رشوه خواری

«رشوه» چیزی است که برای باطل ساختن حق یا ثابت کردن باطل داده می‌شود. رشوه از جمله مواردی است که هم در قرآن کریم و هم در احادیث معصومین و نیز در منابع فقهی گوناگون حرام اعلام شده و از آن نهی گردیده است. اصلاح قوانین اقتصادى و ادارى و بازگشایى فضاى رقابت براى همه به ویژه بخش خصوصى، یکى از راههاى مبارزه با رشوه است.

مفهوم رشوه

«رشوه» عبارت است از «آنچه براي از بين بردن حقي و يا حق نمودن باطلي مي دهند يا «آنچه كه به كسي بدهند تا كاري برخلاف وظيفه خود انجام دهد، يا حق كسي را ضايع و باطل كند يا حكمي برخلاف حق و عدالت بدهد».

با توجه به تعريف فوق، مي توان گفت كه اساس رشوه را «قصد و نيت باطل» تشكيل مي دهد. لذا دامنه رشوه وسعت مي يابد و به هر چيزي كه با هدف ابطال حق به ديگري داده شود، اطلاق مي گردد. حتي كلامي كه به منظور تطميع و تحريك باشد و نيز تملق در تكريم ديگران، رشوه محسوب مي شود. دو واژه «رشا» (رشوه دادن) و «ارتشاء» (رشوه گرفتن) از همين ريشه اخذ شده است.

يكي از بلاهايي كه از ديرباز دامنگير جوامع بشري بوده و هم اكنون نيز با شدت بيشتري به حيات شوم خود ادامه مي دهد، معضل رشوه و رشوه خواري است. پديده «رشوه» از بارزترين آسيب هاي اجتماعي و شايعترين بيماري هاي اداري در نظام مديريتي كشورهاست كه پيامدهاي منفي آن در بسياري از جوامع از جمله كشورهاي اسلامي قابل مشاهده و پيگیري است.

ارتكاب اين خيانت با تمامي مراحل و صورتهاي گوناگوني كه در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشيبي سقوط قرار داده و از نيل به سعادت هر دو جهان بازداشته است. هر چند افراد، زشتي رشوه را در لابلاي عبارت و عناوين فريبنده و در وراي نامهايي چون: هديه، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشني و... پنهان مي كنند، اما ناگفته پيداست كه تغيير نام به هيچ وجه تغييري در ماهيت آن نمي دهد و به هر حال مبلغي كه از اين طريق عايد افراد مي شود، حرام و نامشروع است.

تفاوت بين هديه و رشوه در اين است كه شخص در اعطاي هديه به ديگري، جز اظهار دوستي و محبت، غرض و مقصود ديگري نداشته باشد كه چنين عطايي، هديه محسوب شده و حلال مي باشد. اما اگر در اين عطا كردن، طمع و توقعي نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود. معاذ بن جبل از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل مي كند كه فرمود: «اگر كسي به شما عطيه و ارمغاني داد، مادامي كه عطيه به شمار رفت، يعني در دادنش جز ثواب طمعي نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطيه باشد وليكن در واقع رشوه اي بود كه آن را به طمع دين شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است، اگرچه ممكن است اين رشوه، فقر شما را از بين ببرد و يا شما را از ترس دشمن ايمني دهد، با اين همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببريد و راضي نشويد كه رشوه، دين شما را تباه سازد».

رشوه در تعليمات اسلامي

رشوه در زمره گناهان كبيره اي است كه اگر در جامعه اي نفوذ كند، مفاسد فراواني از قبيل بي عدالتي، يأس و نااميدي ضعفا و از بين رفتن اعتماد عمومي را به دنبال داشته و به تدريج شيرازه اجتماع را فرومي پاشد. به همين دليل در آموزه هاي ديني، رشوه به شدت تقبيح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهي داده شده است.

