دعای ۳۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
لَا ینْکرُ -یا إِلَهِی- عَدْلَک إِنْ عَاقَبْتَهُ، وَ لَا یسْتَعْظِمُ عَفْوَک إِنْ عَفَوْتَ عَنْهُ وَ رَحِمْتَهُ، لِأَنَّک الرَّبُّ الْکرِیمُ الَّذِی لَا یتَعَاظَمُهُ غُفْرَانُ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ.
اللَّهُمَّ فَهَا أَنَا ذَا قَدْ جِئْتُک مُطِیعاً لِأَمْرِک فِیمَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ الدُّعَاءِ، مُتَنَجِّزاً وَعْدَک فِیمَا وَعَدْتَ بِهِ مِنَ الْإِجَابَةِ، إِذْ تَقُولُ: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ».
اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ الْقَنِی بِمَغْفِرَتِک کمَا لَقِیتُک بِإِقْرَارِی، وَ ارْفَعْنِی عَنْ مَصَارِعِ الذُّنُوبِ کمَا وَضَعْتُ لَک نَفْسِی، وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِک کمَا تَأَنَّیتَنِی عَنِ الِانْتِقَامِ مِنِّی.
اللَّهُمَّ وَ ثَبِّتْ فِی طَاعَتِک نِیتِی، وَ أَحْکمْ فِی عِبَادَتِک بَصِیرَتِی، وَ وَفِّقْنِی مِنَ الْأَعْمَالِ لِمَا تَغْسِلُ بِهِ دَنَسَ الْخَطَایا عَنِّی، وَ تَوَفَّنِی عَلَی مِلَّتِک وَ مِلَّةِ نَبِیک: مُحَمَّدٍ علیه‌السلام إِذَا تَوَفَّیتَنِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی اگر این بنده را عقوبت کنی منکر عدلت نشود، و اگر از وی بگذری و بر او رحمت آوری عفوت را عظیم نشمارد، زیرا که تو خدای کریمی هستی، که عفو گناه بزرگ در نظرت بزرگ نمی‌نماید.
بار خدایا اینک منم که در پیشگاهت مطیع و سر به فرمان آمده‌ام در اینکه خود به ما گفتی که تو را بخوانیم، و از تو وفای به وعده‌ای را که در مورد اجابت داده‌ای خواستارم، زیرا که فرموده ای: «مرا بخوانید تا خواسته شما را اجابت کنم».
بار خدایا پس بر محمد و آلش درود فرست, و با آمرزش خود با ممن برخورد کن چنانکه من با اعتراف به گناه با تو برخورد کردم، و مرا از لغزشگاه‌های معاصی برگیر چنانکه من در برابر تو پستی گزیدم، و بر من پرده پوشی کن چنانکه در انتقام از من درنگ فرمودی.
بار الها نیتم را در طاعتت استوار کن، و بینشم را در عبادتت محکم فرما، و مرا به اعمالی موفق کن که به سبب آن چرک گناهان را از من بشویی، و هنگام خروج از دنیا مرا بر آئین خود و پیامبرت (علیه‌السلام) بمیران.
ترجمه آیتی
اى خداوند من، چنین بنده اى اگر به عدل خود عقوبتش کنى زبان به انکار نمى گشاید و اگر عفوش کنى و بر او رحمت آورى عفو و رحمتت را در برابر عظمتت بزرگ نشمارد. زیرا تو آن پروردگار کریمى هستى که آمرزش گناهان بزرگ را بزرگ نمى شمرى.
اى خداوند، این منم که به سوى تو آمده ام، مطیع فرمان توام آنجا که فرمان داده اى که بندگانت دست به دعا بردارند. اینک خواهم به آن وعده ى اجابت که داده اى وفا کنى که تو خود گفته اى: بخوانید مرا تا شما را اجابت کنم.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و آنسان که من در برابر توبه گناه خود اعتراف کرده ام تو نیز به آمرزش خود مرا بپذیر. و آنسان که خود را در برابر تو پست گردانیده ام مرا از لغزشگاههاى گناه برگیر و آنسان که در انتقام گرفتن از من درنگ کرده اى، مرا در پرده ى رحمت خویش مستور دار.
بار خدایا، قصد مرا در اطاعت خویش پایدارى بخش و بصیرتم را در پرستشت قوى گردان و مرا توفیق کارهایى ده که با آن از آلودگى گناه شست و شویم دهى و چون بمیرانى بر آیین خود و آیین پیامبرت محمد- علیه السلام- بمیران.
ترجمه ارفع
اى خداى من اگر این بنده ى گنهکارت را کیفر دهى عدلت را انکار نمى کند و اگر از وى درگذرى و به او رحمت فرستى عفو تو را به خاطر رحمت واسعه ات بزرگ نمى شمارد چه آنکه تو آن پروردگار کریمى که آمرزش گناه بزرگ در نظرت بزرگ جلوه نمى کند.
خدایا اینک این منم که به قصد اطاعت فرمانت در خصوص دعا که بدان امر فرموده ای به حضورت آمده ام در حالى که قاطعانه مى خواهم به وعده ات در مساله استجابت دعا وفا کنى آنجا که مى فرمایى «مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را».
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و مرا مشمول رحمتت گردان همانطور که من با اعتراف به گناه خود روى به تو آورده ام و مرا از ذلت گناهان بالا بر همانگونه که خود را ذلیل تو کرده ام و مرا در پرده ى رحمتت بپوشان همانطور که در انتقام گرفتن از من درنگ نمودى.
