حمیده مادر امام کاظم علیه السلام

«حميده خاتون» همسر امام صادق عليه السلام و مادر بزرگوار امام کاظم علیه السلام است. وی از مهاجران مغرب (حدود آفريقا و اندلس) بود. حميده بانويي آگاه و حديث دان بود و از نظر دانش، تقوا و ایمان، بر همه زنان عصر خود پیشی گرفت.

معرفی اجمالی

نام شریف این بانوی گرانقدر، حَمِیْدَة یا ُحمَیْدَة است. امام باقر (ع) در نخستین برخورد از ایشان پرسیدند: نامت چیست؟ گفت: حمیده.(1) لقب ایشان «مصفاة» به معنای پاک و خالص و پیراسته است. این لقب را امام باقر (ع) زمانی که می خواستند ایشان را به امام صادق (ع) هدیه کنند، انتخاب کرده، فرمودند: «حمیدة مصفاة من الادناس»؛(2) حمیده از بدیها پاک شده است.

کنیه و اسامی و لقبهای این بانوی فرهیخته عبارتند از:

1ـ حمیدة 2ـ مصفاة 3ـ مهذبة 4ـ سیدة الاماء 5ـ سید الاماء 6ـ لؤلؤة 7ـ ام محمد.

نام پدر حضرت حمیده، صاعد(8) و نام برادر ایشان صالح(9) و اصل و نژاد ایشان از بربر یا اندلس یا روم یا عجم است.

در روایتی از امام باقر(ع) آمده است: «حمیدة سید الاماء مصفاة من الارجاس کسبیکة الذهب فما زالت الاملاک تحرسها حتی اذنت الی کرامة اللّه »؛

حمیده، بزرگ کنیزان و سرور آنان است مانند شمش طلا، پاک و وارسته از پلیدیهاست. همواره ملائکه او را حفاظت می کردند تا اجازه راهیابی به کرامت الهی را پیدا کند.

در خبری دیگر به نقل از امام صادق(ع) در این باره آمده است:

«حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب ما زالت الاملاک تحرسها حتی أُدّیت الیّ کرامة من اللّه لی و الحجة من بعدی»؛(19)

حمیده پیراسته از پلیدیهاست مثل شمش طلا. همواره فرشتگان او را حراست می کردند تا آنکه به من رسید و این کرامتی از ناحیه خداوند برای من و حجت بعد از من است.

2ـ امام صادق(ع) به تربیت، تعلیم و تهذیب جناب حمیده عنایت خاصی مبذول فرمودند به گونه ای که آن بانو، عالم، فقیه و مربی نمونه ای گردید و امام از ایشان خواست به تدریس و تعلیم و ارشاد زنان مسلمان بپردازد.(22)

3ـ حمیده یکی از زنان بافضیلت به شمار می آمد زیرا به کار مهم نشر رسالت، همت می گماشت.(23)

4ـ آن بانو چنان فقیه و عالم به احکام و مسایل بوده که حضرت صادق(ع) زنها را امر می فرموده که در اخذ مسایل و احکام دین به او رجوع نمایند.(24)

5ـ امام صادق(ع) او را به گونه ای پرورش داده بود که در دانش و پرهیزکاری و ایمان، سرآمد زنان عصر خویش بود و امام از او خواسته بود که عهده دار تدریس فقه و تعلیم احکام شرعی زنان مسلمان شود.(25)

6ـ حمیده بربریه ... معارف اسلامی را در بیت رییس مذهب آموخته تا جایی که شایستگی مقام ارشاد و تعلیم و تربیت را یافت.(26)

7ـ ابوعبداللّه الصادق(ع) به بانوان امر می فرمود که در احکام به وی رجوع نمایند.(27)

یکی از وکلای عظیم الشأن امام صادق(ع) حضرت حمیده بود. در اینکه این بانوی بزرگ چه مأموریتهایی در حوزه تحت نفوذ خویش انجام می داده، اطلاع درستی نداریم؛ همین قدر می دانیم که ایشان حقوق مالی مردم مدینه را قسمت می کرده اند. در منابع در این باره آمده است:

«کلما اراد الامام الصادق تقسیم حقوق اهل المدینة اعطاها لامه ام فروة و زوجته حمیدة المصفاة»؛(33)

هرگاه امام صادق(ع) می خواست حقوق مالی مردم مدینه را پرداخت کند آن را به مادرش امّ فروه و همسرش حمیده مصفاة می داد.

