دعای ۳۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش ششم)
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ شَفِّعْ فِی خَطَایای کرَمَک، وَ عُدْ عَلَی سَیئَاتِی بِعَفْوِک، وَ لَا تَجْزِنِی جَزَائِی مِنْ عُقُوبَتِک، وَ ابْسُطْ عَلَی طَوْلَک، وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِک، وَ افْعَلْ بی فِعْلَ عَزِیزٍ تَضَرَّعَ إِلَیهِ عَبْدٌ ذَلِیلٌ فَرَحِمَهُ، أَوْ غَنِی تَعَرَّضَ لَهُ عَبْدٌ فَقِیرٌ فَنَعَشَهُ.
اللَّهُمَّ لَا خَفِیرَ لِی مِنْک فَلْیخْفُرْنِی عِزُّک، وَ لَا شَفِیعَ لِی إِلَیک فَلْیشْفَعْ لِی فَضْلُک، وَ قَدْ أَوْجَلَتْنِی خَطَایای فَلْیؤْمِنِّی عَفْوُک.
فَمَا کلُّ مَا نَطَقْتُ بِهِ عَنْ جَهْلٍ مِنِّی بِسُوءِ أَثَرِی، وَ لَا نِسْیانٍ لِمَا سَبَقَ مِنْ ذَمِیمِ فِعْلِی، لَکنْ لِتَسْمَعَ سَمَاؤُک وَ مَنْ فِیهَا وَ أَرْضُک وَ مَنْ عَلَیهَا مَا أَظْهَرْتُ لَک مِنَ النَّدَمِ، وَ لَجَأْتُ إِلَیک فِیهِ مِنَ التَّوْبَةِ.
فَلَعَلَّ بَعْضَهُمْ بِرَحْمَتِک یرْحَمُنِی لِسُوءِ مَوْقِفِی، أَوْ تُدْرِکهُ الرِّقَّةُ عَلَی لِسُوءِ حَالِی، فَینَالَنِی مِنْهُ بِدَعْوَةٍ هِی أَسْمَعُ لَدَیک مِنْ دُعَائِی، أَوْ شَفَاعَةٍ أَوْکدُ عِنْدَک مِنْ شَفَاعَتِی تَکونُ بِهَا نَجَاتِی مِنْ غَضَبِک وَ فَوْزَتِی بِرِضَاک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست، و کرمت را درباره خطاهایم شفیع من فرما، و زشتی هایم را با عفوت از من ببخش، و جزایم را از عقوبت خود مساز، و دامان احسانت را بر من بگستر، و مرا در پرده عفوت بپوشان، و با من رفتار شخص پر قدرتی کن که بنده‌ای ذلیل با زاری به درگاهش رفته و او بر وی ترحم نموده، یا ثروتمندی که فقیری سر راهش نشسته و او از وی دستگیری نموده.
بارالها مرا از تو پناه‌دهنده‌ای نیست؛ پس باید عزت تو پناهم دهد، و برای من شفیعی به سوی تو نیست پس باید فضل تو شفیعم شود، و گناهانم مرا در عرصه ترس بُرده پس باید عفو تو مرا ایمن سازد،
زیرا آنچه بر زبان آوردم از باب جهل به کردار زشتم، و در اثر فراموشی کارهای بد گذشته‌ام نیست، بلکه برای آن است که آسمان تو و هر که در آن است، و زمین تو و هر که بر روی آن است کردم، ندامتی را که برای تو آشکار کردم, و توبه‌ای را که به سبب آن به تو پناه بردم بشنوند،
تا مگر یکی از اینان در سایه رحمتت بر پریشان حالی‌ام رحم کند، یا برای آشفتگیم بر من رقّت آورد، پس از جانب خود دعایی به حال من کند که از دعای خود من نزد تو به اجابت نزدیکتر باشد، یا شفاعتی نصیبم گردد که از شفاعت خودم نزد تو استوارتر جلوه کند، و رهاییم از خشم تو، و دستیابیم به خشنودیت در آن باشد.
ترجمه آیتی
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و کرمت را شفیع خطاهاى من قرار ده و به عفو و بخشایش خود گناهانم عفو کن و مرا به عقوبتى که سزاوار آنم جزا مده و احسان خود به فراوانى به من ارزانى دار و مرا در پرده ى عفو خود بپوشان. اى خداوند با من همانند پیروزمندى رفتار کن که بنده اى ذلیل در برابرش زارى مى کند و آن پیروزمند بر او رحمت مى آورد، یا همانند توانگرى که فقیرى راه بر او مى گیرد و آن توانگر بى نیازش مى سازد.
بار خدایا، کس نیست که مرا پناه دهد، سایه عز توست که بایست مرا پناه دهد. کس نیست که به درگاه تو شفیع من شود فضل و کرم توست که بایست مرا شفاعت کند. گناهانم مرا مى ترساند، عفو توست که بایست مرا ایمنى بخشد.
اى خداوند من آنچه بر زبان مى آورم نه از آن روست که از اعمال ناستوده ى خود بى خبرم، یا کردارهاى ناپسند خود از یاد برده ام بل براى آن است که آسمانها و ساکنان آنها و زمین و هر چه بر روى آن است، پشیمانى مرا که در برابر تو اظهار کرده ام بشنوند و بدانند که توبه کرده ام و به تو پناه آورده ام.
باشد که یکى از آنها بر شوربختى من رحمت آرد یا بر بدحالى منش رقت آید و در حق من دعایى کند که تو زودتر از دعاى من مستجاب فرمایى، یا روى شفاعت بر زمین نهد و شفاعت او از درخواست من مقبول تر افتد و سبب رهایى من از خشم تو و توفیق یافتن من به خشنودى تو باشد.
ترجمه ارفع
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و کرمت را در لغزشهایم شفیع گردان و به وسیله عفو و گذشت خود گناهانم را ببخش و مرا به مجازاتى که سزاوار آن هستم و آن عذاب توست مجازاتم مفرما. و چتر احسانت را بر سرم بگستران و مرا به پوشش خویش بپوشان و با من همانند شخص قدرتمندى که بنده ای ذلیل زارى کنان به درگاهش شتافته و آنگاه آن قدرتمند او را مورد لطف و رحمت خویش قرار داده رفتار فرما و یا همانند توانگرى برخورد کن که بنده ای فقیر به وى روى آورده و آن توانگر او را از خاک برداشته و نیازش را رفع مى نماید.
پروردگارا مرا از عذاب تو پناهى نیست بنابراین عزتت پناهگاه من است و مرا به سوى تو شفیعى نیست پس فضل تو باید شفیعم شود و گناهانم مرا ترسانیده پس عفو تو باید امانم دهد.
الها آنچه بر زبان راندم نه از آن جهت است که نسبت به بدکارى ام جاهل هستم و نه از روى فراموشى درباره ى کارهاى زشت گذشته ام مى باشد. بلکه بدین خاطر است که آسمانت و هر که در آن ساکن است و زمینت و هر چه بر روى آن است ندامت و توبه مرا در پیشگاهت بشنوند.
تا شاید برخى از آنان به رحمت و مهربانى ات بر من رقت آورند و بر من ترحم کنند.
آنگاه از جانب آنان دعایى به من رسد که از دعاهاى من در نزد تو شنیدنى تر و به اجابت نزدیکتر باشد، یا شفاعتى دست دهد که به نزد تو از شفاعت من استوارتر به شمار آید تا به وسیله آن نجات من از خشم تو و دستیابى ام به رضایتت حاصل گردد.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و کرم خود را که از کیفرت شایسته ام به من مده، و بخشش بى دریغت را برایم بگستران، و با پوشش فراگیر خود مرا در پوشان، و با من مانند عزیزى رفتار کن که بنده ذلیلى به درگاهش زارى نموده و او بر وى ترحم کرده، یا مانند ثروتمندى که بنده فقیرى در سر راهش نشسته و او از وى دستگیرى نموده است.