در قرآن كريم در اين باره از تعبير «اكل به باطل» استفاده شده است:

• «وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ و اموال يكديگر را ميان خود به باطل مخوريد و براي خوردن بخشي از اموال مردم به گناه، آن را به حاكمان مي كشانيد در حالي كه شما (حقيقت را) مي دانيد. (سوره بقره/آيه 188)

علامه طباطبایی در ذيل آيه فوق چنين مي نويسد: «كلمه تُدلوا» مضارع از باب افعال «ادلا» به معناي آويزان كردن دلو در چاه است براي بيرون كشيدن آب و اين كلمه را به عنوان كنايه در دادن رشوه به حكام تا بر طبق ميل آدمي راي دهند، استعمال مي كنند و اين كنايه اي است لطيف كه مي فهماند مَثَل رشوه دهنده كه مي خواهد حكم حاكم را به سود خود جلب كند و با ماديات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل كسي است كه با دلو خود، آب را از چاه بيرون مي كشد.

همچنين در آيه 42 سوره مائده، از تعبير «سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ» استفاده شده است. «سُحت» به طور كلي به مال و كسب حرام اطلاق مي شود و يكي از مصاديق آن رشوه است. حسن بصری گوید: بنی‌اسرائیل چنین بوده‌اند: هنگامی که دو نفر از آ‌نان به نزد حاکم می‌آمدند، یکی از آن دو در آستینش رشوه بود که آستین را می‌گشود، قاضی کلام او را شنیده و به نفع او حکم می‌کرد... .

در روايات اسلامي نيز شاهد مقابله شديد و جدي معصومان عليهم السلام با موضوع رشوه خواري هستيم، از جمله:

1. پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله مي فرمايد: «خداوند لعنت كند رشوه گير و رشوه پرداز و كسي كه واسطه ميان آنهاست (آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند)».
2. حضرت رسول در حديث ديگري مي فرمايد: «از رشوه بپرهيزيد كه آن كفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوي بهشت را احساس نخواهد كرد».
3. امام علی علیه السلام از قول پيامبر صلی الله علیه و آله كه حوادث آينده را براي ايشان بازگو مي كنند، مي فرمايد: «اي علي! همانا اين مردم بزودي با اموالشان دچار فتنه و آزمايش مي شوند... حرام خدا را با شبهات دروغين و هوس هاي غفلت زا حلال مي كنند، شراب را به بهانه اين كه آب انگور است و رشوه را كه «هديه» است و ربا را كه نوعي «معامله» است، حلال مي شمارند».
4. امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «رشوه در قضاوت کفر به خداوند متعال است زیرا هنگامی که قاضی رشوه می‌گیرد، مجبور است که رعایت حق و عدالت را نکند و جانب حقیقت و راستی را نگه ندارد و به نفع مجرم و ظالم رأی بدهد و این جز انتخاب باطل و کفر بر عدل و توحید معنای دیگری ندارد».
5. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رشوه دهنده، رشوه گیرنده و واسطه بین آنها که باعث این کار شود، می‌فرمایند: «خداوند متعال رشوه گیرنده، رشوه دهنده و شخص واسطه بین آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند».
6. روایت یوسف بن جابر است که می‌‌گوید: قال ابوجعفر علیه السلام لعن رسول‌ الله... و رجلا احتاج الناس الیه لفقه فسألهم الرشوه؛ امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام سه طایفه را لعنت کرده است... و سومین آن‌ که مردم به علم او نیاز داشته باشند و او از مردم رشوه بخواهد.
7. قال رسول‌الله: الراشی و المرتشی کلاهما فی النار. راشی (دهنده مال) و مرتشی (گیرنده مال) هر دو در آتشند.

اقسام رشوه

• 1. رشوه در حكم كه همان رشوه به قاضي است:

رشوه بزرگترين آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضي به رشوه خواري روي آورد، هرج و مرج و بي عدالتي، يأس از قضات و هيئت حاكمه سراسر جامعه را فرامي گيرد. ظرافت و حساسيت امر قضاوت به گونه اي است كه در روايات اسلامي «رشوه در قضاوت، كفر به خداوند معرفي شده است».

امام علی علیه السلام در بخشي از خطبه 131 نهج البلاغه كه بيانگر شرايط رهبر اسلامي است، مي فرمايد: «و رشوه خوار در قضاوت نمي تواند امام باشد زيرا براي داوري با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پايمال و حق را به صاحب آن نمي رساند».

