ایثار

«ایثار» از فضایل اخلاقی به معنای برگزیدن و مقدم داشتن دیگران بر خویشتن است. قرآن کریم با بیان شواهد و نمونه‌هایی، ایثار و ایثارگران را ستوده است. در روایات نیز از ایثار به عنوان نهایت احسان و بهترین عبادت و روش و خلق‌وخوی نیکان یادشده است.

مفهوم‌شناسی

«ایثار» به معنای برگزیدن،‌ دیگران را بر خویش مقدم داشتن و مانند آن است. و در اصطلاح عبارت است از بخشش به کسی در مورد چیزی که خود فرد به آن نیاز دارد.

علمای اخلاق، ایثار را به معنای بخشش با وجود نیاز، گذشتن از ضروریات زندگی و بخشش آن به نیازمندان و مقدم‌شمردن دیگری بر خود در کسب سود یا دفع ضرر تعریف کرده‌اند.

ایثار شامل گذشتن از جان، مال، مقام، شخصیت و مانند آن در راه خدا می‌شود، اگرچه بیشتر در مقدم داشتن دیگران در امور مالی یا مقدم داشتن خواسته دیگران بر خود به کار برده می‌شود. ایثار، ترجیح دادن خواست دیگری، ترجیح دادن به خواست و رضای خدا، گذشتن از خواست خود برای اعتلای کلمه حق، دفاع از حق حتی در صورت خطر و ضرر می‌باشد.

برخی عارفان برای ایثار مراتبی برشمرده‌اند که عبارت‌اند از: الف. ترجیح و برگزیدن خلق بر خود در اموری که حرام نیست؛ ب. مقدم‌داشتن رضای خدا بر رضای دیگران، هرچند دشواری‌ها و ناهمواری‌هایی در پی داشته باشد؛ ج. خود را ندیدن و ایثار را از خداوند دانستن که بالاترین مرتبه ایثار است.

خودخواهی و خودپرستی، ضد ایثار و گذشت و فداکاری است که انسان را از کارهای ارزشمند بسیاری مانند جهاد و مبارزه باز می‌دارد. خودخواهی یعنی این که انسان همه چیز را برای خودش بخواهد و خویشتن را بر دیگران مقدم کند. طبیعی است که با وجود این صفت،‌ ایثار و فداکاری برای او معنا و مفهومی نخواهد داشت، چون در صورت شرکت در فعالیت‌های ایثارگرایانه و دادن جان، همه چیزش را از دست رفته می‌بیند و به نظر او نتیجه‌ای عایدش نخواهد شد. امام علی علیه السلام می‌فرماید: «از این که آنچه را مردم در آن یکسان بهره دارند برای خود برگزینی، سخت‌ پرهیز کن... که آن از تو گرفته و به دیگری داده خواهد شد».

ایمان به خداوند و اعتقاد به آن لازمه‌اش ایثار است، انسان با خلوص نیت و عقیده پاک می‌تواند وارد میدان عمل شود و با ایثار و کمک خود می‌تواند تکیه‌گاهی برای محرومان باشد و همواره برای رفع نیازمندان جامعه کوشش و جدیّت کند. انسان با اخلاص خود و با مال و ثروتی که در اختیار دارد می‌تواند نیازهای جامعه را برطرف سازد و مایه افتخار و آرامش خود و دیگران شود و این بزرگترین خدمت است که با میل خود گرهی از مشکلات جامعه را باز کند و چنین اخلاصی مایه سربلندی انسان واقع می‌شود.

البته ایثار باید به حدی باشد که موجب در زحمت قرار دادن خانواده و ناراحتی و فشار بر فرزندان و به خطر افتادن نظام خانوادگی فرد نشود. قرآن کریم می‌فرماید: «هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش مکن) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی».

جایگاه ایثار در قرآن

قرآن کریم با بیان شواهد و نمونه‌هایی، ایثار و ایثارگران را ستوده است، از جمله در آیه‌ای ایثار مالی خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله را چنین می‌ستاید: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا»؛ و غذای (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهند.

همچنین قرآن درباره ایثار جانی حضرت علی علیه السلام هنگام خفتن در جایگاه پیامبر صلی الله علیه وآله در «لیلة المبیت» می‌فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ»؛ بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا می‌فروشد و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.