خدایا، من حامى و پناه دهنده اى از ( کیفر) تو ندارم پس باید عزتت مرا پناه دهد، و شفیعى به درگاهت ندارم پس باید فضل و بخشایش تو شفیع من باشد، و خطاهایم مرا به بیم و هراس افکنده پس باید عفو تو امانم بخشد.
البته آنچه گفتم از سر جهل به کار زشت خود و فراموش کردن کارهاى نکوهیده گذشته ام نیست، بلکه براى آن است که آسمان و آسمانیان تو و زمین و زمینیان تو پشیمانیى را که به پیشگاهت اظهار کرده ام و توبه اى را که به وسیله آن به درگاهت پناه آورده ام بشنوند.
شاید برخى از آنان به لطف رحمت تو بر من به خاطر شرایط بدم رحم آورد، یا به خاطر پریشان حالیم رقتى به او دست دهد، پس دعایى بدرقه من کند که از دعاى خودم به درگاه تو بهتر شنیده و اجابت مى شود، یا شفاعتى از من نماید که از شفاعت خودم در نزد تو کارسازتر باشد و نجات من از خشمت و دستیابیم به خشنودیت بدان حاصل گردد.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خداى من مرا گناهان در پیشگاه حضورت سخت با ذلت و خوارى به پا داشته پس اگر من سکوت کنم (و به درگاهت ناله و فریاد نکنم) کسى از طرف من سخنى (به عذرخواهى و شفاعت) نخواهد گفت و اگر خود شفاعت خویش کنم به شفاعت اهلیت ندارم (و شفاعتم مقبول نخواهد شد) که هیچ بنده مجرم عاصى پر گناه ستمکار قابل آنکه نزد سلطان شفیع خود شود نخواهد بود
(تبصره البته باید دانست که در این دعاى توبه این سخنان و بلکه تمام ادعیه که امام علیه السلام به درگاه خدا عرضه مى دارد تعلیم طریق توبه و دعاست به امت زیرا اگر به ظاهر آن مقصود باشد امام معصوم است و عصیان و گناهى ندارد تا توبه از آن کند پس به طور کلى این اظهارات یا مقام تذلل و عبودیت است یا حسنات الابرار سیئات المقربین است یا غرض از آن کیفیت دعا و تعلیمات کلى به امت آموختن است براى رابطه با خدا و طریق راز و نیاز با حق و شرح امورى که به بندگان در راه معرفت و عبودیت و عرض حاجت به درگاه عزت حضرت احدیت تعلمش لازم و تذکرش ضرور است خواهد بود و تمام پیمبران و رسول اکرم و آل اطهارش گناه به معنى مخالفت به امر خدا و ترک طاعت واجب ابدا ندارند لذا این اظهارات بر محملهائى باید توجیه شود که با مقام و منصب عصمت و طهارت مناسب باشد پیغمبر اکرم نیز که فرمود انى لا ستعفر الله فى کل یوم سبعین مره نه مقصود استغفار و توبه از گناه و عصیانست چون با دلیل متقن عقل و نقل و کتاب و سنن انبیاء و اولیاء جمیعا معصومند و گناهشان ترک اولى خواهد بود و خصوص خاتم النبیین و اوصیاء آن حضرت همه منزه از عصیان بلکه به شاید مبرا از ترک اولى نیز باشند صلواه الله علیهم اجمعین).
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و کرمت را بر خطا و گناهم شفیع مى ساز و بر گناهانم به عفو و رحمتت بازگشت فرما (یعنى به کرم و بزرگوارى گناهانم ببخش) و کیفر اعمالم را عذاب و عقوبتت قرار مده (بلکه به عفو و رحمتت حواله کن) و نعمت و احسانت را بر من وسیع و منبسط قرار ده و (زشتى) مرا در پرده (لطف و کرم) به پوشان و با من آن کن که سلطان عزیز بزرگوارى با بنده ذلیل و خوارى که به درگاهش تضرع و زارى مى کند خواهد کرد که البته آن سلطان با آن بنده ترحم و بخشش مى کند یا با من چنان کن که شخصى دارا و غنى (با کرم وجود) با فقیر بینوائى که به درگاهش عرض نیاز و اظهار حاجت مى کند آن خواهد کرد و او محققا با فقیر زار کرم و احسان مى کند (و نعمت و رفعت مى بخشد) پس تو که ارحم الراحمینى البته ترحم خواهى کرد.
اى خدا من وسیله پناه یافتن به درگاه تو جز عزت و بزرگواریت ندارم پس مرا در حرز رحمتت پناه ده و اى خدا من شفیعى (که از گناهانم به درگاهت شفاعت کند) ندارم تو فضل و کرمت را شفیع من گردان (که بهترین شفیع بندگان گنهکار همان لطف و کرم خداست) و اى خدا خطا و گناهانم سخت مرا ترسان و هراسان ساخته تو (کرم فرما و) به عفو و بخششت دلم را از این خوف و هراس ایمن ساز.
اى خدا من تمام این سخنانى که به درگاهت عرض کردم چنان نیست که اعمال بد خود را نمى دانم و یا گذشته و سابقه افعال زشتم را فراموش کرده ام لیکن براى آن این اظهارات را مى کنم که آسمان و هر که در آن آفریده شده و زمین و هر که به روى آن وجود دارد همه ناله پشیمانى مرا بشنوند و فریاد و التجاء مرا به توبه و انابه به درگاه کرمت بنگرند
که شاید از آنان (که در آسمان و زمینند) کسى به رحمتت بر حال زار من و موقف سخت (و حال پریشان) من ترحم کند یا بر احوال (و اهوال قلب فکارم) رقت آرد و عطوفت کند تا از او به دعائى در حق خود نائل شوم که آن دعاى او از دعاهاى من نزد تو بهتر پذیرفته شود (و زودتر مستجاب شود) تا کسى (از آن اهل آسمان و زمین) که شفاعتش به پیشگاه حضرتت از شفاعت من محکمتر است (و مقبولتر) شفاعت او از قهر و غضبت موجب نجات من گردد و سبب فوز و کامیابى من به مقام رضا و خشنودى تو شود (یعنى اى خدا من مى دانم که گناه و خطایم بسیار است و هیچ سوابق اعمال زشتم را فراموش نکرده و لذا قابل آن نیستم که به درگاهت دعا کنم و به اجابت رسد اما این همه دعا و التماس به گفتار گوناگون به درگاهت از آن مى کنم که شاید از اهل آسمان و زمین فرشتگان رحمت و بندگان با صدق و حقیقت ناله و فریاد و فغانم برخى بشنوند و به حالم ترحم کنند و بر من دعائى و شفاعتى به درگاهت کنند که در حق من پذیرفته شود و موجب رضا و خشنودى حضرتت از من گردد و مرا به سعادت ابد نائل سازد و کشتیم به‌ساحل نجات و فیروزى رساند با آنکه همان ترحم و رقت قلب و عطوفت خلق هم رشحه اى از دریاى رحمت بى انتهاى تو و از منبع اسم رئوف و رحیم تست پس نظرم به ترحم خلق نیز چشم به رحمت واسعه ى تست نه طمع به خلق که بى افاضه و احسان تو خلق آسمان و زمین همه فقیر الذات ربطى الوجود معدوم الهویه اند و لا مدبر و لا مقدر و لا موثر فى الوجود الا الله تعالى شانه و سلطانه).
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و کرمت را شفیع خطاهایم گردان و به گذشت خود بدى هایم را ببخشاى و مرا به جزایم که عقوبت توست، مجازات نکن و بخشش خود را بر من بگستر و مرا به پرده خویش بپوشان و با من همچون رفتارِ عزیزى که بنده ذلیلى پیش او زارى کرده، پس به او مهربانى نموده، رفتار نما. یا همانند توانگرى که بنده بینوایى پیش او آمده، پس او را بى نیاز کرده.
خداوندا براى من پناه دهنده اى از (عقوبت) تو نیست، پس باید عزّتت مرا پناه دهد. و شفیعى براى من به سوى تو نیست، پس باید فضلت مرا شفاعت کند. و خطاهایم مرا ترسانده، پس باید بخشایشت مرا ایمن گرداند.
