توریه‌‌‌‌

«توریه» عبارت است از گفتن کلامى و اراده کردن خلاف معناى ظاهر آن؛ به عبارت دیگر، انسان در مقام پنهان کردن واقع از مخاطب، کلامى بگوید که مراد وى از آن، معنایى غیر از مفهوم ظاهرى آن کلام باشد. در منابع‌ فقهی‌، توریه‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از راههای‌ نجات‌ از دروغگویی‌، در ابواب‌ گوناگون نظیر تجارت، طلاق و یمین به مناسبت‌ مطرح‌ شده‌ است‌.

تعریف توریه

«توریه» (بر وزن توصیه)، در لغت‌ به‌ معنای‌ پنهان‌ کردن‌، پوشانیدن‌ و افشا نکردن‌ راز است‌. به‌تعبیر منابع‌ ادبی‌ و علوم‌ قرآنی‌، توریه‌ آن‌ است‌ که‌ گوینده‌، لفظی‌ را که‌ دو معنای‌ نزدیک‌ و دور (قریب‌ و بعید) دارد، به‌ کار بَرَد و به‌ اتکای‌ قرینه‌ای‌ پنهان‌، معنای‌ دور را اراده‌ کند، حال‌ آنکه‌ مخاطب‌ به‌ معنای‌ نزدیک‌ التفات‌ بیابد.

توریه‌ که گاهى از آن در متون‌ حدیثی‌ و فقهی‌ تعبیر به «معاریض» نیز مى شود، این است که سخنى بگویند که ظاهرى دارد، اما منظورِ گوینده، چیز دیگرى است، هر چند شنونده نظرش متوجه همان ظاهر مى شود؛ فى المثل کسى از دیگرى سؤال مى کند، غذا خورده اى؟ مى گوید: آرى، شنونده از این سخن چنین مى فهمد که امروز غذا خورده، در صورتى که منظورش این است که دیروز غذا خورده.

توریه، گاه در لفظ مفرد است - مانند آن که از لفظ مشترک (اعم از لفظى و معنوى) فرد دور از ذهن را اراده کند؛ به عنوان مثال، مقصود گوینده از «ما» در جمله «ما لفلان عندى ودیعة» «ما»ى موصوله باشد نه نافیه - و گاه در جمله (اسناد) مانند آن که بگوید: فلانى نزد من امانتى نگذاشته است و مرادش پنجاه سال پیش باشد؛ یا بگوید: فلان کار را نکردم و منظورش در غیرمکان یا زمانى که آن را انجام داده است باشد.

جواز و حکم توریه

این نکته در کتب فقهى مطرح است که: آیا توریه دروغ محسوب مى شود یا نه؟ جمعى از فقهاى بزرگ از جمله شیخ انصارى (رضوان اللّه علیه) معتقد است: توریه جزء دروغ نیست، نه عرفاً کذب بر آن صادق است، و نه از روایات اسلامى الحاق آن به کذب استفاده مى شود، بلکه در پاره اى از روایات، عنوان کذب رسماً از آن نفى شده است.

در سیره امامان‌ علیهم‌السلام‌ و پیروان‌ آنها نیز توریه‌کردن‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از راههای‌ تقیه‌ در موارد اضطرار، مقبول‌ بوده‌ است‌. احمد بن‌ علی‌ طبرسی‌ با ذکر نمونه‌هایی‌ از توریه امامان‌، حدیثی‌ نقل‌ کرده‌ که‌ بر طبق‌ آن‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ توریه یکی‌ از یاران‌ خود را در برابر فردی‌ از مخالفان‌ که‌ در حضور ایشان‌ بود، تأیید فرمود. در سخنان‌ امامان‌، تقیه‌ و توریه‌ مایه رحمت‌ الاهی‌ بر شیعیان‌ و موجب‌ حفظ‌ و سلامت‌ مؤمنان‌ از شر کافران‌ و بدکاران‌ خوانده‌ شده‌ است‌.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «الرَّجُل یُسْتَأْذَنُ عَلَیْهِ فَیَقُولُ لِلْجَارِیَةِ قُولِی لَیْسَ هُوَ هَاهُنَا؛ قَالَ (علیه السلام) لَا بَأْسَ لَیْسَ بِکَذِب»؛ کسى دم در مى آید و اجازه ورود به خانه مى طلبد، صاحب خانه (که مانعى از پذیرش او دارد) به کنیز مى گوید: بگو: او اینجا نیست (و منظور از آن مثلاً همان پشت در خانه است). امام (علیه السلام) فرمود: اشکالی ندارد، این دروغ نیست.

