مقدس اردبيلی

احمد بن محمد اردبیلی نجفی، معروف به «مقدس اردبیلی» از علما و فقهای برجسته شیعی در زمان شاه عباس صفوی، در قرن دهم هجری می زیست. مقدس اردبیلی صاحب کتاب «زبده البیان فی آیات احكام القرآن» و از معاصران شیخ بهایی بود.

نام کامل	احمد بن محمد اردبیلی
زادگاه	اردبیل
وفات	993 قمری
مدفن	نجف اشرف
اساتید	جمال الدین محمود، ملا عبدالله یزدی،...
شاگردان	ملا عبدالله شوشتری، صاحب معالم،...
آثار	زبدة البیان فی آیات احكام القرآن، اثبات واجب تعالی....

زندگی‌نامه

احمد بن محمد اردبیلی (مقدس اردبیلی) در عصر صفویه و در شهر اردبیل دیده به جهان گشود. پس از رشد و نما و کسب تحصیلات ابتدایی به قصد تحصیلات عالیه به نجف اشرف مهاجرت کرد و با بهره‌گیری از فضای علمی‌ ‌و معنوی نجف اشرف مجاورت آن خاک اقدس را پذیرفت و علی‌رغم دعوت‌های مکرری که از سوی امرا و حکام صفوی از او به عمل آمد، نپذیرفت و تدریس و تدرس را بر استفاده از مزایای اجتماعی و سیاسی ایران ترجیح داد. وی پس از شهید ثانی مرجعیت و ریاست تامه شیعه را در نجف بر عهده داشت.

علی‌رغم شهرتی که مقدس اردبیلی در میان توده‌های مردم داشت، ولی با کمال تاسف منابع شناخت این فقیه عالیقدر در میان کتاب‌ها و منابع تراجم و رجال بسیار محدود است.

احمد بن محمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی، ضرب‌المثل زهد و تقوا است و در عین حال از محققان فقهای شیعه است. محقق اردبیلی، در نجف سکنی گزید. گویند شاه عباس اصرار داشت که به اصفهان بیاید، او حاضر نشد. شاه عباس خیلی مایل بود که مقدس اردبیلی خدمتی به او ارجاع دهد تا این که اتفاق افتاد که شخصی به علت تقصیری از ایران فرار کرد و در نجف از مقدس اردبیلی خواست که نزد شاه عباس شفاعت کند، مقدس نامه‌ای به او نوشت به این مضمون: بانی ملک عاریت بداند اگر چه این مرد اول ظالم بود اکنون مظلوم می‌‌نماید، چنانچه از تقصیر او بگذری شاید حق سبحانه از پاره‌ای از تقصیرات تو بگذرد.

شاه عباس نوشت: به عرض می‌‌رساند عباس خدماتی را که فرموده بودید به جان منت داشت به تقدیم رسانید، امید که این محب را از دعای خیر فراموش ننمایید.

امتناع مقدس اردبیلی از آمدن به ایران، سبب شد که حوزه نجف به عنوان مرکزی دیگر در مقابل حوزه اصفهان احیا شود. همچنان که امتناع شهید ثانی و پسرش شیخ حسن صاحب معالم و دخترزاده‌اش سید محمد صاحب مدارک از مهاجرت از جبل عامل به ایران، سبب شد که حوزه شام و جبل عامل همچنان ادامه یابد و منقرض نگردد. صاحب معالم و مدارک برای این که دچار محظور و رودربایستی برای توقف در ایران نشوند، از زیارت حضرت امام رضا علیه السلام که فوق العاده مشتاق آن بودند صرف‌نظر کردند. این بنده فعلا نمی‌‌داند که مقدس اردبیلی فقه را از کجا و نزد چه کسی تحصیل کرده است، همین قدر می‌‌دانیم که فقه را نزد شاگردان شهید ثانی تحصیل کرده است. پسر شهید ثانی و نواده دختریش، صاحب مدارک در نجف شاگرد او بوده‌اند. در کتاب جلال الدین دوانی می‌‌نویسد: ملا احمد اردبیلی، ملا عبدالله شوشتری، خواجه فضل الله ترکه، میر فخرالدین هاکی، شاه ابومحمد شیرازی، مولانا میرزاجان و میر فتح‌الله شیرازی، شاگردان خواجه جمال الدین محمود بوده‌اند و او شاگرد محقق جلال الدین دیوانی بوده است و ظاهرا تحصیل خواجه جمال‌الدین محمود در رشته‌های معقول بود، نه منقول. مقدس اردبیلی که در سال ۹۹۳ درگذشته است، کتاب فقهی معروف او یکی شرح ارشاد است و دیگر آیات الاحکام. نظریات دقیق او مورد توجه فقها است.

