جلال الدین همایی
جلال‌الدین همایی، (1359-1278 ش) محقق، ادیب، استاد دانشگاه، مورخ، مصحح، مترجم و شاعر متخلص به «سنا» و «هما» در قرن 14 شمسی است.
ولادت
جلال‌الدین همایى در 13 دى 1278 (1 رمضان 1317 ق) در كوى پاقلعه اصفهان به دنیا آمد. پدرش، ابوالقاسم محمدنصیر متخلص به «طرب» فرزند هماى شیرازى اصفهانى و از ادبا و شعرا و خوشنویسان بود.
تحصیل و استادان
تحصیلات را ابتدا نزد پدر و سپس ابوالقاسم عراقى آغاز كرد و به فراگیرى علوم ابتدایى و مقدمات صرف و نحو عربى و منطق و بلاغت پرداخت. وى همچنین خط نسخ و ثلث را نزد پدر و میرزا حسن قدسى و ملا محمدتقى كاتب فراگرفت. سپس در مدرسه‌ى حقایق و سپس در مدرسه‌ى قدسیه و مدت بیست سال در مدرسه‌ى نیماورد اصفهان حجره‌نشینى نمود.
او سیوطى و مغنى و الفیه و شرح لمعه و مطول را نزد استادانى چون سید محمدباقر درچه‌اى، آیت‌الله شیخ على یزدى، آقا شیخ محمد كاشانى و ادبیات عرب را نزد سید محمدكاظم كروندى و اساتیدى دیگرى چون عبدالكریم گزى و فقه و اصول را نزد سید محمدصادق خاتون آبادى و آقا سید مهدى درچه‌اى آموخت.
همایی از آیت اللَّه شیخ مرتضى آشتیانى اجازه‌ى روایت و از شیخ محمدحسین فشاركى اجازه‌ى اجتهاد و روایت و از سید محمد نجف‌آبادى مدرس و آیت اللَّه حاج میرزا عبدالحسن سید العراقین خاتون‌آبادى پاقلعه‌اى اجازه‌ى اجتهاد دریافت كرد.
در علوم عقلى، استاد وى محمد خراسانى معروف به حكیم بود كه «شرح شمسیه» و «اسفار» ملاصدراى شیرازى و «شفاى» ابن سینا و دو دوره فلسفه اشراق را نزد وى و اسدالله حكیم خواند. استادان دیگر او در معقول و نجوم و هیئت و ریاضى جدید و اسطرلاب و استخراج تقویم سید على جناب، و در طب محمد حكیم و میرزا على آقا و ابوالقاسم ناصر و حكمت احمدآبادى بودند. هیئت مسطحه استدلالى و نجوم را نزد آیت‌الله حاج آقا رحیم ارباب تلمذ نمود.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی
جلال‌الدین همایى سپس به تدریس در مدارس اصفهان مشغول شد. در مدارس قدیم تدریس مى‌كرد و از حدود 1300 ش براى تدریس به مدرسه‌ى صارمیه اصفهان رفت. شیخ عباس ادیب، سید حسن مدرس بیدآبادى و شیخ محمود شریعت‌ریزى از شاگردانش بودند. وى از سال 1302 به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. چندى در دبیرستان‌هاى تبریز به تدریس اشتغال داشت، آنگاه به تهران آمد. ابتدا در دبیرستان دارالفنون به تدریس مشغول شد، چند ساعت هم در دبیرستان شرف تدریس مى‌كرد و همچنین در دبیرستان نظام و دانشكده‌ى افسرى نیز تدریس داشت. سپس در دانشگاه ادبیات و هفته‌اى دانشكده‌ى حقوق تهران به عنوان استاد در دوره‌ى فوق لیسانس و دكترى به تدریس پرداخت. تا سال 1345 بنا به درخواست خود بازنشسته شد و تا آخر عمر در تهران زیست و با وجود بیمارى همواره به كار مطالعه و تحقیق و تألیف مشغول بود.
استاد همایى عضو فرهنگستان ایران و نیز انجمن تحقیق در ادبیات و زبان‌هاى خارجى بود و با مؤسسه لغت‌نامه دهخدا همكارى داشت. از جمله همایش‌ها و مراسم‌هایى كه استاد در آنها شركت نموده، مى‌توان به این موارد اشاره نمود: شركت در انجمن‌هاى ادبى؛ شركت در كنگره‌ى فردوسى (1313)؛ شركت در نخستین كنگره‌ى نویسندگان (تیر 1325)؛ شركت در كنگره‌ى ابن سینا (اردیبهشت 1333)؛ سفر به بیروت (1334) جهت افتتاح كرسى زبان فارسى در دانشگاه بیروت؛ شركت در كنگره‌ى هفتصدمین سال درگذشت مولوى (آبان 1336)؛ سخنرانى در برنامه‌ى مرزهاى ارتش در رادیو ایران؛ شركت در كنگره‌ى ابوریحان بیرونى (1352).
استاد همایى به دو زبان فارسى و عربى شعر مى‌گفت. قصاید عربى او در برخى از مجلات و جراید ادبى دیده شده است. وى شعر فارسى را به سبك قدیم مى‌سرود و در ساختن ماده تاریخ مهارت داشت.