اما حق این است که در اینجا باید تفصیلى داد و به عنوان یک ضابطه کلى گفت: هر گاه لفظ از نظر مفهوم لغوى و عرفى قابلیت دو معنا دارد، ولى ذهنیات مخاطب آن را بر معنى خاصى تطبیق مى کند، در حالى که گوینده اراده معنى دیگرى را دارد، این چنین توریه اى دروغ نیست، مثل این که لفظ مشترک را به کار برند، ذهن شنونده متوجه یک معنى شود در حالى که گوینده نظرش معنى دیگرى باشد. فى المثل، در حالات «سعید بن جبیر» آمده است که «حجاج» از او پرسید نظر تو درباره من چگونه است؟ گفت: به عقیده من تو «عادل» هستى! اطرافیان شاد شدند، «حجاج» گفت: او با این سخن حکم کفر مرا صادر کرد; زیرا یک معناى عادل عدول کننده از حق به باطل است! قرآن مجید مى گوید: «ثُمَّ الَّذِیْنَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ».

اما اگر لفظ، از نظر مفهوم لغوى و عرفى تنها یک معنى دارد و گوینده آن را رها مى کند و به سوى معناى مجازى مى رود، بى آن که قرینه مجاز را ذکر کند، این چنین توریه اى بدون شک حرام است، و ممکن است با این تفصیل میان نظرات مختلف فقها جمع کرد.

ولى، باید توجه داشت: حتى در مواردى که توریه، مصداق دروغ نیست، گاهى مفاسد آن را در بر دارد و سبب اغراء به جهل و افکندن مردم در خطا مى شود، و از این نظر، گاه ممکن است به مرحله حرام برسد، اما هر گاه نه چنین مفسده اى دارد، و نه مصداق کذب و دروغ است، دلیلى بر حرمت آن نداریم، و روایت امام صادق (علیه السلام) از این قبیل است.

بنابراین، تنها دروغ نبودن براى توریه کردن کافى نیست، بلکه باید مفاسد دیگر نیز در آن نباشد. و البته در مواردى که ضرورتى ایجاب کند که انسان دروغى بگوید، مسلماً مادام که توریه ممکن است، باید توریه کرد، تا سخن مصداق دروغ نباشد.

اما این که آیا براى پیامبران توریه جایز است یا نه؟ باید گفت: در صورتى که موجب تزلزل اعتماد عمومى مردم شود جایز نیست، چرا که سرمایه انبیاء در طریق تبلیغ، همان سرمایه اعتماد عمومى مردم است، و اما در مواردى مانند آنچه در داستان حضرت ابراهیم (علیه السلام) در آیات «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ * فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ» آمده که اظهار بیمارى کند، و هدف مهمى در این کار باشد، بى آن که پایه هاى اعتماد حق جویان را متزلزل سازد، به هیچ وجه اشکالى ندارد.

در جواز توریه بطور مطلق یا تنها در صورت ضرورت، اختلاف است. همچنین در فرض وجود مصلحت لازم در دروغ گفتن آیا در صورت امکان توریه، توریه واجب و دروغ گفتن حرام مى‌شود، یا دروغ گفتن با وجود مصلحت در آن حتى با امکان توریه جایز مى‌باشد؟ مسئله محل اختلاف است.

چنانچه رهایى مؤمنى یا بازگرداندن مال مظلومى و یا دفع ستم از انسانى یا مال و یا عرض او متوقف بر دروغ گفتن باشد، در صورتى که امکان توریه وجود داشته باشد، بنابر قول برخى واجب است توریه شود و در صورت عدم امکان، قسم دروغ جایز بلکه واجب است. برخى بر وجوب توریه در این صورت اشکال کرده و برخى، آن را واجب ندانسته‌اند.

هرگاه کسى علیه دیگرى مدعى طلبى باشد که وى آن را ادا کرده و یا طلبکار او را ابراء نموده است و مدعى علیه از این بیم داشته باشد که ادعاى ابراء یا اداى دین به دلیل نداشتن بیّنه منتقل به قسم شود و مدعى با قسم طلب ادعایى خود را بگیرد، جایز است اصل‌ طلب او را انکار کند و بر آن قسم بخورد به شرط آن که توریه نماید تا دروغ لازم نیاید.

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران، ج ‌۲، ص ۶۶۲.
• تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج ۱۹، ص ۱۱۰.
• "توریه"، دانشنامه جهان اسلام.