همچنین در داستان هديه آوردن «اشعث بن قيس» مي خوانيم كه وي براي غلبه برطرف دعواي خود در محكمه عدل علی علیه السلام شبانه ظرفي پر از حلواي لذيذ را به در خانه اميرمومنان علیه السلام آورد و عنوان هديه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزايت اشك بريزند. آيا با اين عنوان آمده اي كه مرا فريب دهي و از آيين حق بازداري؟ به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاي آنهاست به من بدهند كه پوست جوي را از دهان مورچه اي به ظلم بگيرم، هرگز نخواهم كرد. دنياي شما از برگ جويده اي در دهان ملخ براي من كم ارزشتر است. علي را با نعمت هاي فاني و لذتهاي زودگذر چه كار؟».

در تعليمات اسلامي راه هايي نيز براي پيشگيري از رشوه گرفتن قاضي بيان شده است. اسلام حتي براي اين كه قاضي گرفتار رشوه هاي مخفي و ناپيدا نشود به وي دستور مي دهد كه شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفيف قيمت ها به طور ناخودآگاه در قضاوت قاضي تاثير بگذارد.

امام علی علیه السلام در نامه به مالك اشتر يكي از راه هاي جلوگيري از رشوه خواري قاضي را چنين بيان مي دارد: «پس از انتخاب قاضي هر چه بيشتر در قضاوت هاي او بينديش و آنقدر به او ببخش كه نيازهاي او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامي دار كه نزديكان تو به نفوذ در او طمع نكنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد».

• 2. رشوه در غير حكم: به اين شكل كه به حاكم يا مديركل و... مالي مي دهند تا با حمايت او ظلم كند يا مرتكب خلافي گردد.

در واقع رشوه، پديده اي اجتماعي و ناشي از واقعيت هايي است كه در يك نگاه اقتصادي محصول ساختارهاي غلط اداري است و از شيوع نوع خاصي از فساد در دستگاههاي دولتي حكايت دارد. البته فساد مالي دولت ها و حكومت ها در زمره اندوهبارترين فرازهاي مطالعات مربوط به تاريخ تحولات سياسي اجتماعي است.

روايت شده پيامبر صلی الله علیه و آله به فردي ماموريت داد تا به نزد قبيله «ازد» رفته و صدقات و زكات هاي آنان را جمع آوري كند. وي پس از جمع آوري آنها، از تحويل چند راس گوسفند خودداري كرد و گفت: اين گوسفندان را به من به عنوان «هديه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست مي گويي چرا در منزل خود ننشستي تا اين هديه را برايت بياورند؟

• 3. رشوه براي دفع ظلم و رسيدن به حق قانوني خود: مطابق روايتي از امام موسي بن جعفر علیه السلام رشوه دادن صرفاً براي رد ظلم ماموران دولتي جايز است. ممكن است برخي تصور كنند كه در شرايطي مثل انجام سريع كارها و دريافت خدمات بهتر يا ترس از انجام نشدن كار و يا مواجهه با گرفتاري ها، پرداخت رشوه مانعي ندارد، در حالي كه مراجع عظام، توهم اضطرار در چنين شرايطي را مجوز انجام رشوه نمي دانند.

عوامل گرايش به رشوه

ايمان ضعيف:

مهمترين دليل گرايش به اين گناه كبيره، ضعف ايمان و عدم آراستگي به زيور تقوا و پرهيزگاري است. شخص باايمان به دليل توكل بالايي كه به رحمت الهي دارد، مطمئن است كه خداوند مشكلات اقتصادي او را به نحو احسن برآورده مي كند و ديگر نيازي به دست يازيدن به گناه رشوه ندارد. همچنين شخص باتقوا از نيروي قناعت ورزي برخوردار است و همين نيرو وي را از حرص و طمع و در نتيجه افتادن در دام رشوه رهايي مي بخشد.

سودجويي و منفعت طلبي:

انسان، داراي غريزه منفعت طلبي است و همواره در راستاي منافع خود حركت مي كند. اموري مانند انجام سريع و خارج از نوبت كار، علاقه به زراندوزي و دستيابي به پول بيشتر در معاملات، فرار از مجازات يا فرار از پرداخت ماليات و... ريشه در غريزه منفعت طلبي افراد دارد و رشوه از ابزار دستيابي آنها به اين گونه اهداف است.

مشكلات اقتصادي كاركنان:

پايين بودن سطح حقوق كاركنان و عدم تامين مالي يكي از زمينه هاي رشوه در ادارات است.

موانع اداري:

وجود قوانين دست و پاگير در ادارات و عدم شفافیت آنها نيز از عمده دلايل گرايش مردم و كارمندان ادارات به رشوه خواري است.