پس هر چه گفتم، از جهل به بدى کردارم و از فراموشىِ کردار نکوهیده گذشته ام نیست. بلکه براى آن است که آسمانت و هر که در آن است و زمینت و هر که بر روى آن است، پشیمانى اى که به پیشگاهت آشکار نمودم و توبه اى که به سبب آن به درگاهت پناه بردم را بشنود،
شاید برخى از آنها به رحمتتْ بر بدى جایگاهم، به من رحم کند یا بخاطر بدى حالم، بر من دلسوزى نماید؛ پس دعایى از او به من رسد که از دعاى من نزد تو شنیدنى تر است، یا شفاعتى کند که از شفاعت من نزد تو کارسازتر است، که رهایى من از خشمت و یافتن خوشنودى ات به وسیله آن حاصل شود.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و کرم تو شفیع من باشد در گناهان من، و به عفو خود از کارهاى زشت من درگذر و آن جزائى که در خور من است عقوبت تست مرا بدان پاداش مده و احسان خود را شامل حال من گردان و به پرده خود مرا بپوشان و با من آنگونه رفتار کن که بزرگى با بنده زیردست رفتار کند: این زارى نماید و آن بخشایش آرد. یا دولتمند با فقیر تهیدست: این بر سر راه آن نشسته و آن دست این گرفته از زمین برمى خیزاند.
خدایا مرا پناهى نیست پس عزت تو پناه من باشد و شفیعى در بارگاه تو ندارم پس فضل تو مرا شفاعت کند. و گناهان مرا هراسناک ساخته پس گذشت تو مرا ایمن گرداند.
اینکه بى پروا در حضور تو زبان گشوده ام نه از آنستکه از کار زشت خود بى خبرم یا عمل نکوهیده گذشته خود را فراموش کرده ام. لکن براى اینست که آسمان و اهل آسمان و زمین و ساکنان آن پشیمانى مرا که آشکارا کردم و توبه را که سنگر خود ساختم بشنوند.
شاید یکى از آنان به رحمت تو بدحالى مرا دیده دلش بسوزد یا بر حال ناخوش من رقت آرد و درباره ى من دعائى کند که بیش از دعاى من درخور اجابت تو باشد یا شفاعت او نزد تو موثرتر از شفاعت من بود و به سبب آن از خشم تو رهائى یابم و به خشنودى تو فیروز گردم.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و کرم خود را شفیع من گردان و از سر مهر گناهان من ببخشاى و مرا به آنچه در خور آنم کیفر مده و احسان خود بر من بگستر و مرا به ستاریت خود در پوش و با من رفتار آن فرا دستى را پیش گیر که فرو دست به درگاهش چون بنده اى خوار اشگ همى بارد یا چون توانگرى که بنده ى مستمند چون به نزدش آید وى را دریابد!
بار خدایا! مرا در برابر تو پناه بخشى نیست پس عزت تو باید تا مرا پناه بخشد و مرا به سوى تو کس پایمردى نکند، پس تو باید به پایمردى من بر خیزى و مرا گناهانم در بیم افکنده، پس شاید که گذشت توام ایمنى دهد.
و آنچه را که بر زبان راندم نه از بى خبرى از کردارهاى ناستوده ى خود بود یا آنکه اعمال زشت خود را از یاد برده باشم، بلکه از آن روى بود که آسمانها و ساکنان آنها و زمین و هر که بر روى آن است پشیمانى را که فاش ساختم و توبه اى را که در آن به سوى تو زنهار جستم بشنوند،
تا مگر برخى از ایشان به رحمت تو به وضع دلخراشم رحمت آرند یا بر بدحالیم رقت نمایند و در حق من دعایى کنند که تو آن را از دعاى من زودتر اجابت کنى یا شفاعتى نمایند که از شفاعت من نزد تو استوارتر باشد و سبب رهایى من از خشم تو و رستگاریم در خشنودى تو گردد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و کرم خود را در گناهانم شفیع و میانجى گردان، و به عفو و گذشت خود گناهانم را ببخش، و مرا (در برابر آنها) به جزائى که (از روى عدل) سزاوارم و آن عذاب تو است جزا مده (بلکه به فضل و کرمت با من رفتار فرما) و احسان خود را بر من بگستر، و مرا به پرده ى (عفو و گذشت) خویش بپوشان، و با من رفتار کن رفتار نیرومندى که بنده ى خوارى پیش او زارى کرده و آن نیرومند به او مهربانى نموده، یا رفتار توانگرى که بنده ى بى چیز نزد او رفته و آن توانگر او را بى نیاز کرده
بار خدایا (بر اثر بسیارى گناه و شرمندگى) از تو براى من پناه دهنده اى نیست پس باید قدرت و توانائیت مرا پناه دهد، و شفیعى (که درخواست گذشت از گناه کند) براى من بسوى تو نیست پس باید احسان تو مرا شفاعت نماید، و گناهانم مرا ترسانیده (نمى دانم در برابر عذاب و کیفر آنها چکنم) پس باید گذشتت مرا ایمن گرداند
پس (هرگاه چگونگى ام چنین است) آنچه گفتم از روى نادانى به بدى کردار و از روى فراموشى کار ناپسندیده ام که گذشته نیست، بلکه براى آنست که آسمان تو و هر که در آن است و زمین تو و هر که بر روى آنست پشیمانى را که به تو آشکار ساختم و توبه اى را که در آن به تو پناه بردم بشنوند
تا شاید برخى از آنان به رحمت و مهربانیت بر بدى جایگاهم به من رحم نماید، یا براى بدى حالم بر من رقت و مهربانى کند، پس از جانب او دعا و درخواستى به من رسد (براى من آمرزش بخواهد) که از دعاى من نزد تو شنیدنى تر باشد (زودتر از دعاى من روا گردد) یا از او شفاعتى به من رسد که نزد تو از شفاعت من استوارتر باشد که رهائى از خشم تو و رستگاریم به خشنودیت به وسیله ى آن باشد.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ شَفِّعْ فِی خَطَایای کرَمَک وَ عُدْ عَلَى سَیئَاتِی بِعَفْوِک وَ لاَ تَجْزِنِی جَزَائِی مِنْ عُقُوبَتِک
وَ ابْسُطْ عَلَی طَوْلَک وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِک وَ افْعَلْ بِی فِعْلَ عَزِیز تَضَرَّعَ إِلَیهِ عَبْدٌ ذَلِیلٌ فَرَحِمَهُ أَوْ غَنِی تَعَرَّضَ لَهُ عَبْدٌ فَقِیرٌ فَنَعَشَهُ
اَللَّهُمَّ لاَ خَفِیرَ لِی مِنْک فَلْیخْفُرْنِی عِزُّک وَ لاَ شَفِیعَ لِی إِلَیک فَلْیشْفَعْ لِی فَضْلُک وَ قَدْ أَوْجَلَتْنِی خَطَایای فَلْیؤْمِنِّی عَفْوُک
فَمَا کلُّ مَا نَطَقْتُ بِهِ عَنْ جَهْل مِنِّی بِسُوءِ أَثَرِی وَ لاَ نِسْیان لِمَا سَبَقَ مِنْ ذَمِیمِ فِعْلِی
لَکنْ لِتَسْمَعَ سَمَاؤُک وَ مَنْ فِیهَا وَ أَرْضُک وَ مَنْ عَلَیهَا مَا أَظْهَرْتُ لَک مِنَ النَّدَمِ وَ لَجَأْتُ إِلَیک فِیهِ مِنَ التَّوْبَةِ
فَلَعَلَّ بَعْضَهُمْ بِرَحْمَتِک یرْحَمُنِی لِسُوءِ مَوْقِفِی أَوْ تُدْرِکهُ الرِّقَّةُ عَلَی لِسُوءِ حَالِی فَینَالَنِی مِنْهُ بِدَعْوَة هِی أَسْمَعُ لَدَیک مِنْ دُعَائِی
أَوْ شَفَاعَة أَوْکدُ عِنْدَک مِنْ شَفَاعَتِی تَکونُ بِهَا نَجَاتِی مِنْ غَضَبِک وَ فَوْزَتِی بِرِضَاک»:
"الهى بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و کرمت را در خطاهایم شفیع من ساز، و زشتى هایم رابا عفوت ببخش، و مرا به آنچه سزاوار آنم عقوبت مفرما، و دامان احسانت را بر من بگستران، و مرا در پرده عفوت بپوشان، و با من معامله شخص مقتدرى کن که بنده اى ذلیل با تضرع به درگاهش رفته و بر او ترحم نموده، یا توانگرى که فقیرى نزدش آمده و از او دستگیرى کرده است.
