تمهید الاصول فی علم الکلام (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | کلام شیعه امامیه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
|
| |
كتاب «تمهید الاصول فى علم الكلام» تألیف شیخ طوسی (م، 460 ق) شرح بخش نظرى رساله «جمل العلم و العمل»، تأليف سيد مرتضى على بن حسین موسوى است كه به زبان عربى و در قرن پنجم قمرى، نوشته شده است.
مؤلف کتاب
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (385-460 ق) معروف به «شیخ الطائفه»، از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعی در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال 408 قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.
معرفى کتاب
كتاب «تمهید الاصول» در موضوع علم كلام مطابق با مذهب شيعه اماميه است. شيخ طوسى نام اين كتاب را در فهرست كتب خويش، «شرح جمل العلم و العمل» ذكر كرده و در اول همين كتاب و در كتاب «الاقتصاد في ما يجب على العباد» كه گاهى به اين كتاب ارجاع داده، به همين اسم آن را نام برده است. اما در پشت نسخه قديمى اين كتاب كه به شماره 54 مخطوطات در كتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى‌شود، نامش «تمهيد الأصول» و يك جا، «تمهيد في الأصول» نوشته شده است و پاره‌اى از نويسندگان اخير نيز به همين اسم آن را عنوان كرده‌اند و معلوم نيست از چه هنگامى اين نام بر آن نهاده شده است.
در اثر حاضر، قسمت عمده‌اى از معارف دقيق و اصول كلى علمى و فلسفى گنجانده شده است و معتقدات شيعه با فرق ديگر مسلمانان و غير مسلمانان مقايسه گرديده و آنچه بر مبناى اصول تشيع خالص درست به نظر آمده، با ذكر دليل و سند محكم، به اثبات رسيده است و به اعتراضات مخالفين، پاسخ گفته شده است.
محتوای کتاب
شيخ طوسى كتاب «تمهید الاصول» را در چهار بخش تنظيم نموده است:
- بخش دوم در ماهيت كلام خداوند و تشريع است كه راهنماى تكليف است و از صفت عدل حاصل مى شود.
- بخش سوم در وعد و وعيد است كه به دنبال برانگيختن پيامبران حاصل مى شود و نتيجه آن، عمل كردن به تكليف يا پرهيز از آن است.
- بخش چهارم در به پاداشتن حكومت دينى و عدل اسلامى براى اجراى شرع و نتايج حاصل از آن است.
تنظيم كتاب در اين چهار بخش، منطبق بر چهار ركن اساسى تكليف است كه عوارض ذاتيه و علل و معاليل آن مى‌باشند و بنا بر آنچه ذكر شد، موضوع علم كلام در نظر شيخ، تكليف است و اينكه موضوع علم كلام را وجود، بماهووجود، يا وجود واجب مى‌دانند، بر خلاف روش شيخ در اين كتاب است؛ زيرا شناختن وجود خداوند و صفات كماليه او بنا بر آنچه شيخ تصريح كرده است، همگى مقدمه براى شناختن تكليف و عمل كردن به آن است.
شيخ در بيشتر جاهاى كتاب، ريشه و پايه استدلال‌ها را حسن و قبح عقلى و تعهد ذاتى و درونى انسان را به عمل كردن شايسته‌ها و دست بازداشتن از ناشايسته‌ها، قرار مى‌دهد
ویژگی‌های کتاب
از جمله ويژگى‌هاى كتاب، روش شيخ در عنوان كردن مطالب و نيز خصايص استدلالى او در اين اثر است كه مى‌توان آن را در موارد زير، خلاصه نمود:
الف) شيخ در آغاز هر فصل، خلاصه مطالبى را كه در آن عنوان مى‌كند، فهرست‌مانند مى‌آورد و مشخص مى‌نمايد كه چه چيزهايى ذكر خواهد كرد.
ب) هنگام شروع به مطلب، نخست قضيه مورد بحث را مطرح مى‌كند و پس از تعريف موضوع و كليات مربوط به آن، دليل اثبات قضيه را مى‌آورد، پس از آن نظر ديگران و قضاياى فرعى و ابهاماتى كه شايد پيش بيايد يا پيش آمده باشد، به‌طورى‌كه در مصاحبه‌هاى حضورى مطرح مى‌شود، در قالب سؤال و جواب مى‌آورد و چنان مجسم مى‌كند كه گويى دو نفر روبه‌رو نشسته‌اند، يكى چيزى مى‌پرسد و ديگرى به او پاسخ مى‌دهد و اين روش تا آن زمان كمتر به كار مى‌رفت.
ج) شيخ براى تحقيق در اثبات مسائل، دو راه پيش گرفته است و در بيشتر جاها، از هر دو روش استفاده مى‌كند: يكى استخراج تعريف براى موضوع قضايا از تتبع موارد و از مشاهدات و تجربه‌هاى درونى، و ديگرى، روش تحليل مفهوم موضوع به اجزاى ذهنى و جستجو از لوازم عينى آن است.
د) شيخ در هرجا از اين روش منطقى نتوانسته قضيه‌اى را ثابت كند، نظر عمومى اهل تحقيق را سند گرفته و هر قضيه‌اى را همه فرق اسلامى بدون شك و ترديد، پذيرفته باشند، زير عنوان اجماع، سند قرار داده است.