خدایا نیتم را در فرمانبرى ات ثابت بدار و بصیرت و آگاهى ام را در بندگى ات استوار گردان و مرا به کارهایى توفیق ده که به وسیله آنها از چرک گناهان پاکیزه ام گردانى و در هنگام مرگ به دین خودت و آئین حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم جانم را بگیرى.
ترجمه استادولی
خداى من، اگر او را کیفر دهى عدالتت را منکر نشود، و اگر از او بگذرى و بر او رحم آورى گذشتت را بزرگ و دشوار نشمرد، زیرا تویى آن پروردگار کریمى که آمرزش گناه بزرگ بر تو بزرگ و دشوار نیست.
خدایا، اکنون این منم که به درگاهت آمده ام در حالى که فرمان تو را که به دعا کردن فرمان داده اى اطاعت نموده، و وفا به وعده اى را که درباره اجابت داده اى خواستارم، زیرا که خود مى فرمایى: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.»
خدایا، پس بر محمد و آل او درود فرست، و با آمرزش خود به من رو کن چنان که من با اقرارم به تو رو آوردم، و مرا از زمین خوردن به سبب گناهان بلند کن چنان که خود را در برابرت فروافکندم، و در پرده خود بپوشان چنان که در انتقام از من درنگ کردى و شتاب ننمودى.
خدایا، و نیتم را در طاعتت ثابت بدار، و بینشم را در بندگى ات استوار کن، و مرا به اعمالى موفق دار که بدان سبب آلودگى گناهان را از من بشویى. و چون خواستى جانم را بگیرى مرا بر آیین خودت و آیین پیامبرت محمد- علیه (و آله) السلام- بمیران.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و در عین حال اى خدا عدل تو را هرگز انکار نکند اگر هم او را عقاب کنى و عفو و کرم تو را عظیم شناسد اگر از او درگذرى و به حالش ترحم کنى زیرا توئى خداى کریم (که لطف و کرمت را حد و نهایت نیست) آمرزش گناه بزرگ خلق در پیش دریاى رحمت و مغفرتت بزرگ نیاید (و قطره اى ننماید).
اى پروردگار من اینک من بر آنچه امر فرمودى از دعا و التماس به درگاهت به اطاعت فرمان آمده ام (و به دعا از حضرتت درخواست مى کنم و آنجا ز و وفا به وعده ات را (که بندگان را فرمودى دعا کنید به درگاهم تا مستجاب کنم) از تو اجابت دعاى خود را مى طلبم (پس اى خدا به وعده ات وفا کن و دعایم مستجاب فرما).
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و مرا با مغفرت و عفو خود ملاقات کن چنانکه من با اقرار و اعتراف (به گناهم) تو را ملاقات مى کنم و مقامم را رفیع تر گردان از آنکه گناهان مرا به خاک هلاک افکند چنانکه من به خوارى و فروتنى رو به درگاهت آوردم و عیب و زشتیهایم در پرده لطفت مستور دار چنانکه مرا از عقوبت و انتقامت مهلت دادى (و به حلم خود معاف داشتى و به عفو و کرمت از من درگذشتى).
پروردگارا (در حق من کرم کن) و نیت و قصد قلبم را در طاعتت پایدار گردان و معرفت و بصیرتم را در پرستش خود استوار ساز و مرا از اعمال خیر به کارى که جانم را از پلیدى و ناپاکى خطا و گناهان پاک سازد موفق بدار و مرا بر آئین (پسندیده) خود و آئین پیغمبر خویش محمد مصطفى علیه النحیه و السلام هنگام رحلت بمیران.
ترجمه سجادی
اى خداى من، اگر او را عقوبت دهى، عدل تو را انکار نمى کند و اگر از او گذشتى و به او رحم آوردى، گذشتت را بزرگ نشمارد. زیرا تویى پروردگار کریمى، که آمرزش گناه بزرگ در نظر تو بزرگ نیست.
خداوندا، اکنون این من هستم که به نزد تو آمده ام، در حالى که فرمان تو را که به دعا کردن امر نموده اى، اطاعت کرده ام و وفا به وعده اى را که پیرامون اجابت داده اى، خواستارم. زیرا که مى فرمایى: «مرا بخوانید، تا شما را اجابت کنم.»
خداوندا پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و با آمرزش خود به من روآور. همچنان که من با اقرارم به تو رو آوردم. و مرا از افتادنْگاه هاى گناهان، بلند گردان، چنانکه خود را براى تو فروافکنده ام. و مرا با پوشش خود بپوشان، آنگونه که در انتقام از من درنگ فرمودى.
خداوندا و نیت مرا در فرمانبرداریت، ثابت بدار و بینش مرا در بندگى ات، استوار گردان و مرا به کارهایى که با آن چرکى خطاها را از من بشویى، توفیق ده و هنگامى که مرا میراندى، بر دین خود و دین پیامبرت محمّد - که درود بر او باد- بمیران.
ترجمه شعرانی
اى خداى من! اگر کیفر دهى عدل تو را انکار نکند و اگر درگذرى و ببخشى فضل تو را عجیب نشمارد، چون تو پروردگار کریمى و آمرزش گناهان بزرگ از تو بزرگ ننماید.