الهى مرا از تو پناه دهنده اى نیست پس باید عزتت مرا پناه دهد، و شفیعى به سوى تو ندارم پس باید فضل تو شفیعم شود، و گناهانم مرا به هراس افکنده پس باید عفو تو مرا ایمن سازد.
پس آنچه بر زبان راندم از جهت جهل به کردار زشتم، و در اثر فراموشى کارهاى نکوهیده سابقم نیست، بلکه براى آن است که آسمان تو و هر که در آنست و زمین تو و هر که بر روى آن است ندامتى را که آشکار کردم و توبه اى را که در آن به تو پناه بردم بشنوند، تا مگر یکى از ایشان در سایه رحمتت بر پریشان حالیم رحم کند، یا براى آشفتگیم بر من رقّت آورد، پس از جانب او دعائى به من رسد که از دعایم نزد توبه اجابت نزدیکتر باشد، یا شفاعتى دست دهد. که نزد تو از شفاعت من استوارتر باشد، که رهائى من از خشم تو و دستیابى به رضایتت در آن باشد".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و شفع فى خطایاى کرمک. وعد على سیئاتى بعفوک».
قوله علیه السلام: «عد»، من العائده لا من العود، و هى الصله و الفضل و الاحسان و الکرم. اى: تفضل على.
(یعنى:) بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و شفیع ساز در گناهان من کرم خود را. و مکرمت و تفضل نما بر گناهان من به عفو خود.
«و لا تجزنى جزائى من عقوبتک. و ابسط على طولک. و جللنى بسترک».
الطول بفتح الطاء.
و جللنى، اى: غطنى. قال الزمخشرى فى اساس البلاغه: جلله: غطاه. و تجلل بثوبه: تغطى به.
یعنى: و جزا مده جزاى مرا از عقوبت خود. و بگستران بر من فضل و رحمت خود. و بپوشان مرا به پرده ى عصمت خود.
«و افعل بى فعل عزیز تضرع الیه عبد ذلیل فرحمه، او غنى تعرض له عبد فقیر فنعشه».
العزیز: الملک. قیل له عزیز لانه غلب اهل مملکته. و نعشه: رفعه. و النعش: سریر المیت. سمى بذلک لارتفاعه.
(یعنى:) و بکن با من و به جاى آر کردار پادشاه غالبى که زارى کند سوى او بنده ى خوار بى مقدارى، پس بخشایش کند آن پادشاه آن بنده ى خوار را، یا توانگرى که پیش او رود بنده ى محتاجى بى چیز، پس بلند سازد مرتبه ى او را.
«اللهم لا خفیر لى منک فلیخفرنى عزک. و لا شفیع لى الیک فلیشفع لى فضلک».
الخفیر: المجیر. یقال: خفر، اى: اجار. و الخفیر: الذى یکون القوم فى ضمانه و خفارته. و یخفر على وزن ینصر و یضرب، و علیهما ورد فى هذا المقام.
یعنى: بار خدایا، پناه دهنده اى نیست مرا از عقوبت تو، پس باید که پناه دهد مرا پادشاهى تو. و شفاعت کننده اى نیست که درخواست من نماید از درگاه تو، پس باید که شفاعت کند مرا فضل و رحمت تو.
«و قد اوجلتنى خطایاى، فلیومنى عفوک».
اوجلتنى، اى: خوفتنى. و «یومنى» بتشدید النون.
یعنى: به تحقیق که ترسانیده است مرا گناهان من، پس باید که ایمن سازد مرا از آن خوف، عفو تو.
«فما کل ما نطقت به عن جهل منى بسوء اثرى، و لا نسیان لما سبق من ذمیم فعلى، لکن لتسمع سماوک و من فیها، و ارضک و من علیها، ما اظهرت لک من الندم و لجات الیک فیه من التوبه».
پس نیست هر آنچه من گویا شدم به آن از نادانى من به بدى کردار خود، و نه از فراموشى مر آن چیزى را که از پیش گذشته از کردار نکوهیده ى من، و لیکن تا بشنود آسمانهاى تو و آنان که در آنجا ساکنند از ملائکه و زمین تو و آنان که بر روى اویند، آنچه من اظهار کردم از براى تو از پشیمانى و پناه آوردم به تو در آن از توبه.
«فلعل بعضهم برحمتک یرحمنى لسوء موقفى، او تدرکه الرقه على لسوء حالى».
الرحمه فى بنى آدم عند العرب رقه القلب. فالفقره الثانیه بمنزله التاکید للفقره الاولى.
یعنى: پس شاید بعضى از این اهل آسمان و زمین به رحمت و احسان تو رقت قلب و مهربانى نمایند به بدى موقف من، یا دررسد ایشان را رقت قلب بر من به بدحالى من.
«فینالنى منه بدعوه هى اسمع لدیک من دعائى، او شفاعه او کد عندک من شفاعتى، تکون بها نجاتى من غضبک و فوزتى برضاک».
«اوکد» بالرفع خبر مبتدا محذوف. اى: هى اوکد. و على الفتح اما مجرور على انه صفه «شفاعه» او منصوب على انه حال منها لکسب تعریفها من «عندک». فلا یلزم کون ذى الحال نکره.
یعنى: پس برسد مرا از ایشان دعایى که شنواتر باشد نزد تو از دعاى من، یا شفاعت و درخواستى که استوارتر باشد نزدیک تو از شفاعت من، تا باشد به سبب آن نجات و رستگارى من از غضب تو و فیروزى یافتن من به خشنودى تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
عد: از عدا به معنى تجاوز.
نعش: به معنى بلند بودن.
یعنى: اى خداى من رحمت فرست بر محمد و بر آل او و شفیع نما تو در معاصى من کرمت را و درگذر از گناهان من به عفو تو، و جزاء نده تو مرا جزائم از عقوبت تو، و وسیع کن بخشش خود را بر من و بزرگ نما مرا بپوشاندن خود و جاآور از براى من جاآوردن بزرگى که زارى نموده است به سوى آن بزرگ بنده ى محتاج پس بلند نموده ى او را.
اللغه:
خفیر: در اینجا به معنى پناه دهنده و مجیر، اگر چه به معنى طلب خیر هم آمده است.
وجل: به معنى ترسیدن.
یعنى: اى خداى من نیست پناه دهنده ى از براى من از تو پس باید پناه دهد مرا عزت تو.
و نیست شفیعى از براى من به سوى تو پس باید شفاعت کند از براى من فضل تو. و به تحقیق که ترسانیده است مرا گناهان من پس البته باید ایمن نماید مرا عفو تو.
ختام:
گاهى امر انسان به جائى رسد که به هیچ جهت از جهات و به هیچ سبب از اسباب از براى خود فرض نکند که تواند ربطى میان خود، و خداى خود دهد حتى از آنهائیکه خدا آنها را شفعاء قرار داده است قطع دارد به عدم شفاعت آنها و در این هنگام غیر از توجه به حضرت رب العزت سببى نیست از براى او غیر از ذات بارى پس این نحو تضرع منافات ندارد که از براى انسان شفعاء بوده باشد خصوصا این نحو مقالات در دنیا است که حاجت نداشته باشد به شفعاء در آخرت.
یعنى: پس نیست هر چه من تکلم نمودم به آن چیز از روى جهل من به بدى کار و شغل من.