مقدس در نظر دانشمندان

علامه شیخ حر عاملی درباره او گوید: مولی بزرگوار احمد بن محمد اردبیلی، عالم فاضل، مدقق، عابد زاهد، ثقه، پرهیزگار، جلیل القدر و عظیم‌الشان می‌‌باشد.

صاحب جامع الرواة که خود اردبیلی است، در حق همشهری خویش می‌‌گوید: احمد بن محمد اردبیلی در جلالت قدر و اعتبار و موثق بودن، مشهورتر از آن است که ذکر گردد. او فقیه، متکلم، جلیل القدر، و عابدترین و پرهیزکارترین مردم عصر خویش بوده است.

گفتار محدث نوری: عالم ربانی، فقیه و محقق صمدانی، مولی احمد بن محمد اردبیلی، متوفی ۹۹۳ قمری، درخت علم و تحقیقات او با انوار درخشان قدس، زهد، اخلاص و کرامات او پوشیده است.

گفتار محدث قمی ‌‌در کتاب الکنی والالقاب: عالم ربانی، محقق و فقیه بزرگوار احمد بن محمد اردبیلی در تقوی، جلالت، فضیلت، اصالت، زهد، دیانت، ورع، امانت مشهورتر از آن است که قلم بر آن احاطه کند یا تحت عدد و شمارش درآید. او متکلم و فقیه بزرگوار می‌‌باشد، به حدی که علامه مجلسی درباره او گفته است: او در ورع و تقوی و زهد به حد نهایی و مرتبت عالیه رسیده است و همانند او را در میان پیشینیان و متاخرین نشنیده‌ام. خداوند او را با پیشوایان معصوم علیهم السلام محشور دارد.

کرامات روحی و فضایل اخلاقی

در کتاب انوار نعمانیه سید نعمت الله جزائری، و در روضات الجنات، حوادث و قضایای حیرت‌انگیزی از آن عالم ربانی نقل کرده‌اند که صدور چنین اعمال و کرامات از دارندگان چنین ارواح وارسته و پاک با آن همه اخلاص و پاکی، هیچ نوع تعجب و شگفتی ندارد و طالبان تفصیل به آن کتاب‌های مراجعه کنند.

مدفن علمای حرم حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام

اساتید و شاگردان

او با شیخ بهایی و میرزا محمد استرآبادی صاحب رجال معروف، معاصر بود و از بعضی از تلامذه شهید ثانی تلمذ نموده است و صاحب اعیان الشیعه اساتید او را، جمال الدین محمود، شاگرد جلال الدین دوانی، ملا عبدالله یزدی (صاحب حاشیه تهذیب المنطق) و مولی میرزاجان باغندی ذکر نموده است.

همچنین، صاحب معالم و صاحب مدارک و ملا عبدالله شوشتری از شاگردان او می‌‌باشند و از دیگر شاگردان او امیر غلام و امیر فضل‌الله می‌‌باشدو هنگام فوت از او پرسیدند: به چه کسی می‌‌توانیم رجوع کنیم؟ گفت: در شرعیات به امیر غلام و در عقلیات به امیر فضل‌الله تفرشی.