بار خدایا اینک من نزد تو آمده ام، فرمودى دعا کنیم اطاعت کردم. نوید اجابت دادى و گفتى که «ادعونى استجب لکم» منتظر اجابت بودم.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و چنانکه من با اقرار به گناه حضور تو آمدم تو به مغفرت مرا بپذیر، و چنانکه خود را پیش تو بر خاک مذلت افکندم تو از لغزش گناه دست مرا بگیر، و چنانکه در عقوبت من تاخیر کردى پرده ى خویش را بر من فرو آویز.
خدایا نیت مرا در طاعت خود استوار دار و در بندگى بصیرت حکیمانه مرحمت کن و به عملى توفیق ده که پلیدى گناهان را از من بشوید، و چون خواهى جان مرا قبض کنى با دین تو و آئین پیغمبرت محمد صلى الله علیه و آله روح مرا قبض کن.
ترجمه فولادوند
چنین بنده اى را اگر به حکم داد، کیفر دهى زبان به انکار نگشاید و اگر بر او رحمت آرى عفو و رحمتت را در برابر سترکى تو بزرگ نشمارد، چرا که تو همان پروردگار بزرگوارى که آمرزش گناه بزرگ بر تو بزرگ نمى نماید.
بار الها! پس اینک منم که فرمان پذیر به دعایى که درباره ى آن دستور فرموده اى و به اتکاء اجابتى که در دعا، در خطاب به بنده ى خود وعده فرموده اى، به درگاهت آمده ام، چرا که خود فرموده اى: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.»
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و با آمرزش خود با من بر خورد فرما، همانگونه که من با اقرار خود با تو بر خورد کرده ام و مرا از زور آزمایى با گناهان و پنجه در افکندن با آن فاتحانه برگیر، همانگونه که من خود را در برابر تو پست نموده ام و مرا در پرده ى ستاریت خود درپوش، همانگونه که در انتقام من درنگ فرمودى.
بار خدایا! و نیتم را در فرمان پذیریت ثابت فرما و بینشم را در نیایشت نیرومند گردان و مرا در انجام اعمالى توفیق عنایت کن که به وسیله ى آن آلودگى گناهان را از من بشویى و مرا به آیین خود و آیین پیامبرت محمد علیه السلام، بمیران.
ترجمه فیض الاسلام
اى خداى من اگر او را کیفر نمائى عدل و داد تو را انکار نمى نماید (زیرا از روى ظلم و ستم نیست) و اگر او را ببخشى و مهربانى کنى عفو تو را (نسبت به سعه ى رحمتت) بزرگ نشمارد، زیرا تو پروردگار کریم و بزرگوارى هستى که آمرزش گناه بزرگ نزد او بزرگ نیست
بار خدایا پس اینک منم که به درگاه تو آمده ام در حالى که فرمانبرم فرمان تو را در دعائى که به آن امر فرموده اى، و خواهانم وفاى به وعده ات را در اجابتى که به آن وعده داده اى، آنجا که مى فرمائى (س ۴۰ ى ۶۰»: «ادعونى استجب لکم» یعنى) مرا بخوانید براى شما روا مى سازم
بار خدایا پس بر محمد و آل او درود فرست، و با آمرزش خود به من روآور (مرا مشمول رحمتت گردان و بیامرز) چنانکه من با اعتراف خویش به (درگاه) تو روآوردم، و مرا از افتادنگاهها (جاها)ى گناهان بردار (حفظ فرما) چنانکه خود را براى تو پست ساخته ام (با فروتنى به پیشگاهت به تو پناه برده ام) و مرا در پرده ى (رحمت) خود بپوشان (بیامرز) چنانکه در انتقام و به کیفر رساندن من درنگ نمودى
بار خدایا قصد مرا در فرمانبریت پابرجا گردان (که همیشه در طاعت تو به کار رفته به غیر آن رو نیاورد) و بینائیم را در بندگیت استوار ساز، و مرا توفیق ده به کارهائى (عبادت از روى اخلاص) که به وسیله ى آن چرکى (آثار) گناهان را از من بشوئى (آنها را نابود کرده مرا بیامرزى) و هنگام مرگ مرا بر دین خود و آئین پیغمبرت محمد- علیه السلام- بمیران.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«لاَ ینْکرُ ـ یا إِلَهِی ـ عَدْلَک إِنْ عَاقَبْتَهُ وَ لاَ یسْتَعْظِمُ عَفْوَک إِنْ عَفَوْتَ عَنْهُ وَ رَحِمْتَهُ لِأَنَّک الرَّبُّ الْکرِیمُ الَّذِی لاَ یتَعَاظَمُهُ غُفْرَانُ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ
اَللَّهُمَّ فَهَا أَنَا ذَا قَدْ جِئْتُک مُطِیعاً لِأَمْرِک فِیمَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ الدُّعَاءِ مُتَنَجِّزاً وَعْدَک فِیمَا وَعَدْتَ بِهِ مِنَ الْإِجَابَةِ إِذْ تَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ
اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ الْقَنِی بِمَغْفِرَتِک کمَا لَقِیتُک بِإِقْرَارِی وَ ارْفَعْنِی عَنْ مَصَارِعِ الذُّنُوبِ کمَا وَضَعْتُ لَک نَفْسِی وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِک کمَا تَأَنَّیتَنِی عَنِ الاِنْتِقَامِ مِنِّی
اَللَّهُمَّ وَ ثَبِّتْ فِی طَاعَتِک نِیتِی وَ أَحْکمْ فِی عِبَادَتِک بَصِیرَتِی وَ وَفِّقْنِی مِنَ الْأَعْمَالِ لِمَا تَغْسِلُ بِهِ دَن الْخَطَایا عَنِّی وَ تَوَفَّنِی عَلَى مِلَّتِک وَ مِلَّةِ نَبِیک مُحَمَّد ـ عَلَیهِ السَّلاَمُ ـ إِذَا تَوَفَّیتَنِى»:
راه روى آوردن به حضرت محبوب:
"اى خداى من، اى محبوب و مولاى من، اى معبود و معشوق من، اى همه کاره من، اگر بنده گنهکارت را به گناهانش عقوبت کنى منکر عدالت تو نشود، چون جریمه کردن مجرم عین عدالت و محض حق است، و هیچ با انصافى عقوبت را از طرف مولا نسبت به عید گریز پا ستم نمى داند، و اگر او را بخشى و رحمتت را شامل حالش کنى، بخشش و عفوت را عجیب نشمارد، زیرا تو آن پروردگار کریمى که آمرزش گناه بزرگ در نظرش بزرگ نمى نماید.