و در جایی دیگر از «انصار» که در حال فقر از مهاجرین با تقسیم اموال و خانه‌های خویش پذیرایی کردند و آنان را بر خود مقدّم داشتند، چنین تمجید می‌کند: «وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ ... آنها را بر خود مقدم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش بازداشته شده‌اند رستگارانند.

ایثار در روایات

مقدم داشتن دیگران بر خود هر چند به چیز اندک، در روایات اسلامی امری پسندیده شمرده شده است. ایثار در روایات به عنوان خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی، نیکوترین احسان و اعلی مراتب ایمان شمرده شده است، چنانکه امام علی علیه السلام فرمود: ایثار، خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است.

در جای دیگر فرمود: ایثار، نیکوترین احسان و بالاترین مراتب ایمان است».

امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه متقین می‌فرماید: «متقی کسی است که نفس او به واسطه سختگیری‌های خودش از او در رنج است و مردم از ناحیه او در آسایش هستند».

در حدیث دیگری از امام معصوم آمده است: «ایثار، والاترین صفات انسانی است و ایثار، نهایت نیکوکاری و شریف ترین بزرگواری است».

زمینه‌های رشد روحیه ایثار

1. تعلیم و تربیت فرد فرد جامعه.
2. دین باوری آحاد جامعه.
3. توکل بر خداوند: مقصود از توکل این است که بنده هر کاری که می‌کند و برای او پیش می‌آید به خدای تعالی واگذارد؛ زیرا که می‌داند خدا از خود او تواناتر و قویتر است و به نحو احسن انجام می‌دهد و سپس به قضاء خدا راضی باشد.
4. ساده زیستی و دوری از تجملات: ‌ساده زندگی کردن در همه چیز، در خوراک ‌در پوشاک در معاشرت‌ها، یک اصل مسلم است که در زندگی اهل بیت علیهم السلام دیده می‌شود.
5. بسط ارزش ها و معرفی الگوهای عملی در عرصه ایثار و فداکاری.
6. برجسته نمودن شاخصه‌های ایثار و فداکاری.
7. یاد معاد و توجه به پاداش ایثارگران.
8. توجه به فواید و ثمرات ایثار.
9. عدم ترس از فقر و نداشتن.
10. توجه به بی ثباتی دنیا و فانی بودن مال و ثروت.

آثار و فواید ایثار

1. کسب رضایت الهی: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: ثروتمندی که سخی باشد، اجر و پاداش او مانند اجر و پاداش ابراهیم خلیل الله است. فقیری که صبر کند اجر او مانند اجر ایوب پیامبر است».
2. رسیدن به پاداش های اخروی: امام باقر علیه السلام فرمود: «چون روز قیامت شود، خدای تبارک و تعالی دستور دهد که یک منادی در برابرش فریاد کشد، کجا هستند فقرا؟ گروه بسیاری برخیزند. خدا فرماید: بندگان من! گویند: لبیک، پروردگار می‌فرماید: من شما را برای خواری و پستی فقیر نساختم، بلکه برای مثل امروز انتخاب کردم. در چهره مردم تأمل و جستجو کنید هر کس به شما احسانی کرده نسبت به من کرده است. از جانب من بهشت را به او پاداش دهید».
3. همدردی با محرومین: امام علی علیه السلام در دوره خلافت، بیش از هر وقت دیگر زاهدانه زندگی می‌کرد و می‌فرمود: «خداوند بر پیشوایان دادگر واجب کرده است که زندگی خود را با طبقه ضعیف و کم درآمد تطبیق دهند که رنج فقر، مستمندان را ناراحت نکند».
4. رسیدن به عزت: ‌در روایت آمده است: «خلق خدا عائله خدا هستند، بنابراین محبوب‌ترین خلق خدا پیش خدا کسی است که به عائله خدا نفع برساند و خاندانی را شاد کند».
5. ایجاد روحیه گذشت و فداکاری در جامعه: «سخاوت وقتی است که انسان بدون این که کسی درخواست کند کمک کند».
6. برکت در روزی و ثروت: قرآن کریم در این زمینه چنین می‌فرماید: «مثل آنهایی که اموالشان را در راه خدا انفاق کنند به مانند دانه‌ای است که از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد (که از یک دانه هفتصد دانه به وجود می‌آید) و خدا از این مقدار نیز به هر که بخواهد بیفزاید. چه خدا را رحمت بی منتها است و به همه چیز احاطه کامل دارد.»
7. نیک‌نامی: افرادی که در راه خدا و راه مقدس برای جامعه و مردم ایثار و گذشت می‌کنند، هرچند که این کمک‌ها کوچک و ناچیز باشد،‌ پاداش مناسبی خواهند داشت. به فرموده امام علی علیه السلام، خیر این نیست که مال و اولادت زیاد گردد، بلکه خیر این است که عملت افزون شود، حوصله‌ات نیرومند گردد و در اثر عبادت پروردگارت در میان مردم سربلند باشی».
8. فقرزدایی: اشخاص ثروتمند باید از راه محبت و انسان دوستی به همنوعان خود کمک کنند تا بار سنگین فقر را از دوش آنان بردارند. این گونه انگیزه و هدف، جای سپاس و قدردانی دارد و خدای متعال به چنین افرادی وعده بهشت داده است.