جهل:

گاهی قبح رشوه براي شخص روشن نيست، اما غالبا قبح آن معلوم است و به تدريج كه افراد از طريق رشوه به آساني مشكلات خود را مرتفع مي سازند، قبح آن نيز فرو مي ريزد و ديگر كسي نسبت به آن اعتراض نمي كند.

رهاورد رشوه براي فرد و جامعه

موضوع رشوه و آثار زيانبار آن، از دو جنبه فردي و اجتماعي قابل بررسي است. در بعد فردي علاوه بر اينكه شخص خاطي، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار مي گيرد در زندگي دنيوي نيز از آسيب هاي ناشي از اين عمل ناپسند مصون نخواهد بود.

1. شخص رشوه خوار نمي تواند از اموالي كه از طريق رشوه كسب كرده، در راه خدا انفاق كند چرا كه تنها از متقين پذيرفته مي شود.
2. بركت از مال رشوه خوار برداشته مي شود. امام كاظم علیه السلام در اين زمينه مي فرمايد: «مال حرام زياد نمي شود و اگر بيفزايد، براي صاحبش مبارك نمي گردد و در هر راهي آن مال را صرف كند، اجري به او نمي رسد».
3. طبق حديثي از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله «عبادات او قبول نمي شود و دعاهايش به اجابت نمي رسد».
4. و در حديثي از امام صادق علیه السلام مي خوانيم: «اثر كسب هاي حرام در فرزندان به مرحله بروز و ظهور مي رسد».
5. همچنين رشوه خوار از امنيت رواني و آرامش خاطر برخوردار نيست. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هيچ گروهي گرفتار رشوه نشدند مگر آنكه گرفتار ترس و اضطراب و نگراني شدند».

جنبه ديگر رشوه كه به مراتب اهميت فزونتري داريد، بعد اجتماعي آن است:

1. رشوه، پايه هاي عدالت اجتماعي را سست و متزلزل مي سازد و از آنجا كه پايداري و پويايي هر جامعه اي بر اساس عدل استوار است، به هر ميزان كه از عدالت كاسته شود، ظلم و جور جامعه را فرامي گيرد.
2. بديهي است كه اگر باب رشوه گشوده شود، قوانين كه قاعدتاً بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بكار مي افتد. طبعاً در چنين فضاي ناعادلانه اي، ضعفا از هيئت حاكمه و نظام اجرايي و اداري كشور مأيوس و دلسرد مي شوند و همين امر به تدريج باعث سلب اعتماد عمومي در ميان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.
3. رشوه خواري عملي نيست كه تنها به پرداخت پول، كالا و يا امتيازي منتهي شود بلكه به تدريج به نظامي پيچيده مبدل مي شود كه در آن شبكه هاي خاصي از روابط و همدستي ها عمل مي كنند و ره آورد آن، كسب ثروت هاي يك شبه، نائل شدن به منصب هاي مختلف سياسي، تجاري و... خواهد بود. بنابراين امكانات و دارايي هاي يك كشور در اختيار عده اي محدود قرار مي گيرد كه به راحتي قادر به عبور از قوانين و تضييع و پايمال ساختن حقوق ديگران خواهند بود.
4. كندشدن چرخ هاي سازندگي و توسعه: شيوع رشوه خواري در جامعه علاوه بر از بين بردن امنيت اقتصادي، حقوقي و اخلاقي مانع بزرگي است بر سر راه سازندگي و توسعه. چرا كه وجود رشوه در يك نهاد اداري با كارآيي و بازدهي آن رابطه عكس دارد و اگر كارگزاران و متوليان امر به جاي ابتكار، خلاقيت و ارائه برنامه هاي مفيد، به رشوه خواري روي آورند، موتور توليد و توسعه از حركت بازايستاده و جامعه به سمت ركود اقتصادي كشيده مي شود.

بررسی علل رشوه از منظر روانشناسی

رشوه نیز همانند سایر جرایم از سوی یک انسان و یا به تعبیر حقوقی از سوی یک شخص حقیقی صورت می گیرد؛ انسان این پیچیده ترین آفریده خلقت که به جرات می توان گفت که هنوز و پس از گذشت قرنها و شناسایی بسیاری از جنبه های ناپیدای او همچنان موجودی ناشناخته است؛ موضوع بحث ما نیز همین پچیده ترین آفریده خلقت است، موجودی با ظرافتهای بسیار گاهی آنچنان پاک که گویی قدیس و گاهی آنچنان پلید که گویی اهریمن است.