و نیست فراموش نمودن مر آنچه که سبقت گرفته از بدیهاى کار من لکن از بابت اینکه هر آینه بشنود آسمان تو و آنچه در آن است و زمین تو و آنکه در زمین است چیزى را که آشکار نمودم از براى تو از پشیمانى و ملتجى شدم به سوى تو در آنچه ظاهر نمودم پس امید است بر بعضى آنها به رحمت تو رحم نمایند مرا از براى بدى مکان من، یا اینکه برسد رقت و حزن از براى بدى حال من پس برسد مرا از او به دعائى که شنواتر است از دعاى من، یا شفاعت لازم تو را و اکیدتر باشد از شفاعت من در نزد تو، بوده باشد به سبب آن شفاعت نجات من از غضب تو و رسیدن من به رضاى تو.
تبیین:
سید در شرح مى فرماید چونکه مناسب از گناه بزرگ سکوت بود امام (ع) استدراک فرمود: به این نطق که از براى تحصیل شفعاء است نه اینکه از باب جهالت و کورى در آنچه که واقع شده از ذنوب.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در چهارمین فراز پس از درود بر محمد و آل خواسته هاى فراز پیش را ادامه مى دهد: نخست عرضه مى دارد (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و لطف و کرمت را در رابطه ى با گناهانم شفیع من قرار ده) (اللهم صل على محمد و آله، و شفع فى خطایاى کرمک).
(و سیئات و گناهانم را مورد عفو خود قرار ده) (وعد على سیئاتى بعفوک).
و از تو مى خواهم (مرا با آن جزاء و کیفرى که سزاوار آنم کیفر مفرما) (و لا تجزنى جزائى من عقوبتک).
(دامن احسانت را بر من بگستر و با پوشش ستاریت مرا بپوشان) (و ابسط على طولک، و جللنى بسترک).
(با من معامله ى شخص مقتدرى فرما که بنده اى ذلیل به درگاه او تضرع آورده او را مورد رحمت و لطفش قرار داده است) (و افعل بى فعل عزیز تضرع الیه عبد ذلیل فرحمه).
(و یا معامله ى شخص غنى و توانگرى که بنده فقیر و تهیدستى نزد او آمده پس او را از خاک فقر و مستمندى برداشته) (او غنى تعرض له عبد فقیر فنعشه).
و اضافه مى کند: (بار خداوندا هیچ پناه دهنده اى براى من در برابر تو وجود ندارد، پس مى خواهم که عزت و قدرتت مرا پناه دهد) (اللهم لا خفیر لى منک فلیخفرنى عزک).
و ادامه مى دهد: (که من هیچگونه شفیعى در پیشگاه تو ندارم پس باید فضل و نعمتت شفیعم گردد) (و لا شفیع لى الیک فلیشفع لى فضلک).
(خطاها و گناهانم مرا به هراس افکنده اند پس مى بایست عفوت مرا ایمنى بخشد) (و قد اوجلتنى خطایاى فلیومنى عفوک).
و نیز عرضه مى دارد: (با این حال آنچه بر زبان رانده ام از روى جهل به کردار زشتم و یا در اثر نسیان افعال نکوهیده ى پیشینم نیست) (فما کل ما نطقت به عن جهل منى بسوء اثرى و لا نسیان لما سبق من ذمیم فعلى).
(بلکه براى آن است که آسمان تو و هر که در او است و زمین تو و هر که بر آن ساکن است آنچه را که براى تو آشکار کرده ام اعم از پشیمانى و پناهندگى به تو و توبه ام همه را بشنوند) (لکن لتسمع سماوک و من فیها، و ارضک و من علیها ما اظهرت لک من الندم، و لجات الیک فیه من التوبه).
(شاید بعضى از آنها -به خاطر رحمت تو- بر من به خاطر بدى موقف و جایگاهم، رحمت آورند و یا به خاطر سوء حالم آنها را رقت و لطف دست دهد) (فلعل بعضهم برحمتک یرحمنى لسوء موقفى، او تدرکه الرافه على لسوء حالى).
(و همین سبب شود که او از جانب من دعائى کند که در نزد تو به اجابت نزدیکتر از دعاى من باشد) (فینالنى منه بدعوه هى اسمع لدیک من دعائى).
(و یا شفاعتى نماید که در پیشگاه تو از شفاعت من موکدتر و استوارتر باشد) (او شفاعه او کد عندک من شفاعتى).
(و این دعا و شفاعت موجب نجات من از خشم و غضب تو و باعث رسیدن به رضاء و خشنودى تو شود) (تکون بها نجاتى من غضبک و فوزى برضاک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۴۷۱-۴۵۷
«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ شَفّعْ فِی خَطایای کرَمَک، وَ عُدْ عَلى سیئاتی بعفْوک، و لا تجزنی جَزائی مِنْ عُقوبتِک، وَ ابْسُطْ عَلَی طَوْلَک، وَ جَلِّلْنی بِسِتْرِک، وَ افْعَلْ بِی فِعْلَ عَزیزٍ تَضَرَّعَ إلَیهِ عَبْدٌ ذَلیلٌ فَرَحِمَهُ، أوْ غنی تَعَرَّضَ لَهُ عَبْدٌ فقیرٌ فَنَعشَهُ».
شفعت الیه فى فلان فشفعنى فیه تشفیعا: اى مضى شفاعتى فیه و قبلها. و لفظ «شفع» فى الدعاء استعاره تبعیه، قدر تشبیه اقتضاء کرمه تعالى للتجاوز عن الخطایا بشفاعه الشافع فى استدعاء التجاوز و العفو، ثم ادخل اقتضاء الکرم لذلک فى جنس الشفاعه بالتاویل المذکور، فاستعار له لفظ الشفاعه، ثم اشتق منه الفعل، فتکون الاستعاره فى المصدر اصلیه و فى الفعل تبعیه.
و مثل هذه الاستعاره قوله البحترى:
اعز لنا من جوده و سماحه * ظهیر علینا لا یخیب و شافع
و عاد علینا فلان بمعروفه یعود عودا -من باب قال-: تفضل و تعطف، و الاسم العائده، تقول: ما اکثر عائده فلان على قومه، و انه لکثیر العوائد علیهم، اى: کثیر الافضال و التعطف.
و الجزاء: المکافاه على الشىء جزاه به و علیه جزاء. و هو یستعمل فى الخیر و الشر، یقال: جزاه الله خیرا و جزاه شرا، و لذلک بینه علیه السلام بقوله: من عقوبتک». ساله علیه السلام اولا معاملته تعالى له بالکرم و الفضل، ثم سال عدم معاملته بالعدل، و لذلک قال بعضهم: من شهد من نفسه زله واحده فلا یعتمدن على شىء من حسناته و ان کثرت وصفت، لان الزله مستلزمه للعقوبه بغیر شرط، و العفو مقرون بشرط التوبه، و التوبه مقرونه بالقبول، و القبول الى غیره ان شاء قبل و ان شاء رد، فله الفضل اذا قبل مع عظیم معصیته و کفران حق نعمته، و له العدل ان عاقب بعد الاستحقاق و تقدمه الاعذار و الانذار.
و بسط الله الرزق بسطا -من باب قتل- وسعه و کثره. و الطول بالفتح: الفضل و الغنى و السعه.
و حللت الشىء: اذا غطیته. و الستر بالکسر: ما یستتر به. و هو تمثیل لاخفائه تعالى مساوىء عباده. و فى بعض الاخبار: اذا اعطى العبد صحیفه اعماله یوم القیامه یجد تحت کل سیئه مکتوبه: تاب باهرا بنوره ظلمه السیئه، فربما اتى العبد على عظیمه کان اقترفها یشق علیه النظر الیها، فتدرکه رحمه ربه فتستر علیه تلک العظیمه، و یقال له: جاوزها، لانه کان قد دعاه ایام الحیاه فى الدنیا: یا عظیم العفو یا حسن التجاوز، فاذا انتهى الى آخرها غفر له ما فیها و ستر علیه، فیصیر جمیع ما فیها بیاضا و نورا، لان حسنه التوبه قد علته و اذهبته، فینظر الخلق الى صحیفه حسناته، فیقولون: طوبى لهذا العبد لم یذنب قط ذنبا، فعند ذلک یقول: «هاوم اقرء و اکتابیه انى ظننت انى ملاق حسابیه فهو فى عیشه راضیه فى جنه عالیه».