آثار و تألیفات
علاوه بر مقاله‌هاى استاد همایى در مجلات و رونامه‌هاى «ارمغان»، «اطلاعات»، «ایران‌شناسى»، «تعلیم و تربیت»، «تماشا»، «جاویدان خرد»، «جوانان رستاخیز»، «رادیو ایران»، «سالنامه‌ى آریان»، «سالنامه‌ى شرق»، «سخن»، «مرزهاى دانش»، «معارف اسلامى»، «مهر»، «وحید» و «یغما»، از آثار تألیفی وى مى‌توان به عنوان‌هاى زیر اشاره نمود:
- خیامى‌نامه (در تجزیه و تحلیل آثار علمى و ادبى حكیم عمر خیام، جلد اول، 1346)؛
- تاریخ ادبیات ایران (تبریز، 1309-1308، در سال 1308، براى تألیف این كتاب جلال‌الدین همایى به نشان علمى درجه‌ى دوم نایل آمد)؛
- غزالى‌نامه (شرح حال و آثار و عقاید و افكار ادبى و مذهبى و فلسفى و عرفانى امام ابوحامد غزالى، 1317)؛
- اسرار و آثار واقعه كربلا (چاپ دوم، 1357)؛
- فنون بلاغت و صناعات ادبى (1354)؛
- رساله درباره‌ى شرح احوال شعراى اصفهان قرن سیزده و چهارده و پانزده؛
- صناعات ادبى (یك كتاب براى سطح دانشگاه‌ها و یك كتاب براى سطح دبیرستان‌ها)؛
- تاریخ اصفهان، تحقیق در احوال آخوند میر مؤلف حبیب‌السیر و میرخواند صاحب روضة الصفا؛
- مولانا چه مى‌گوید (دو جلد، جلد اول 1354، جلد دوم 1355)؛
- طلبه‌ى عطار و نسیم گلستان؛
- سیر مثنوى مولوى (داستان قلعه‌ى ذات الصور)؛
- مقام حافظ؛ طب خانه (1342)؛
- شرح حال احوال سروش اصفهانى (این رساله در مقدمه‌ى دیوان شاعر كه به وسیله محمدجعفر محجوب تصحیح شده، منتشر كرده است. از صفحه 1 الى صفحه 90)؛
- صرف و نحو و قرائت عربى (سه جلد)؛
- رساله‌ى تحقیقى در احوالات مولانا، منتخب اشعار؛
- دوره‌ى كتاب درسى فارسى - دستور و تاریخ ادبیات؛ دستور كلاس‌هاى پنجم و ششم ابتدایى؛
- دستور زبان (با مشاركت چهار استاد دیگر، دو جزء 1329-1328)؛
- رساله‌ى تحقیقى درباره‌ى دستور زبان فارسى؛ سه جلد كتاب فارسى دبیرستانى؛
- دستور زبان فارسى دوره‌ى ابتدایى؛
- تاریخ علوم اسلامى (تقریرات همایى در دوره‌ى دكتراى ادبیات فارسى دانشگاه تهران، 1348)؛
- تصوف در اسلام (نگاهى به عرفان شیخ ابوسعید ابوالخیر، 1362)؛
- دیوان سنا (دیوان اشعار همایى به اهتمام دكتر ماهدخت بانو همایى، جلد اول، خرداد 1364).
از جمله آثارى كه وی به تصحیح و تحشیه‌ى آنها اقدام نمود مى‌توان به این عنوان‌ها اشاره نمود:
- دانشنامه (1. دیوان غبار. 2. غزلیات سنا، 3. دیوان زرگر اصفهانى، 4. غزلیات دیوانه‌ى قمثه 5. دیوان نیاز جوشقانى، اصفهان، 1342، به اهتمام همایى)؛
- نصیحة الملوك (امام محمد غزالى، 1316)؛
- التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (ابوریحان بیرونى، 1316)؛
- مصباح الهدایة و مفتاح الكفایة (عزیزالدین محمود كاشانى، 1325)؛
- دیوان طرب (1342)؛ مختارى‌نامه (عثمان مختارى، 1361)؛
- دیوان حكیم مختارى غزنوى؛
- مثنوى ولدنامه (بهاءالدین ولد، 1316)؛
- منتخب اخلاق ناصرى (تألیف خواجه نصیر طوسى، 1320)؛
- مقدمه‌ى اخلاق ناصرى (1335)؛
- نصیحةالملوك (امام محمد غرالى)؛
- كنوز المغربین در علوم غریبه (منسوب به حكیم ابوعلى سینا)؛
- معیارالعقول (1331)؛
- رساله شعوبیه؛ برگزیده دیوان سه شاعر اصفهانى (طرب، سها، عنقا) (1343)؛
- رساله اصفهانى پاسدار؛ مجموعه شعر سرود عشق(1373).
وفات
مرحوم جلال الدین همایى در پایان شب ششم ماه رمضان 1400 ق. (28 تیر 1359 ش) درگذشت و در تكیه لسان‌الارض در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد.
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج6، ص145.