رشوه نیز که در دسته جرایم جای دارد نیازمند انجام اعمالی با خوی شیطانی است. در تحقق آن هم راشی و هم مرتشی هر دو گناهکار و دارای روح و روانی آلوده هستند؛ تحقق این عمل تنها از سوی افرادی با روانی ناسالم صورت می گیرد که در درون خود همواره در حال جنگ و ستیز هستند؛ نتیجه این نبرد چیزی جز افکاری آشفته و روحی خسته نیست؛ البته میان راشی و مرتشی از نظر وضعیت رفتاری و روان شناختی اختلافات و تشابهاتی وجود دارد. هر دو افرادی هستند که می خواهند از ساده ترین و سریع ترین راه به هدف خود برسند. از سوی دیگر هر دو دچار نقص فرایندهای شناختی هستند که سبب شده است که درک درستی از محیط و افراد پیرامون خود نداشته باشند و نسخه تمام کارها را در بی قانونی ببینند؛ با این اوصاف این افراد دارای تفاوتهایی نیز هستند من جمله این که افراد رشوه دهنده معمولاً از آن دسته افرادی هستند که دوست دارند از دیگران به هر قیمتی در راه منافع خود بهره برداری کنند در مقابل افراد رشوه گیر نیز معمولاً افرادی ضعیف النفس هستند که در ازای مبالغی ناچیز (البته در مقایسه با آن چیزی که می فروشند که همانا شرفشان است) تن به انجام هر کاری می دهند و معمولاً افرادی دنباله رو و فاقد قوه تصمیم گیری هستند و معمولاً در دوران کودکی و نوجوانی نیز هیچگاه نقشهای کلیدی یا رهبری را بر عهده نگرفته اند و این ضعف روانی در مراحل بعدی رشد نیز بر آنها تاثیر گذاشته است، اکثر اینها چنین وانمود می کنند که با این عمل زیرکی خود را نشان داده اند در حالی که برعکس نه تنها اینگونه نیست بلکه در واقع سرپوشی بر ناتوانی ها و حقارت های شخصیتی آنهاست.

راهكارهاي مبارزه با رشوه خواري

هر چند شواهد نشان مي دهد كه هرگز نمي توان پديده شوم رشوه را در هيچ كشوري به طور كامل ريشه كن كرد، اما اين امكان وجود دارد كه بتوان آن را با ساز و كارهاي بازدارنده، تا حدودي مهار كرد.

در وهله اول، مهمترين وظيفه مبارزه با رشوه خواري بر عهده دولت ها و متوليان امر است كه با تصويب قوانين مربوطه و اهتمام جدي در اجراي آن به كاهش مفاسد و زيانهاي ناشي از اين معضل اجتماعي كمك كنند. در اين راستا نقش دولت ها در اين رابطه بسيار تعيين كننده است.

اما از آنجا كه رشوه در ادارات و نهادهاي دولتي بيشتر بروز و ظهور دارد، مديران مربوطه مي توانند با ارائه راهكارهايي از قبيل: دقت در انتخاب كارمندان مومن و متعهد، تبليغ فرهنگي و بالابردن سطح آگاهي كاركنان نسبت به عوارض رشوه خواري، استفاده از كادر بازرسي و ناظر در بخشهاي مختلف، حذف تشريفات زائد اداري با هدف جلوگيري از سرگرداني مردم در راهروهاي عريض و طويل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزاياي كارمندان و... رشوه خواري را به حداقل برسانند.

امام علی علیه السلام در اين باره مي فرمايد: «همانا ملت هاي پيش از شما به هلاكت رسيدند بدان جهت كه حق مردم را نپرداختند. پس دنيا را با رشوه دادن، بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت كردند».

منابع

• احسان زررخ، ماهیت رشوه در فقه و حقوق موضوعه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
• رقيه يوسفي، بررسي انواع علل و عوامل رشوه خواري هديه نامشروع، روزنامه كيهان، شماره 19707 به تاريخ 12/5/89، صفحه 6، در دسترس در مگ ایران، پایگاه اطلاعات نشریات کشور.