بارالها، اینک منم که در حال اطاعت فرمان تو در دعائى که به آن امر کرده اى و در حال درخواست وفا به وعده است، در اجابتى که وعده داده اى آمده ام، مگر نه این است که در قرآن مجید که سند تمام حقایق هستى از جانب توست فرموده اى: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.
الهى پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و با آمرزش خود با من برخورد کن همچنان که من با اعتراف خود به گناهانم با تو برخورد نمودم، و مرا از زمین خوردگى بر اثر گناه بلند کن، همچنان که در برابرت پستى گزیدم. و بر من پرده پوشى کن هم چنان که در انتقامم درنگ کردى.
الهى نیتم را در طاعت و بندگى استوار کن، و بینشم را در عبادتت محکم گردان، و مرا به کارهائى موفق دار که به وسیله آن چرک گناهانم را از من بشوئى، و هنگام مردن مرا بر دین خود و آیین پیامبرت محمّد((صلى الله علیه وآله)) بمیران".
شرح صحیفه (قهپایی)
«لا ینکر- یا الهى- عدلک ان عاقبته».
انکار نمى کند و ناخوش نمى داند -اى خداوند من- عدل تو را اگر عقوبتش کنى. چه، مقتضاى عدل آن است که معاقب گردد.
«و لا یستعظم عفوک ان عفوت عنه و رحمته. لانک الرب الکریم الذى لا یتعاظمه غفران الذنب العظیم».
لا یستعظم، اى: لا یعد عظیما. و لا یتعاظمه شىء، اى: لا یعظم عنده شى ء. قاله الجوهرى فى الصحاح.
(یعنى:) و بزرگ نمى شمارد عفو تو را اگر عفو کنى از او و رحمت کنى او را. زیرا که تو پروردگارى کریم در غایت کرم که بزرگ نیست نزد تو آمرزیدن- یعنى از گناه درگذشتن- گناه بزرگ را.
«اللهم فها انا ذا قد جئتک مطیعا لامرک فیما امرت به من الدعاء، متنجزا وعدک فیما وعدت به من الاجابه، اذ تقول:(ادعونى استجب لکم)».
یقال: تنجز الرجل حاجته و استنجزها، اى: استنجحها. قاله فى الصحاح. اى: منتظرا ایفاء وعدک فى الموضع الذى قلت: (استجب لکم).
(یعنى:) بار خدایا، اینک من به تحقیق آمده ام به درگاه تو در حالتى که فرمانبرنده ام مر امر تو را در آنچه امر کرده اى مرا به آن از دعا و خواهشگرى ، و طلب کننده ام روا کردن و وفا نمودن وعده ى تو را در آنچه وعده کرده اى به آن از اجابت آن، زیرا که مى گویى: «بخوانید مرا تا جواب دهم مر شما را».
«اللهم فصل على محمد و آله، و القنى بمغفرتک کما لقیتک باقرارى».
بار خدایا، (پس) رحمت کن بر محمد و آل او، و برسان مرا به آمرزش خود، همچنانکه رسیدم من تو را به اقرار کردن مر تو را- به وحدانیت.
«و ارفعنى عن مصارع الذنوب، کما وضعت لک نفسى».
الصرع: الطرح على الارض، کالمصرع -کمقعد-. و هو موضعه ایضا. قاله فى القاموس.
(یعنى:) و بلند ساز مرا از محل سقوط گناهان همچنانکه پست گردانیدم از براى تو نفس خود را.
«و استرنى بسترک کما تانیتنى عن الانتقام منى».
و بپوشان گناهان مرا به پرده ى مغفرت خود، همچنانکه درنگ کردى با من از انتقام کشیدن از من.
«اللهم و ثبت فى طاعتک نیتى».
بار خدایا، ثابت گردان در طاعت و فرمانبردارى تو قصد مرا.
«و احکم فى عبادتک بصیرتى».
و استوار گردان در عبادت و پرستش تو بصیرت و بینایى مرا.
«و وفقنى من الاعمال لما تغسل به دنس الخطایا عنى».
و توفیق ده مرا از کردارها آنچه بشویى به آن چرک گناهان مرا از من.
«و توفنى على ملتک و مله نبیک محمد علیه السلام اذا توفیتنى».
و بمیران مرا بر دین و مذهب خود و طریقه ى پیغمبر خود محمد علیه السلام، چون بمیرانى مرا.