قوله علیه السلام: «و افعل بى فعل عزیز» الى آخره اصله افعل بى فعلا مثل فعل عزیز، فحذف الموصوف، ثم حذف المضاف من الصفه، و اناب المضاف الیه مناب الموصوف، على حد قولهم فى ضربته ضرب الامیر.
و العزیز فعیل من العزه، و هى الرفعه و الامتناع و الشده و القوه و الغلبه.
و قال الراغب: العزیز: الذى یابى تحمل المذله.
و اشتقاقه من العزاز و هو الارض الصلبه الشدیده، کانه حصل فى عزاز لا یلحقه فیه ذل و لا غضاضه.
و قیل: العزیز: الکریم، یقال: عززت علیه اى: کرمت. و فرق بعضهم بین العزیز و الکریم، فقال: العزیز یابى ان یقضى علیه، و الکریم یابى ان یقضى له. و تضرع له: ذل و خضع، و عداه ب«الى» لتضمینه معنى الالتجاء. و الغنى: ذوالغنا، و هو عدم الحاجه.
و تعرض له: تصدى، و منه: تعرضوا لنفحات الله.
و فى تعرض و تضرع جناس التصریف، و هو ما کان احد رکنیه مخالفا لترتیب الاخر ببعض حروفه.
و نعشه نعشا -من باب منع- جبره بعد فقر.
و فى المحکم: نعشه الله و انعشه: سد فقره.
و «او» من قوله: «اوغنى»: مستعاره للتساوى فى غیر الشک، کانه قال: افعل بى فعل هذا او فعل ذاک فهما متساویان فى الحسن.
و اعلم ان العزیز و الغنى من قوله علیه السلام: «فعل عزیز» «او غنى» کنایه عن الله سبحانه، لاختصاص العزه و الغنى على الاطلاق به تعالى، کانه قال: افعل بى فعلک اذا تضرع الیک عبد ذلیل فرحمته، او فعلک اذا تعرض لک عبد فقیر فنعشته، فحذف الضمیر و وضع الظاهر موضعه لیجرى علیه الصفتین المذکورتین، و یتمکن من المقابله بین العزیز و الذلیل و الغنى و الفقیر، فان شئت جعلت ذلک من باب الکنایه المطلقه، فیکون مثل قولک: جاء المضیاف و انت ترید زیدا لشهرته بذلک، و لکونه کاللازم له ترکت ذکر زید و ذکرت لازمه لینتقل الذهن منه الیه، کما هو شان الکنایه، و ان شئت جعلته من باب التجرید على سبیل الکنایه اما بتقدیر من التجریدیه و التقدیر: افعل بى فعل عزیز منک او غنى منک، او من قسم ما دل علیه السیاق کقوله.
فلئن بقیت لارحلن بغزوه * تحوى الغنائم او یموت کریم
فان السیاق دل على ان المراد بالکریم نفسه، و لو قدرت «من» هنا صح و نظیر ذلک من التنزیل قوله تعالى: «و لا ینبئک مثل خبیر»، و قوله تعالى: «فاسال به خبیرا»، فان المراد بالخبیر فیهما: هو الله سبحانه، و مثله قوله تعالى: «فاخذناهم اخذ عزیز مقتدر»، اذ لا عزیز مقتدر سواه جل شانه.
و من توهم ان المراد بالعزیز و الغنى فى عباره الدعاء غیره تعالى، و انه سال علیه السلام ان یکون فعله به مثل فعلهما، فقد اخطا من کل وجه، تعالى الله عن ذلک علوا کبیرا.
خفرت الرجل اخفره خفرا -من باب ضرب- و فى لغه من باب قتل: حمیته و اجرته من طالب فانا خفیر، و الاسم الخفاره بضم الخاء و کسرها.
و الظرف من قوله: «لى» مستقره، و هو خبر اسم «لا». و منهم من یقول: عامله المحذوف هو الخبر، و التقدیر: لا خفیر کائن او حاصل لى. لکن قال التفتازانى فى شرح الکشاف: الظرف اذا کان عامله معنى الحصول و الاستقرار -و یسمى المستقر- کان خبرا و لا یقال: ان الخبر محذوف و لا یحتاج الى قرینه و قوله: «منک»: متعلق بمحذوف، و التقدیر: و لا خفیر لى خفیر منک، فحذف عامله لذکر مثله، و حسنه رفع التکرار و لا تتوهم انه متعلق بخفیر المذکور، لانه لو کان متعلقا به وجب تنوینه، و الروایات انما جاءت بغیر تنوین.
و اما قول بعض الطلبه: «خفیر» اسم «لا» بنى معها على الفتح، و «لى» و «منک» متعلقان به، فهو جهل صریح.
و اللام من قوله: «فلیخفرنى»: طلبیه عامله للجزم، و اسکانها بعد الواو و الفاء اکثر من تحریکها، نحو: «و لیومنوا بى»، «فلیستجیبوا لى»، و کذلک وردت الروایه فى الدعاء.
و عزه تعالى: عباره عن غلبته و قهره، فیقال: عزه یعزه عزا: اذا غلبه و قهره، و منه: «و عزنى فى الخطاب» اى: غلبنى، و فى المثل: من عزبز، اى: من غلب سلب.
و لما کانت الخفاره لا یقوم بها الا الغالب القاهر سال علیه السلام ان یخفره عزه تعالى.
و الشفیع: الشافع، و شفعت الى فلان لفلان: سالته ان یتجاوز عن ذنبه.
و الفضل: الاحسان.
و وجل و جلا: -من باب تعب- خاف، و یتعدى بالهمزه فیقال: اوجله.
و آمنه: اذهب خوفه.
و عفى الله عنه عفوا: محاذنوبه.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على الفرار من الله الى الله و الاقبال علیه، و توجیه وجه النفس الى کعبه وجوب وجوده تعالى، و قد تقدم الکلام على ذلک مبسوطا.
الفاء: فصیحه، اى: اذا کان حالى على ما وصفت من فقدان الخفیر و الشفیع و ایجال الخطایا، فما کل ما نطقت به عن جهل منى الى آخره. و ذلک ان العبد المراقب لربه الخائف من ذنبه اذا علم اطلاع الله تعالى علیه، و تحقق ان لا منجى منه الا الیه، امتلا قلبه هیبه، و انقبضت نفسه حیاء، و ارتعدت فرائصه رهبه، فاقتضى ذلک ان لا یطاوعه لسانه بلفظ و لا جنانه بمعنى و لا جوارحه بحرکه، فان فعل شیئا من ذلک فعله تکلفا و تعاطاه تعسفا، و لذلک قال بعضهم: ینبغى لمن ذکر ذنبا ان ییبس لسانه على حنکه من خشیه الله تعالى.
و فى دعائهم علیهم السلام: اللهم ان کثره الذنوب تکف ایدینا عن انبساطها الیک بالسوال، و المداومه على المعاصى تمنعنا من التضرع و الابتهال.
فکانه علیه السلام خشى ان ینکر علیه اتساعه فى الکلام بالتوبه، و استرساله فى النطق بطلب المغفره، فاخذ فى الاعتذار عن ذلک و بیان الباعث له علیه.
و اما ما قیل من ان المعنى: ان نطقى بما نطقت به لم یکن عن جهل بقبح عملى، فذکرته معتقدا حسنه لفرط جهلى، و لا عن نسیان لما سبق من ذمیم فعلى، فذکرت ما ذکرت لاعتقادى انه حسن، فهو بمعزل عن المقام، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «فما کل ما نطقت به» اى: کل شىء نطقت به من اظهار الندم و التوبه و الانابه الى غیر ذلک مما تقدم کل ذلک بقرینه السیاق، فتکون «ما » نکره موصوفه بالجمله بعدها، و یحتمل ان تکون موصوله، لان المراد بها الکلام و هو کالنکره فى المعنى، فتفید عموم الجزئیات لا الاجزاء.