آثار و تألیفات

احمد بن محمد اردبیلی از مفاخر علمای امامیه قرن دهم هجری است که در بین توده مردم به مقدس اردبیلی و در میان خواص و فقها به محقق و مدقق اردبیلی شهرت دارد و عامل این شهرت، وجود آثار و تألیفات و تحقیقات گرانقدری است که در زمینه فقه، کلام و عقاید از او به یادگار مانده است، از جمله:

1. زبدة البیان فی آیات احکام القرآن، که در ایران بارها چاپ شده است.
2. مجمع الفائده والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان از علامه حلی و آن کتابی است که چاپ سنگی گردیده بود و اخیرا از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ۱۲ جلد آغاز چاپ شده است و شروع تالیف آن در ماه رمضان ۹۷۷ در کربلا صورت گرفته و انجام آن در سال ۹۸۵ بوده است.
3. حدیقه الشیعه در تفصیل احوال پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام (فارسی).
4. شرح الهیات تجرید قوشجی.
5. اثبات واجب تعالی.
6. اثبات امامت.
7. تعلیقه‌ای بر شرح مختصر الاصول عضدی.
8. تعلیقه‌ای بر خراجیه محقق ثانی. این کتاب در مورد مساله خراج و مالیات نوشته شده و هر دو در سال ۱۳۱۸ هـ.ق در حاشیه «کفایة الاصول» آخوند خراسانی چاپ سنگی شده است.
9. استیناس المعنویه در علم کلام (به عربی).
10. اصول الدین، که یک نسخه از آن در کتابخانه رضویه موجود است.

وفات

او پس از عمری تلاش و کوشش در راه اسلام و معنویت، سرانجام در ماه صفر سال ۹۹۳ هـ.ق در نجف اشرف به رحمت ایزدی پیوست و در جوار قبر محبوب و معشوق خویش، سرور متقیان مولی امام علی علیه السلام مدفون گردید.

قبر، سرداب و مدفن مقدس اردبیلی

در سمت جنوب ایوان طلا و در دو سوی گلدسته جنوبی، دو حجره قرار دارد که قرینه و نظیر همان دو حجره شمالی ایوان است، حجره ای که در شمال گلدسته جنوبی قرار دارد، آرامگاه و مدفن مرحوم مقدس اردبیلی است . بنابر روایتهای محلی، بیش از یک قرن است که همواره سردابی که مدفن مقدس اردبیلی است جایگاه صندوقهایی است که در آنها نفایس و جواهرات و هدایای پادشاهان و امرا به آستانه مقدس نگه داری می شود . از این رو راهی برای ورود به مقبره برای عامه مردم وجود ندارد، نمای خارجی مقبره مرحوم اردبیلی نظیر نمای خارجی قرینه خود یعنی قبر علامه حلی قدس سره است، در نقره ای که از یادگارهای دوران قاجاریه است بر روی دیوار قرار گرفته است این در، در سالهای اخیر با در زرین زیبای دیگری که از ساخته های هنرمندان اصفهانی است تعویض گردید و بر بالای در، در ارتفاع چند متری بر روی آجرهای طلایی ایوان قطعه شعری نوشته شده است .

مقبره مقدس اردبیلی، قرینه ای از مقبره مرحوم علامه حلی رحمه الله است با این تفاوت که در آن هیچ پنجره فولادی قرار ندارد و هیچ نشانی از مقبره بودن هم در آن دیده نمی شود.
دیوارها با گچ سفید اندود شده و کف آن با سنگهای آهکی سخت، پوشیده شده است. در زاویه شمال اتاق در کف زمین، دری چوبین به طول دو متر و عرض یک متر تعبیه شده و در زیر آن پله هایی قرار دارد که به اتاقکی کوچک منتهی می شود.
در وسط سرداب قبری قرار دارد که به اندازه یک وجب از کف زمین ارتفاع دارد و با کاشیهای سبز پوشیده شده است.

منبع

• عقيقی بخشايشی، "مقدس اردبيلی" تلخيص از كتاب فقهای نامدار شيعه، صفحه 203.

پيوندها

• زندگينامه 1
• زندگينامه 2
• زندگينامه 3
• کتاب زبدة البيان في أحكام القرآن

آرشیو عکس و تصویر

• 

  قبر احمد بن محمد اردبیلی نجفی (مقدس اردبیلی) در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام