مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

امت قائمه

از دانشنامه‌ی اسلامی
نسخهٔ تاریخ ‏۲۶ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۸ توسط مهدی موسوی (بحث | مشارکت‌ها)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به ناوبری پرش به جستجو


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اُمّة قائمة» تعبیری قرآنی و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ سوره آل‌عمران، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل ایمان به خدا و روز قیامت، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند.

مفهوم‌شناسی امت قائمه

«امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «امّت» در لغت به معنای گروهی[۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲] «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است.[۳] بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند.

ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در قرآن کریم آمده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل عمران/۳، ۱۱۳-۱۱۵).

امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن[۴]، قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک[۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸]

با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها[۹] و آمادگی او برای انجام امور[۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ظالمانه است.

تبیین امت قائمه

خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است[۱۱] و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است.[۱۲] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.[۱۳] آیات ۱۱۳-۱۱۵ سوره آل‌عمران نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ».

با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله) یا امام علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۱۴]

مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:

به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌ سعیه و اسید بن‌ سعیه و اسد بن‌ عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۱۵] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۱۶]

بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله) است.[۱۷] براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۱۸] در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان[۱۹] بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند.[۲۰] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.

برخی نیز به همین دلیل[۲۱] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند،[۲۲] امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد[۲۳]: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ» (بقره/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۲۴] بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ» (حجّ/۲۲،۱۷).

ویژگی‌های امت قائمه

۱. تلاوت آیات الهی و عبادت:

امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند[۲۵]: «یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وَهُمْ یسْجُدُونَ»، قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است[۲۶]، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه[۲۷] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۲۸] این گروه در مورد «وَهُمْ یسْجُدُونَ» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند، یا کنایه از نماز اهل کتاب است[۲۹] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۳۰]

۲. ایمان به خدا و روز قیامت:

امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۳۱] ایمان به خدا، ایمان به وحدانیت و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.[۳۲] برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۳۳]

۳. امر به معروف و نهی از منکر:

این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است[۳۴]؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۳۵]

۴. شتاب در انجام کارهای نیک:

آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: «یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ» (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.[۳۶] مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۳۷]

۵. توصیف به صلاح:

امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: «وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» (انبیاء/۲۱،۸۶).[۳۸]

در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: «وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده[۳۹] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۴۰]

پانویس

  1. . المنجد، ص ۱۷، «امّ»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.
  2. . مفردات، ص ۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم».
  3. . مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳؛ مفردات، ص ۶۹۰.
  4. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
  5. . مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.
  6. . التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.
  7. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
  8. . المیزان، ج ۳، ص ۳۸۵.
  9. . همان، ج ۱۱، ص ۴۷.
  10. . نمونه، ج ۱۸، ص ۱۳۵.
  11. . مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.
  12. . البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.
  13. . تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۲۸۴.
  14. . المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.
  15. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  16. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  17. . مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  18. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  19. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  20. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  21. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
  22. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.
  23. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
  24. . راهنما، ج ۳، ص ۱۸-۱۹.
  25. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.
  26. . همان، ص ۷۵؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸، مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  27. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.
  28. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  29. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  30. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  31. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.
  32. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  33. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  34. . جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  35. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.
  36. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.
  37. . کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.
  38. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.
  39. . روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.
  40. . التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.

منابع

  • "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.