امت قائمه

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اُمّة قائمة» تعبیری قرآنی و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ سوره آل‌عمران، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل ایمان به خدا و روز قیامت، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند.

مفهوم‌شناسی امت قائمه

«امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «امّت» در لغت به معنای گروهی است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند. «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است. بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند.

ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در قرآن کریم آمده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل عمران/۳، ۱۱۳-۱۱۵).

امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن، قیام کننده به اطاعت خداوند و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن. گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.

با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها و آمادگی او برای انجام امور است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ظالمانه است.

تبیین امت قائمه

خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است. البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است. آیات ۱۱۳-۱۱۵ سوره آل‌عمران نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ».

با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله) یا امام علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.

مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:

به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌ سعیه و اسید بن‌ سعیه و اسد بن‌ عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.

بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله) است. براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است. در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند. با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.

برخی نیز به همین دلیل و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند، امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ» (بقره/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند. بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ» (حجّ/۲۲،۱۷).

ویژگی‌های امت قائمه

۱. تلاوت آیات الهی و عبادت:

امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند: «یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وَهُمْ یسْجُدُونَ»، قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند. این گروه در مورد «وَهُمْ یسْجُدُونَ» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند، یا کنایه از نماز اهل کتاب است و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.

۲. ایمان به خدا و روز قیامت:

امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است. ایمان به خدا، ایمان به وحدانیت و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است. برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.

۳. امر به معروف و نهی از منکر:

این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.

۴. شتاب در انجام کارهای نیک:

آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: «یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ» (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند. مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.

۵. توصیف به صلاح:

امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: «وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» (انبیاء/۲۱،۸۶).

در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: «وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده و از آنان به عظمت یاد کرده است.

منابع

• "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.