شرح صحیفه (مدرسی)
الترکیب:
تواند ینکر و یستعظم دو فعل معلوم باشند فاعل خدا و مى تواند مجهول باشند چنانچه سوق دعا دلالت بر آن کند.
یعنى: انکار کرده نشود اى خداى من عدل تو اگر عقاب نمائى او را و بزرگ دانسته نمى شود عفو تو اگر عفو کنى او را به درستى که تو خداى کریمى آن کسى هستى که بزرگ ننماید او را آمرزیدن گناه بزرگ.
ایقاظ:
این فقره در گناهان انسان که بالنسبه به نفس خود است خوب است و اما عصیانى که از انسان جاى آورده شود بالنسبه به غیر غفران او بدون رضاى او ظلم است انکار عدل او شود این مورد هم انکار عدل است و هم عظیم شمرده شود عفو او.
یعنى: اى خداى من این منم که هستم که به تحقیق آمده ام تو را در حالتى که اطاعت کننده ام مر امر تو را در آنچه امر فرمودى تو به او از دعا نمودن جاى آورنده وعده ى تو را در آنچه وعده فرمودى تو به او از اجابت به علت آنکه فرمودى تو به خوانید مرا استجابت نمایم مر شما را.
اى خداى من پس رحمت فرست بر محمد و آل او و بگیر و اخذ نما مرا به آمرزیدن تو چنانچه گرفتم من تو را به اقرارم مر تو و بلند نما تو مرا از هلاکهاى معصیت چنانچه ذلیل نمودم نفس خود را و بپوشان مرا به جامه ى خود چنانکه تاخیر انداختى مرا از انتقام نمودن من.
اى خداى من ثابت نما تو در طاعت خود قلب مرا و محکم کن در بندگى خود بینائى مرا و توفیق ده مرا در به جا آوردن از اعمال مر آنچه را که بشوید چرک معاصى را از من و بمیران تو مرا بر ملت تو و ملت پیغمبر تو محمد صلى الله علیه و آله هر گاه که مى رانیدى مرا.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و اضافه مى کند: (اى خداى من اگر این بنده را کیفر نمائى هرگز انکار عدالت تو را نکند) (لا ینکر یا الهى عدلک ان عاقبته).
(و اگر از او درگذرى و مورد لطف و رحمتش قرار دهى عفو و رحمت تو را عجیب و عظیم نشمارد) (و لایستعظم عفوک ان عفوت عنه و رحمته).
(و این بدان خاطر است که تو پروردگارى هستى کریم، کسى که آمرزش گناه بزرگ را عظیم نمى شمرد) (لانک الرب الکریم الذى لایتعاظمه غفران الذنب العظیم).
در اینجا بنده ى توبه کار خود را کاملا در پیشگاه خداوند مشاهده مى کند و عرضه مى دارد: (بار خداوندا هم اینک منم به درگاهت آمده ام، در حالیکه مطیع فرمان توام- در آنچه فرمان داده اى- یعنى در دعا و درخواست) (اللهم فها انا ذا قد جئتک مطیعا لامرک فیما امرت به من الدعاء).
و در قبال آن (خواهان آنم که به وعده ات وفا کنى- وعده اى که داده اى- یعنى اجابت دعاى دعاکنندگان، زیرا فرموده اى مرا بخوانید که اجابت مى کنم) (متنجزا وعدک فیما وعدت به من الاجابه، اذ تقول: (ادعونى استجب لکم).
در دومین فراز با خداوند چنین روبرو مى شود. نخست مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا با مغفرت و آمرزشت ملاقات فرما، همانگونه که من با اقرار به گناه به لقاء تو آمده ام) (اللهم فصل على محمد و آله و القنى بمغفرتک کما لقیتک باقرارى).
(و مرا از منجلاب گناهان بیرون آور همانگونه که من خود را در نزد تو پست و ذلیل ساختم) (و ارفعنى عن مصارع الذنوب کما وضعت لک نفسى).
(مرا در پرده ى ستاریت بپوشان همانگونه که در انتقام از من درنگ نمودى) (و استرنى بسترک کما تانیتنى عن الانتقام منى).
پس از این خواسته ها، که در حقیقت بعد منفى مساله را دنبال مى کرد، در جملات بعد از ناحیه مثبت آن وارد شده و خواسته هاى دیگر را مطرح مى کند عرضه مى دارد: (بار خداوندا نیتم را در راه اطاعت ثابت و پابرجا دار) (اللهم و ثبت فى طاعتک نیتى).
(و بصیرت و بینائیم را در عبادتت مستحکم فرما) (و احکم فى عبادتک بصیرتى).
(و به اعمال و کارهائى موفقم دار که آلودگى گناهان را به وسیله ى آنها از من شستشو فرمائى) (و وفقنى من الاعمال لما تغسل به دنس الخطایا عنى).
(و به هنگامى که خواستى مرا از این جهان ببرى به آئین و ملت خود و آئین و ملت پیامبرت محمد از جهان ببر) (و توفنى على ملتک و مله نبیک محمد علیه السلام اذا توفیتنى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۴۲۰-۴۰۶
«لا ینْکرُ یا إلَهِی عَدْلک إنْ عاقَبْتَهُ وَ لا یسْتَعْظِمُ عَفْوَک إنْ عَفَوْتَ عَنْهُ وَ رَحِمْتَهُ، لأَنَّک الرَبُّ الکریمُ الذِی لا یتَعاظَمُهُ غُفْرانُ الذَنْبِ العَظیمِ».