حمیده در نگاه علما و

اندیشمندان

در باره این بانوی بزرگ تعاریف فراوانی در کتابها به چشم می خورد که به نقل پاره ای از آنها می پردازیم:

1ـ مورخین نوشته اند: حمیده به لحاظ عفت و فقه و کمال در میان زنان معاصر خود بی نظیر بود.(34)

2ـ علی بن میثم گوید: حمیده مصفاة مادر ابوالحسن موسی بن جعفر(ع) از اشراف و بزرگان عجم بوده است.(35)

3ـ شیخ عباس قمی گوید: «والده حضرت [یعنی امام موسی بن جعفر(ع)[ علیا مخدّره، حمیده مصفاة است که از اشراف اعاظم بود.»(36)

همو در جایی دیگر گوید: «آنچه بر من ظاهر شده از بعضی روایات، آن است که آن مخدره چندان فقیهه و عالمه به احکام و مسایل بوده که حضرت صادق(ع) زنها را امر می فرموده که رجوع به او نمایند در اخذ مسایل و احکام دین.»(37)

4ـ احمد زکی تفاحه گوید: حمیده اندلسیه یا بربریه در پایه بلندی از تقوا و شایستگی قرار داشت.(38)

5ـ آقای باقر شریف قرشی گوید: خداوند او را به شرافت و فضل، مخصوص کرد و مورد عنایت قرار داد لذا خاستگاه امامت و جایگاه فضیلت و کرامت شد.(39)

همو در جایی دیگر گوید: خانه ای که حمیده خاتون در آن بود، مورد لطف و عنایت و تکریم همه علویها بود و با ایشان محترمانه برخورد می شد. امام صادق(ع) هم چشمه سار نیکیها را بر او جاری می کرد و چون در او وفور عقل و کمال و ایمان و اعتقاد پسندیده مشاهده کرد در توصیفش گفت: حمیده بسان شمش طلا از پلیدیها پاک و منزه است ...(40)

باز در جایی دیگر می نویسد: این بانوی پاکدامن و عفیف، از نقص و کاستی پیراسته، و وجود خویش را به ایمان و اعتقاد درست مزین ساخته، امام صادق(ع) ایشان را با علوم خویش تربیت کرده بود به حدی که در طلیعه زنان عصر خویش در دانش و پرهیزکاری و ایمان قرار داشت و امام از او خواسته بود که عهده دار تدریس فقه و تعلیم احکام شرعی به زنان مسلمان شود.(41)

6ـ نهلا غروی در این زمینه گوید: «حمیده از خانواده بزرگان غیر عرب بود.»(42) وی در جایی دیگر ضمن نتیجه گیری از مطالب گذشته اش می نویسد: «آنچه گفته شد بیانگر میزان طهارت و پاکی حمیده است که خداوند متعال، وی را برای پرورش و تربیت مولودی پاک چون امام کاظم(ع) برگزیده بود.»(43)

7ـ در باره شخصیت والای ایشان آمده است: «هی من التقیات الورعات الثقات»؛(44)

او از پرهیزکاران و متقیان و افراد مورد اعتماد بود.

8ـ علامه مامقانی در ترجمه و توصیف حضرت حمیده گوید: این بانوی جلیل القدر در سند «من لا یحضره الفقیه»(45) به عنوان حمیده بربریه ذکر شده و در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) تحت عنوان حمیده مصفاة است. لقب وی لؤلؤة است ... او از بانوان متقی و ثقه بوده است.(46)

ازدواج حمیده با امام صادق

عيسى بن عبدالرحمن از پدر خود نقل كرد كه پسر عكاشة بن محصن اسدى خدمت حضرت باقر عليه السّلام رسيد. امام صادق عليه السّلام نيز ايستاده بود. مقدارى انگور براى عكاشه آوردند. حضرت صادق فرمود: پيرمرد كهنسال و بچه كوچك انگور را يك دانه يك دانه مي خورد، كسى كه خيال مي كند سير نمي شود سه تا چهار تا مي خورد، ولى تو دو تا دو تا بخور كه مستحب است.