فان قلت: قد نص البیانیون على ان «کلا» حیث وقعت فى حیز النفى، کان النفى موجها الى الشمول خاصه، و افاد بمفهومه الثبوت لبعض الافراد، کقوله:
ما کل ما یتمنى المرء یدرکه.
و على هذا فتشکل عباره الدعاء، لاقتضائه ان بعض ما نطق به صادر عن جهل و نسیان، حاشاه من ذلک.
قلت: قد صرح بعض المحققین ان هذا الحکم اکثرى لاکلى فلا اشکال، و علیه قوله تعالى: «ان الله لا یحب کل مختال فخور».
و نطق نطقا -من باب ضرب-: تکلم بصوت و حروف تعرف بها المعانى، و الاسم النطق بالضم.
و الظرف من قوله: «عن جهل» مستقر، و هو خبر کل، اى: صادر عن جهل کائن منى و الباء من قوله: «بسوء اثرى» زائده قیاسا على الفعل.
قال الرضى تزاد الباء قیاسا فى مفعول علمت و عرفت و جهلت و سمعت و تیقنت، انتهى.
و على هذا فلا متعلق لها، لان الحرف الزائد لا یتعلق بشىء. و قول بعضهم: انها متعلقه ب«جهل» جهل.
و سوء اثرى: اى قبحه ورداءته.
و الاثر: العمل، لانه یوثر عن صاحبه اى: ینقل و یروى، او لان صاحبه یتسم به، اخذا من الاثر بمعنى العلامه و السمه، او لان اثره یبقى فى صحائف الاعمال حسنا کان او قبیحا، و الاثر بقیه الشىء.
و قیل: هو العمل الذى یبقى سنه بعد عامله خیرا کان او شرا. و قد تقدم بیان ذلک فى الروضه السادسه عشره عند قوله علیه السلام: «بل انا یا الهى اکثر ذنوبا و اقبح آثارا».
و النسیان: الغفله عن معلوم فى حال الیقظه.
و الذمیم: فعیل بمعنى مفعول، من ذممته اذمه ذما: خلاف مدحته فهو ذمیم، و مذوم: اى غیر محمود.
و لکن: حرف ابتداء لمجرد افاده الاستدراک.
و اسناد السمع الى السماء و الارض، و عطف من فیها و من علیها علیهما، مما یدل على ان السمع متصور منهما حقیقه، اذ لو حمل اسناده الیهما على المجاز، و الى المعطوف على کل منهما على الحقیقه، لزم استعمال اللفظ فى المعنى المجازى و الحقیقى معا، و هو مما لا مساغ له عند المحققین. و قد ذهب کثیر من ارباب العقل و الکشف ان لکل موجود حیاه و ادراکا یلیق به، و اجمع الطبیعیون على ان الاجرام العلویه ذوات نفوس مجرده ناطقه عاقله بذواتها، ذوات ادراکات کلیه و جزئیه مطیعه لمبدعها و خالقها، و اکثرهم على ان الغایه من حرکاتها هو حصول التشبیه بما فوقها الى ان ینتهى التشبیه الى الله جل شانه.
قالوا: و القوى الارضیه کلها کالنفوس الفلکیه فى ان الغایه فى افاعلیها هو التشبیه بما فوقها الى ان تنتهى سلسله التشبهات الى الغایه القصوى «و ان الى ربک المنتهى». و من هنا قال بعض ارباب القلوب: لقد اتصل بالسماء و الارض من لذیذ الخطاب فى قوله عز شانه: «ائتیا طوعا او کرها» من مشاهده جمال القهر ما طربت له السماء طربا رقصها، فهى بعد ذلک فى ذلک الرقص و النشاط، و غشى به على الارض لقوه الوارد، فهى ملقاه مطروحه على البساط، فسریان لذه القهر هو الذى عبدهما، و مشاهده لطف الجلال هى التى سلبت افئدتهما، حتى قالا قول الوامق ذى الحنین: «اتینا طائعین».
على انه قد ذهب جمع من المفسرین فى هذه الایه، و هى قوله تعالى: «ثم استوى الى السماء و هى دخان فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اتینا طائعین» الى اجراء الکلام على ظاهره، فانه لیس بمستبعد من الله ابداع الحیاه و الفهم فى اى جسم فرض، و لهذا قال: «طائعین» على لفظ جمع المذکر السالم المختص بالعقلاء و لم یقل: «طائعات»، لان جمع المونث السالم لا یختص بالعقلاء، و وجه الجمع ان اقل الجمع اثنان، او لان کل واحد منهما سبع، و فى ظاهر کثیر من الایات و الروایات ما یشعر بهذا المعنى.
قال شیخنا البهائى قدس سره: و لا استبعاد فى ذلک نظرا الى قدره الله تعالى، الا انه لم یثبت بدلیل عقلى قاطع یشفى العلیل، او نقلى ساطع لا یقبل التاویل انتهى.
و انما قال علیه السلام: «و ارضک و من علیها» و لم یقل: و من فیها، لیخرج من لا یتصور منه السماع و هم الاموات، فانهم فى الارض و لیسوا علیها، قال تعالى: «و ما انت بمسمع من فى القبور». و المراد بسماعهم لذلک: سماعهم له حال اتصاله بهم، فلا یشکل باستحالته حال الدعا.
و «ما» من قوله: «ما اظهرت لک من الندم»: موصوله، و هى فى محل نصب مفعولا به لتسمع، و من: بیانیه.
و لجا الیه لجاء ولجا مهموزین- من باب نفع و تعب-: لاذبه و اعتصم، اى: و ما لجات الیک فیه اى: بسببه، کقوله علیه السلام: ان امراه دخلت النار فى هره حبستها، اى: بسببها.
و من التوبه بیان لها، و قول بعضهم: «من» فیه سببیه و المعنى: ما لجات الیک فیه من الذنب بسبب التوبه، تعسف ظاهر.
و الفاء من قوله: «فلعل»: سببیه.
و لعل: للترجى و تختص بالممکن.
و الباء من قوله: «برحمتک»: «للملابسه متعلقه بمحذوف حالا من بعضهم، و العامل فى الحال حرف الترجى لتضمنه معنى الفعل، و التقدیر: لعل بعضهم حال کونه ملتبسا برحمتک یرحمنى. و یحتمل ان تکون للسببیه متعلقه ب«یرحمنى» اى: یرحمنى بسبب رحمتک لاجل سوء موقفى، اذ کان هو الراحم الحقیقى سبحانه و من عداه کالواسطه.
و ادرکه ادراکا: لحقه.
و الرقه: مصدر رق له قلبى اى: حن علیه و اشفق، و هى عباره عن تاثر القلب و انفعاله عن حال الغیر او کیفیه تتبع التاثر.
و فى القاموس: الرقه الرحمه.
و فى ناظر عین الغریبین: الرحمه فى الانسان: رقه القلب ثم عطفه، و رحمه الله: عطفه و احسانه، انتهى.
و اراد بالعطف البر و الصله، و على هذا فالرحمه فى الانسان اخص من الرقه.
و قال بعض المترجمین: ینبغى ان یراد بالرحمه فى الفقره الاولى: الانعام، لمشاکله رحمه الله تعالى المراد بها الانعام، و ان کانت هى فى الانسان بمعنى الرقه، لیکون قوله: «او تدرکه الرقه» تاسیسا لا تاکیدا، انتهى بالمعنى.