انکرته انکارا جهلته کنکرته من باب تعب، و فیه رد على من زعم ان نکر بالقلب و انکر بالعین. و الانکار: الجحود ایضا، و یحتمل ارادته هنا. و انکر علیه فعله انکارا ایضا: عابه، و هذا المعنى محتمل هنا ایضا.
و فى روایه ینکر بضم اوله و فتح الکاف على البناء للمفعول، و رفع عدلک على انه مفعول ما لم یسم فاعله، و مثله روى فى یستعظم عفوک.
و العدل: خلاف الجور، و عرفوه بالتوسط فى الافعال و الاقوال بین طرفى التفریط و الافراط، و اذا نسب الى الله عز و جل فالمراد ان افعاله سبحانه واقعه على وفق الحکمه و النظام الاکمل.
و عاقبه بذنبه معاقبه و عقابا: اخذه به.
و جمله جواب الشرط محذوفه وجوبا بالدلاله المتقدم علیه، و التقدیر: ان عاقبته فلا ینکر عدلک، و لیس المتقدم بجواب عند جمهور البصریین، لان اداه الشرط لها صدر الکلام و لا یتقدم علیها الجواب.
و ذهب الکوفیون و المبرد الى انه لا حذف و المتقدم هو الجواب، و قس على ذلک.
قوله علیه السلام: «ان عفوت عنه و رحمته» و استعظم الشىء: رآه عظیما. و نفى استعظام عفوه تعالى انما هو بالنظر الى عظیم عفوه وسعه رحمته، لا من جهه انه فى نفسه غیر عظیم، و لذلک علله بقوله علیه السلام: «لانک الرب الکریم... الى آخره»، و التعرض لعنوان الربوبیه المنبئه عن تبلیغ الشىء الى کماله للایذان بعلیته المعفو عنه و الرحمه له، کما یوذن بذلک التعرض لعنوان الکرم، و لیرتب على ذلک الوصف بعدم تعاظم غفران الذنب العظیم له تعالى، و یدخل فیه غفرانه سبحانه للداعى دخولا اولیا.
و تعاظمه الامر: عظم علیه.
و غفر الله له غفرا -من باب ضرب- و غفرانا بالضم: صفح عنه.
ها: للتنبیه، و مدخولها ضمیر الرفع المخبر عنه باسم الاشاره اصاله.
و قیل: انما کانت داخله على الاشاره فقدمت. و رد بنحو: «ها انتم هولاء».
و جمله «قد جئتک» قیل: فى محل نصب على الحال و العامل فیها معنى التنبیه او الاشاره.
و قیل: مستانفه مبینه للجمله الاولى،
و قیل: فى محل رفع على انها خبر المبتدا و هو «انا»، و اسم الاشاره تاکید للمبتدا. و کان القائل بذلک توهم التاکید اللفظى باعاده المرادف.
و قیل: خبرثان.
و الصحیح ان «ذا» هو الخبر و الجمله بیان، کانه لما قال: ها اناذا، قیل له: کیف انت، فقال: قد جئتک. و لک ان تجعلها مبینه من غیر تقدیر سوال.
فان قلت: کیف یحمل «ذا» على «انا» و هما عباره عن ذات واحده هنا، و الحمل یقتضى التغایر؟.
قلت: انما حمل علیه باعتبار التغایر الاتى من قبیل البیان بقوله «قد جئتک»، تنزیلا لتغایر الصفه منزله تغایر الذات، فان قوله: «ها اناذا» معناه: فها انا بعد ذلک المنیب الراجع الیک، لدلاله الکلام من قوله: «قد جئتک» علیه، فوضع اسم الاشاره الموضوع للذات موضع الصفه، للایذان بالمبالغه فى انابته و رجوعه، حتى کانه شخص آخر غیر ذلک الشخص الذى کان متصفا بتلک الصفات، الا ترى انک تقول لمن خرج من عندک بوصف و رجع الیک بوصف آخر: رجعت بغیر الوجه الذى خرجت به، اى: رجعت على صفه غیر الصفه التى خرجت بها، و غرضک بذلک الکنایه عن تغایر الذات، کانک تقول: ذهب بک و جى ء بغیرک، و ما ذلک الا بحسب الوصف مبالغه.
و معنى مجیئه الیه تعالى: انابته الیه و اقباله علیه و اخلاصه له تعالى على طریقه التمثیل، کما قال تعالى: «اذ جاء ربه بقلب سلیم».
و مطیعا لامرک اى: ممتثلا له.
قال ابن فارس: اذا مضى لامره فقد اطاعه اطاعه، و اذا وافقه فقد طاوعه.
و قوله علیه السلام: «فیما امرت به» بیان لمحل الاطاعه او محل الامر، و على الاول هو لغو، کقوله تعالى: «لو یطیعکم فى کثیر من الامر»، و على الثانى مستقر، اى: لامرک کائنا فیما امرت، و قس علیه قوله علیه السلام: «متنجزا وعدک فیما وعدت».
و ایثار التعبیر بذلک على ان یقول: مطیعا لامرک بالدعاء، او لما امرت به من الدعاء، سلوک لطریق الابهام ثم التفسیر، الدال على التفخیم و التعظیم کما قرر فى محله، مع ما فیه من بسط الکلام حیث الاصغاء مطلوب.
