القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید حسن بجنوردی |
| موضوع | قواعد فقهی شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
| تحقیق | مهدی مهریزی و محمدحسين درایتی |
|
| |
«القواعد الفقهیة» تألیف سید محمدحسن بجنوردی (م، ۱۳۹۵ ق)، کتابی است جامع در بیان قواعد فقهی، که به لحاظ وسعت مطالب و در بر گرفتن مهمترین قواعد کلی فقهى، جایگاه مهمی دارد. مؤلف در این اثر، ابتدا مستندات و دلالت هر قاعده را تبیین نموده و سپس به بررسى مصادیق کاربردی آنها پرداخته است.
محتویات
مؤلف
آیت الله سید محمدحسن موسوی بجنوردی (۱۳۱۶-۱۳۹۵ ق)، فقیه و اصولی شیعه در قرن ۱۴ هجری است. وی از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقی، میرزا محمدحسین نائینی و حاج آقا حسین قمى بود. او خود از مدرسان بزرگ حوزه نجف بود و سید محمدتقى حکیم، شیخ محمدرضا مظفر و سید جلال‌‌الدین آشتیانى از جمله شاگردان او هستند.
از آیت الله بجنوردی آثار مهمى در فقه و اصول و... بر جای مانده است، از جمله: القواعد الفقهیه، منتهى الاصول، ذخیرة العباد لیوم المعاد، قولنا فى الحکمة (حاشیه بر اسفار)، حاشیه بر العروة الوثقى و حاشیه بر وسیلةالنجاة.
معرفی کتاب
آیت اللّه سید حسن بجنوردی، روش متداول تدریس فقه در مرحله عالی (خارج) را ـ که استاد، کتابی فتوایی را متن درس خود قرار داده و مسایل آن را یک به یک مطرح و در نفی یا اثبات آن برهان آورده و سرانجام نظریه خود را اعلام کند ـ برای پرورش شاگردان نمی پسندید؛ او معتقد بود که این شیوه، قواعد اساسی اجتهاد را به شاگرد نمی آموزد تا بتواند از آن در موارد مشابه دیگر نیز استفاده کند، از این رو شاگردان، خود غالباً با حضور طولانی در درس خارج فقه ممکن است به ملکه استنباط احکام نایل شوند. به نظر ایشان، اگر استادان به طرح قواعد فقهی بپردازند و سپس کاربرد و تطبیق آن بر مصادیق را به شاگردان بیاموزند، شاگردان زودتر به قدرتِ استنباط احکام می رسند. بر همین اساس، کتاب محققانه خود، «القواعد الفقهیه» را تألیف کرد. آیت اللّه بجنوردی در مقدمه مختصر کتاب، تصریح مى‌کند که گردآورى قواعد فقهى متفرقه در ابواب عبادات و معاملات و احکام، در یک کتاب، به‌گونه‌اى که مشکلات و ابهامات را برطرف نماید، انگیزه نگارش این اثر بوده است.
به این ترتیب، مؤلف با گردآوری و تدوین و تبیین بیش از ۶۴ قاعده فقهی در ۷ جلد کمک شایان توجهی به فقه و فقیهان کرد. وی افزون بر تبیین دلالت و معنای هر قاعده و موارد کاربرد آنها در فقه، به تثبیت و استوارسازی قواعد یاد شده بر پایه کتاب، سنت، اجماع و سیره عقلا پرداخت.
اگر چه پس از ایشان کتاب‌هاى بسیارى در زمینه قواعد فقهى نوشته شده است، اما هیچ‌یک به لحاظ وسعت مطالب و در بر گرفتن مهمترین قواعد فقهى، در ردیف این اثر ارزشمند نیست. این کتاب، افزون بر جامعیت آن در گردآوری قواعد، در کیفیت بحث نیز روشى متفاوت با کتب پیشین قواعد فقه داشته است.