به حضرت باقر عرض كرد: چرا حضرت صادق را داماد نميكنى؟ موقع دامادى اوست. در جلو امام كيسه اى پر از دينار قرار داشت كه آن مهر شده بود، فرمود: «بزودى برده ‌فروشى از اهل بربر وارد منزل ميمون خواهد شد. كنيزى از او برايش به همين دينارهائى كه در اين كيسه است مي خرم. مدتى گذشت روزى خدمت آن جناب رسيديم فرمود: آن برده فروشى كه گفته بودم آمده اكنون با همين كيسه پول از او يك كنيز بخريد. ما رفتيم پيش برده فروش، گفت هر چه كنيز داشتم فروختم فقط دو كنيز ديگر باقى مانده كه هر دو مريض هستند، يكى از آنها نزديك به بهبودى است. گفتم بياور آن دو را ببينم. هر دو كنيز را آورد. گفتيم همين كنيزى كه بيماري اش بهتر شده چند ميفروشى؟ گفت هفتاد دينار، گفتيم كمتر كن. گفت از هفتاد دينار كم نمي كنم. گفتيم: به هر مبلغى كه در اين كيسه پول هست مي خريم، نمي دانيم در اين كيسه چقدر است. مردي كه مويهاى سر و ريشش سفيد بود حضور داشت. او گفت مهر از كيسه برداريد و بشماريد. برده فروش گفت: باز نكنيد اگر يك شاهى از هفتاد دينار كمتر باشد نمي دهم، آن پيرمرد گفت شما باز كنيد. كيسه را گشوديم و شمرديم درست هفتاد دينار بدون كم و زياد.

كنيز را برديم خدمت حضرت باقر عليه السّلام، امام صادق نيز حضور داشت. جريان را عرض كرديم، حمد و سپاس خدا را بجاى آورد. به كنيز فرمود اسم تو چيست؟ جواب داد: حميده. فرمود فرمود: «حمیدة فی الدنیا محمودة فی الاخرة»؛(20) پسنديده هستى در دنيا و شايسته هستى در آخرت. اكنون بگو ببينم بيوه هستى يا بكر؟ گفت بكر هستم. فرمود: چطور ممكن است بكر باشى با اينكه هر كنيزى كه بدست اين برده فروشان بيافتد او را سالم نمي گذارند. گفت نسبت بمن نيز همين تصميم را داشت ولى هر وقت نزديك مي شد خداوند پيرمردى كه موى سر و صورتش سفيد شده بود بر او مسلط مي كرد. مرتب به چهره‌ اش مي نواخت تا از تصميم خود منصرف مي شد چندين مرتبه اين كار را كرد كه او را مانع شد. حضرت باقر به امام صادق فرمود: جعفر اين كنيز را داشته باش كه براى تو از او بهترين فرد روى زمين بنام موسى بن جعفر متولد خواهد شد.

ابوبصير نقل مي کند: پس از شهادت امام صادق علیه السلام نزد حمیده خاتون رفتم و تسليت گفتم، او گريه کرد و من نيز گريستم. سپس فرمود: اگر هنگام رحلت امام صادق علیه السلام در محضرش بودي از ايشان امر عجيبي مي ديدي. گفت: آن حضرت لحظات آخر چشمش را گشود و فرمود: «همه بستگانم را در اين جا حاضر کن». همه را حاضر نمودم، حضرت نگاهي به آنها کرد و فرمود: «انّ شفاعتَنا لاتَنال مُستخفّاً بالصلوة؛ همانا شفاعت ما به کسي که نماز را سبک بشمرد نرسد».

اين بانوي گرامي در محلی به نام «مشربه ام ابراهیم» در مدينه منوره مدفون است.

فضایل حمیده خاتون

معلى بن خنيس گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: حميده پاك و پاكيزه از كثافات چون شمش طلا، پيوسته فرشته ‌ها نگهبان او بودند تا رسيد بدست من. اين لطفى بود كه خدا نسبت بمن و جانشين من نمود.

حميده بانويي آگاه و حديث دان بود. امام صادق علیه السلام او را از علوم خود به حدي بهره مند ساخت که از نظر دانش، تقوا و ایمان، بر همه زنان عصر خود پیشی گرفت. امام صادق علیه السلام از او خواست تا زنان مسلمان را فقه و احکام شرعی بیاموزد. او به خوبی شایسته این مقام بوده، از درخشانترین چهره هاي زن در عصر خود در عفت و فقه و کمال بود.

منابع

• زندگانى حضرت امام موسى كاظم (علیه السلام)، ترجمه بحارالأنوار، علامه مجلسی.
• تحلیلی از زندگانی امام کاظم (علیه السلام)، باقر شریف قریشی، ترجمه محمدرضا عطایی.
• "حمیده بانوی پاک، مادر امام کاظم(ع)"، نویسنده: محمد اصغری نژاد، مجله پیام زن، اردیبهشت 1380، شماره 110.