و تنجز الوعد: استنجزه اى: طلب وفاءه، کما یقال: تکبر و استکبر. و نصب متنجزا على الحال کما انتصب علیها مطیعا، الا ان مطیعا حال من فاعل جئتک، و متنجزا حال من الضمیر فى مطیعا، و هو العامل فیها، و هذه هى الحال المسماه بالمتداخله.
و معنى التداخل: ان تکون الحال الثانیه حالا من ضمیر فى الحال الاولى، هذا عند من منع تعدد الحال مع اتحاد عاملها و صاحبها قیاسا على الظرف، و هو الفارسى و ابن عصفور و جماعه، و اجازه الاخفش و ابن جنى، و وافقهما جمهور المتاخرین کابن مالک و الرضى و ابن هشام، و علیه فلا تداخل.
غیر ان متنجزا على کل تقدیر حال مقدره، و هى المستقبله، بمعنى ان زمان عاملها قبل زمانها، و مطیعا حال مقارنه لعاملها، لان الاطاعه مقارنه للمجى ء و تنجز الوعد لا یکون الا بعد اطاعه الامر بالدعاء، الا ترى من قال لک: جئنى اکرمک، لا تتنجز منه الوعد بالاکرام الا بعد المجى ء فکذا قوله تعالى: «ادعونى استجب لکم» لا تطلب منه الاجابه الا بعد الدعاء.
اذا عرفت ذلک فقوله علیه السلام: «متنجزا وعدک» اى: مقدرا تنجز وعدک، کقوله تعالى: «ادخلوها خالدین»، اى: مقدرین خلودکم، لان زمن الخلود لا یتصور مقارنته للدخول، فلم یبق الا تقدیره.
و قد احسن من عبر عن الحال المقدره بانها ما یصح تقدیرها بالفعل و لام کى، نحو: رقى زید المنبر خاطبا، اى: لیخطب، و کذلک الایه المذکوره، فان التقدیر فیها: ادخلوها لتخلدوا، و بهذا ینکشف معنى التقدیر الذى ذکرناه فى متنجزا، اذ حاصل معناه: لانال منک الاجابه وفاء بالوعد.
قوله علیه السلام: «اذ تقول ادعونى استجب لکم» اذ: اسم زمان للماضى، و هى هنا ظرف للامر و الوعد من قوله: امرت به و وعدت به، فهما العاملان فیها على طریق التنازع، و الفعل المستقبل بعدها ماض فى المعنى، اى: اذ قلت، جاء بصیغه الاستقبال لحکایه الحال الماضیه لاستحضار صورتها حتى کان الامر و الوعد وقعا الان بحضوره، و مثله فى التنزیل کثیر کقوله تعالى: «و اذ تقول للذى انعم الله علیه و انعمت علیه»، «اذ یغشیکم النعاس»، «و اذ یعدکم الله»، «و اذ یرفع ابراهیم القواعد»، فالفعل فى کل ذلک مستقبل لفظا لا معنى.
و جمله «تقول» فى محل جر باضافه «اذ» الیها، و الجمله المحکیه بالقول -اعنى قوله تعالى: «ادعونى استجب لکم»- فى محل نصب بتقول.
و الایه فى سوره المومن، و اتفق ان المحکى بالقول منها هنا وقع محکیا بالقول فى الایه ایضا، و هى قوله تعالى: «و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین». و قد وقع فیها الامر بالدعاء و الوعد بالاجابه معا.
و الاستجابه: بمعنى الاجابه.
و قال تاج القراء: الاجابه عامه و الاستجابه خاصه باعطاء المسوول.
تنبیه:
قال بعض اکابر الساده فى تعلیقته على الصحیفه الشریفه ینبغى فى نظائر هذه المقامات مراعاه لجاده سنن الاداب، اما الوقف على «تقول» ثم البداءه بقوله عز من قائل: «ادعونى»، و اما الوصل مع اظهار الهمزه المضمومه على سبیل الحکایه، من غیر اسقاطها فى الدرج و ان لم تکن هى همزه قطع، لینفصل کلام الخالق عن کلام المخلوق، و لا یتصل تنزیله الکریم بعباره البشر و الفاظ الادمیین، انتهى بنصه. و تبعه على ذلک غیر واحد.
و انا اقول: اما ما ذکره من الوقف على «تقول» ثم الابتداء بما بعده، فانما کان یلزم لو ادى الوصل الى ایهام ان کلام الخالق من جمله کلام المخلوق، او اشتباه احدهما بالاخر، کما لزم الوقف على «قولهم» من قوله تعالى: «فلا یحزنک قولهم انا نعلم ما یسرون و ما یعلنون»، اذ لو وصل الکلام و لم یوقف على «قولهم» لاوهم ان ما بعده مقول الکفار، اما اذا کان کلامه تعالى محکیا بعد القول فلا داعى الى الوقف اصلا، لعدم تصور فساد فى الوصل.
على ان لزوم الوقف لیس مخصوصا بهذه الصوره، بل هو حیث کان الوصل مغیرا للمرام و مشنعا للکلام، الا ترى ان الوقف لازم على «مومنین» من قوله تعالى: «و ما هم بمومنین یخادعون الله»، اذ لو وصل بقوله: «یخادعون الله »، توهم ان الجمله صفه لقوله: «بمومنین»، فانتفى الخداع عنهم و تقرر الایمان خالصا عن الخداع، کما تقول: ما هو بمومن مخادع، حتى لو تعمد التالى الوصل و قصد هذا المعنى کفر.