محتوای کتاب
کتاب القواعد الفقهیة، مشتمل بر هفت جزء است. شیوه کار مؤلف محترم، این است که مدارک و مستندات قاعده را به بحث مى‌کشد و در طى آن، به شرح روایات، سنت، بناى عقلا، اجماع علما و... مى‌پردازد. نویسنده، هر قاعده را از جوانب مختلف مورد مطالعه قرار داده است که مهمترین آنها عبارت است از:
- معرفى قاعده: نخست، وى، در چند سطر قاعده را به اجمال معرفى مى‌کند.
- مدرک قاعده: هر قاعده فقهى برگرفته از مدارک و مستنداتى است که اعتبار آنها در مباحث اصولى به‌عنوان حجت مورد اثبات قرار گرفته است. این مستندات در ذیل یکى از چهار منبع معتبر در اجتهاد؛ یعنى قرآن، سنت، حکم عقل و اجماع جاى مى‌گیرد.
- تبیین نوع قاعده: در مواردى، درباره اینکه فلان قاعده، فقهى است و یا اصولى، بین فقیهان بحث است؛ نویسنده، در این موارد، تلاش کرده وضعیت قاعده را مشخص کند.
- موارد تطبیق قاعده: یکى از مباحث جدى و مفید در مقوله قواعد فقهى، موارد تطبیق و جریان قاعده است. نویسنده، تلاش مى‌کند در ذیل هر قاعده به موارد مهم جریان آن پرداخته و آنها را مورد بحث قرار دهد.
- رابطه قاعده‌ها: در مواردى امکان دارد چند قاعده از زاویه‌هایى به هم مرتبط و یا ناظر باشند و به‌گونه‌اى موجب تردید در انتخاب قاعده درست باشند، ازاین‌رو معمولاً فقیهان تلاش مى‌کنند در چنین مواردى، تکلیف را روشن کنند و رابطه قواعد را با هم تبیین نمایند. نویسنده، در موارد لازم روابط بین قواعد را تبیین کرده است.
مصنف، در متن این اثر، ۶۴ قاعده فقهى را به‌تفصیل شرح کرده که عناوین برخى از آنها عبارت است از:
قاعدة من ملک؛ قاعدة الامکان؛ قاعدة الاسلام یجب ما قبله؛ قاعدة القرعة؛ قاعدة لا تعاد؛ قاعدة الید؛ قاعدة نفى السبیل للکافرین على المسلمین؛ قاعدة لا ضرر و لا ضرار؛ قاعدة نفى العسر و الحرج؛ قاعدة الغرور؛ قاعدة اصالة الصحة؛ قاعدتى الفراغ و التجاوز؛ قاعدة الاعانة على الاثم و العدوان؛ قاعدة عدم ضمان الامین؛ قاعدة الاتلاف؛ قاعدة الاشتراک؛ قاعدة تلف المبیع قبل القبض؛ قاعدة البناء على الاکثر؛ قاعدة عموم حجیة البینة؛ قاعدة اقرار العقلاء.
در آخر جلد هفتم، رساله‌اى با عنوان «رسالة فی التوبة»، درج شده که در آن، از معناى توبه و شرح مفهوم آن و بیان حقیقت آن و دلیل وجوب آن بر همگان و... سخن به میان آمده است.
محققان این کتاب، افزون بر ارائه مدارک بررسی تاریخچه پیدایش و روند هر قاعده و استخراج روایات و آیات مورد استفاده در کتاب و اقوال علماء که مورد اشاره مؤلف بوده است، در پایان کتاب چندین فهرست نیز ضمیمه کردند؛ این فهرست ها شامل فهرست موضوعی مجموعه، فهرست آیات قرآن، فهرست احادیث، فهرست نام معصومان علیهم السلام، فهرست اعلام، فهرست کتبی که در متن کتاب از آنها یاد شده است، فهرست منابع تحقیق اعم از کتاب و مجلات می‌باشد.
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "القواعد الفقهیه"، سایت نوسا بوک (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۱).
- "قواعد الفقهیه"، سایت تبیان (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۱).