موانع و آفات ایثار

1. بخل: در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که بخل و اوصاف افراد بخیل را بیان می‌کند و کیفرهایی که برای افراد بخیل تعیین شده را برمی‌شمارد از جمله: «آیا آنان که از احسان به خلق به هسته خرمایی بخل می‌ورزند بهره‌ای از ملک و سلطنت خواهند یافت». پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بهشت را بر افراد بخیل حرام کرده است و فرموده است: اگر وعده جبران مال و جایگزین آن از جانب خداوند حق است پس بخل ورزیدن چه معنی دارد؟
2. حرص: دوستی دنیا اگر برای درک سعادت و کسب کمالات و آخرت باشد نه تنها مذموم نیست، بلکه ممدوح است. آنچه مذموم است دوستی دنیایی است که انسان را از کسب کمالات و تحصیل آخرت بازدارد و او را به هلاکت اندازد. دوستی دنیایی که باعث فراموشی آخرت و تن پروری و واگذاردن دستورات الهی و حرص بر لذات و شهوات و امثال اینها باشد مذموم است. امام باقر علیه السلام فرمود: «شخص حریص بر دنیا مانند کرم ابریشم است که هرچه بیشتر ابریشم بر خود می‌پیچد راه بیرون شدنش دورتر و بسته‌تر می‌گردد تا این که از غم و اندوه بمیرد».
3. ریا: ریاء یعنی خود را به نیکوکاری جلوه دادن و برخلاف حقیقت، تظاهر به نیکوکاری و پاکدامنی کردن و عمل نیک برای جلب نظر مردم کردن، نه به جهت رضای خدا. در روایات، ریاء را به عنوان یک نوع شرک دانسته و شدیداً از آن مذمت کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود: هر گونه عمل ریایی شرک است، هر که برای مردم کار کند پاداش او به عهده مردم است و هر که برای خدا کار کند، ‌ثوابش بر خداست.
4. منّت: یکی دیگر از آفات ایثار،‌ منّت است. اگر شخص مسلمانی در راه خدا و برای رضای او به شخص نیازمندی کمک کند، قطعاً کمک او مورد قبول خداوند واقع می‌گردد، ولی اگر آن را با منت گذاشتن بر او و یا راه دیگری که موجب آزار روحی او می‌شود، کمک او نابود می‌شود و بی ارزش می‌گردد.
5. خودبینی و تکبر: تکبّر از آفات ایثار است؛ یعنی بزرگی فروختن به دیگران که گاهی ناشی از خود بزرگ بینی و گاهی ناشی از احساس حقارت و خود کم بینی است.
6. اسراف: میانه روی در مخارج یکی از روش‌های پسندیده است که سفارش های فراوانی درباره آن شده است و ولخرجی که در حدّ اسراف و تبذیر برسد مورد نکوهش قرار گرفته و به تعبیر قرآن کریم مبذّر برادر شیطان معرفی شده است.
7. نداشتن اخلاص: یکی از اموری که عمل را به تباهی می‌کشاند، انجام‌دادن عمل برای هوای نفس و شیطان است. از این جهت ایثار و فداکاری باید برای رضای خداوند باشد.

منابع

• "ایثار"، دانشنامه پژوهه، زینب برجی‌نژاد، تاریخ بازیابی: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۱]
• "ایثار"، دانشنامه امام خمینی، علی گرامی، ج۲، ص۵۰۶–۵۱۱.