و فیه: ان الرحمه انما ارید بها الانعام فى حقه تعالى لاستحاله معناها الحقیقى علیه، لکونه من الکیفیات المزاجیه التابعه للتاثر و الانفعال، فارید به غایته التى لا تستحیل علیه سبحانه و هى الاحسان و الانعام، و هذا معنى قولهم: ان اسماءه تعالى -اى: الالفاظ الداله على صفات لا یمکن اتصافه تعالى بها- انما توخذ باعتبار الغایات دون المبادى، فاطلاق الرحمه مرادا بها الاحسان فى صفته جل شانه اما على طریقه المجاز المرسل بذکر لفظ السبب و اراده المسبب، و اما على طریقه التمثیل بان شبه حاله تعالى بالقیاس الى المرحومین فى ایصال الخیر الیهم، بحال الملک اذا عطف على رعیته ورق لهم فاصابهم بمعروفه و انعامه، فاستعیر الکلام الموضوع للهیئه الثانیه للاولى. و کلا الطریقتین غیر متصورتین فى اطلاق الرحمه مرادا بها الانعام فى الانسان، الا اذا قامت قرینه قاطعه بان المراد بها ذلک، و لا قرینه هنا اصلا.
فان قلت: قد اشار الى القرینه بقوله: لمشاکله رحمه الله تعالى.
قلت: المشاکله فى عرفهم هى ان یذکر الشىء بلفظ غیره لوقوعه فى صحبه مرادا به معناه الاصلى، کالجزاء المذکور بلفظ السیئه لوقوعه فى صحبته من قوله تعالى: «و جزاء سیئه سیئه مثلها»، فالمراد بالسیئه الثانیه: الجزاء لا السیئه حقیقه، لکونه حقا فلا یکون سیئه، لکن لوقوعه فى صحبه الاولى عبر عنه بالسیئه، و لا مشاکله بهذا المعنى فى عباره الدعاء. و کانه فهم ان معنى المشاکله التعبیر عن الشىء بلفظ غیره مرادا به معنى ذلک الغیر لوقوعه فى صحبته، و هذا شىء لم یقل به احد قطعا، و الله الملهم للصواب.
فان قلت: فهل یکون قوله علیه السلام: «او تدرکه الرقه على» تاکیدا لما قبله او تاسیسا؟
قلت: بل هو تاسیس کما تدل علیه «او» التى لاحد الامرین، و الرحمه و الرقه و ان کانا مترادفین على ما فى القاموس، الا ان تعلیل کل منهما بعله اوجب تغایرهما باعتبار باعثهما، فانه علیه السلام علل الرحمه بقوله: «لسوء موقفى »، و ادراک الرقه بقوله:
«لسوء حالى»، فکانت احداهما غیر الاخرى، لان سوء الموقف عباره عن وقوفه موقف الخوف و الوجل من الانتقام، و سوء الحال عباره عن اجتراحه الماثم التى اوجبت له سوء الموقف، و الله اعلم بمقاصد اولیائه.
قوله علیه السلام: «فینالنى منه بدعوه هى اسمع لدیک من دعائى» الفاء: سببیه، و اتفقت نسخ الصحیفه الشریفه على نصب الفعل بعدها، و نظیره قوله تعالى فى قراءه حفص: «لعلى ابلغ الاسباب اسباب السموات فاطلع» بالنصب.
و اختلف النحویون فى وجهه، فقال الکوفیون: هو ب«ان» مضمره بعد الفاء وجوبا جوابا للترجى.
و منع ذلک البصریون قاطبه، و قالوا: الترجى فى حکم الواجب فلا ینصب الفعل بعد الفاء جوابا له، و تاولوا القراءه المذکوره بان النصب بعدها من العطف على التوهم، لان خبر «لعل» کثر فى لسان العرب دخول «ان» علیه.
و اعترض ابن هشام على الزمخشرى فى تخریجه قوله تعالى: «فلا تجعلوا لله اندادا»، انه یجوز «تجعلوا» منصوبا فى جواب الترجى اعنى «لعلکم تتقون»، على حد النصب فى قراءه حفص «فاطلع».
قال: و هذا لا یجیزه بصرى، ثم ان ثبت قول الکوفیین: ان جواب الترجى منصوب کجواب النهى فهو قلیل، فکیف تخرج علیه القراءه المجمع علیها؟ انتهى.
و هذا الاعتراض بعینه وارد على من خرج عباره الدعاء هنا على قول الکوفیین، لان الروایه بالنصب مجمع علیها فیه.
و نلته بخیر اناله -باب تعب- نیلا: اصبته.
و الدعوه: المره من الدعاء.
و اسمع: افعل تفضیل یجوز ان یکون للفاعل، و بناوه من ذى الزیاده قیاس عند سیبویه کما تقدم، و یجوز ان یکون للمفعول کاشهر و اشغل، اى: اشد مسموعیه لدیک. و مجیئه للمفعول مقصور على السماع، فیکون من جمله الالفاظ المسموعه فیه، لانه علیه السلام افصح العرب فى زمانه، و یکون من الشاذ الفصیح.
و الجمله من قوله: «هى اسمع» فى محل جر صفه لدعوه.
و او: لاحد الامرین.
و لدیک: اى عندک، و هى هنا للقرب المعنوى.
و اوکد: اى اقوى و اثبت، من وکد الامر یکد وکودا اى: قوى و ثبت. و ضمه فى الروایه المشهوره على انه خبر مبتدا محذوف دل علیه ما قبله، اى: هى اوکد. و اما فتحه کما وجد بخط الشهید فهو على ان الفتحه فیه نائبه عن الکسره، لامتناعه من الصرف بالوصفیه و وزن الفعل، اذ هو نعت لشفاعه المجروره بالعطف على قوله: «بدعوه».
و مما لا یکاد یقضى العجب منه قول بعضهم: نصبه على انه خبر یکون محذوفه یدل علیها یکون بعدها، و الجمله فى محل خفض نعت لشفاعه، لینال الله الهدایه الى سلوک جاده الصواب.
و الجمله من قوله علیه السلام: «تکون بها نجاتى من غضبک» اما استئنافیه لا محل لها من الاعراب، کانه سئل ما یکون بتلک الدعوه او الشفاعه اذا انلت بها ؟ فقال: تکون بها نجاتى.
و وحد الضمیر فى «بها» و لم یقل: بهما، لان «او» لاحد الشیئین، کانه قیل: تکون باحداهما نجاتى، کقوله تعالى: «و من یکسب خطیئه او اثما ثم یرم به بریئا»، و قوله تعالى: «و ما انفقتم من نفقه او نذرتم من نذر فان الله یعلمه». «و اذا راوا تجاره او لهوا انفضوا الیها»، فوحد الضمیر لا تحاد المرجع بناء على کون العطف ب«او»، لکنه راعى فى الایتین الاولیین القرب فاعاد الضمیر مذکرا، و فى الایه الاخیره الاولیه فاعاده مونثا.
و اما قوله تعالى: «ان یکن غنیا او فقیرا فالله اولى بهما».
فقال الزمخشرى فى الکشاف: فان قلت: لم ثنى الضمیر فى «اولى بهما» و کان حقه ان یوحد، لان قوله «ان یکن غنیا او فقیرا» فى معنى ان یکن احد هذین؟.
قلت: قد رجع الضمیر الى ما دل علیه قوله: «ان یکن غنیا او فقیرا» لا الى المذکور، فلذلک ثنى و لم یفرد، هو جنس الغنى و جنس الفقیر، کانه قال: فالله اولى بجنسى الغنى و الفقیر اى بالاغنیاء و الفقراء، انتهى.
لکن قال صاحب التقریب: فیه نظر، لان سوال التثنیه باق، اذ التقدیر حینئذ ان یکن احد هذین الجنسین.
و اجاب صاحب الکشف ان «او» غیر داخله على الجنسین حتى یبقى السوال.
و اما نعتیه، فتکون فى محل جر نعتا لدعوه او شفاعه اى: لاحداهما، لمکان العطف ب«او»، کانه قیل: فینالنى بواحده منهما تکون نجاتى بها، و یحتمل احتمالا مرجوحا ان یکون نعتا لشفاعه فقط. و النجاه: الخلاص من الهلاک.
یقال: نجا منه ینجو نجاه اى: خلص، و الاسم النجاء بالفتح و المد و قد یقصر.
و الفوزه: المره من الفوز، و هو الظفر، یقال: فاز بما امل یفوز فوزا اى: ظفر به.
و فى نسخه ابن ادریس رحمه الله: «و فوزى برضاک» من دون تاء، و الله اعلم.