فتحقق ان ما استحسنه قدس سره من الوقف على «تقول» لا وجه له، بل هو داخل فى قسم الوقف الذى نص الفراء على قبحه، لعدم تمام الکلام عنده.
قال ابن الجزرى: الوقف ینقسم الى اختیارى و اضطرارى، لان الکلام اما ان یتم اولا، فان تم کان اختیاریا، و ان لم یتم کان اضطراریا و هو المسمى بالقبیح، لا یجوز تعمد الوقف علیه الا لضروره من انقطاع نفس و نحوه، لعدم الفائده او لفساد المعنى، انتهى ملخصا.
فان قلت: هذا انما یجرى فى تلاوه القرآن المجید، و لم ینص احد على اطراده فى کل کلام.
قلت: بل هو جار فى کل کلام فصیح، لا سیما الحدیث و الخطب و الادعیه الماثوره عن ارباب العصمه علیهم السلام، اذ بمراعاه ذلک تظهر بلاغه الکلام و نظمه و سلاسته و رونقه، و بعدمها خلاف ذلک، کما یدل علیه تفسیرهم لفصل الخطاب من قوله تعالى: «و آتیناه الحکمه و فصل الخطاب» بانه الکلام البین الملخص الذى بینه المخاطب على المرام، من غیر التباس لما قد روعى فیه من مظان الفصل و الوصل و العطف و الاستئناف و الاضمار و الاظهار و الحذف و التکرار، و لهذا المعنى روعیت الوقوف فى التلاوه، و الا فلا خلاف فى انه لیس فى القرآن وقف واجب و لا حرام.
قال ابن الجزرى: قولهم: لا یجوز الوقف على المضاف دون المضاف الیه، و لا الموصول دون صلته، و لا الفعل دون مفعوله و نحو ذلک، انما یریدون به الجواز الادائى، و هو الذى یحسن فى القراءه و یروق فى التلاوه، و لا یریدون بذلک انه حرام و لا مکروه، اللهم الا ان یقصد بذلک تحریف القرآن و خلاف المعنى، فانه یکفر فضلا عن ان یاثم، انتهى.
و اما ما ذکره قدس سره من الوصل مع اظهار الهمزه على سبیل الحکایه من غیر اسقاطها فى الدرج، فهو کلام عجیب ما کان ینبغى ان یصدر عن بعض تلامذته فضلا عن مثله، فان قطع همزه الوصل فى الدرج مختص بضروره الشعر و لا یرتکبها فحول الشعراء، فکیف تقطع فى کلام افصح الناس فى عصره من غیر ضروره؟.
و ما ادعاه من الحکایه لیس بصحیح، لان الحکایه على ما عرفوها ایراد لفظ المتکلم على حسب ما اورده فى کلامه، و لفظ ادعوا فى کلام الله سبحانه لم یقع مقطوع الهمزه بل موصولها کما رایته فى الایه، فکیف یکون ایراده بقطع الهمزه حکایه له؟
و اما قوله قدس سره: لینفصل کلام الخالق عن کلام المخلوق، فکلام لا حقیقه له و لا یرجع الى محصول، و قد حکى الله فى کلامه المجید من کلام الکفار و غیرهم جملا مبدوءه بهمزه الوصل فلم یقطعها، و لا نص احد على استحسان قطعها للغرض المذکور، کقوله تعالى: «قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هى»، «قالوا طیرنا بک»، «قالوا اتخذ الله ولدا سبحانه»، «قالوا ابنوا له بنیانا»، «و قالوا الحمد لله الذى اذهب عنا الحزن»، «و قالوا الحمد لله الذى صدقنا وعده»، و لا فرق بین کون کلامه تعالى حاکیا و کونه محکیا اذا کان ما ذکره هو الغرض. و انما بسطنا الکلام على ذلک مع ظهور سقوطه، لان کثیرا من المتسمین بالفضل استحسنه، و ظن انه نکته لم یتنبه لها سواه، و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل.
الفاء: فصیحه، اى: اذا کان امرى على ما ذکرت فصل على محمد و آله، و من هنا شرع علیه السلام فى الدعاء الذى امتثل فیه قوله تعالى: «ادعونى استجب لکم»، کما تدل علیه الفاء الفصیحه.
و القنى بمغفرتک اى: استقبلنى و واجهنى بمغفرتک کما استقبلتک و واجهتک باقرارى.
یقال: لقیته القاه لقاء -من باب تعب-: اذا استقبلته و واجهته.
قال فى المصباح: کل شىء استقبل شیئا او صادفه فقد لقیه.
و کل شىء جعلته تلقاء وجهک فقد استقبلته.
و الباء: للملابسه، اى: ملتبسا بمغفرتک کما لقیتک ملتبسا باقرارى.
و لقاوه تعالى بمغفرته له عباره عن ایصال مغفرته الیه، على تمثیل تلک الحال بحال عبد مذنب اقبل على سیده و لقیه بالاقرار و الاعتراف بذنوبه، فاستقبله سیده بالصفح عنه و المغفره له.
و الکاف: اما للتعلیل عند من اثبته، اى: للقائى ایاک باقرارى کقوله تعالى: «و اذکروه کما هداکم»، او للتشبیه، اى: القنى بمغفرتک لقاء شبیها بلقائى لک باقرارى، و وجه الشبه حینئذ التخصیص او التحقق، و الا لزم کون المشبه به دون المشبه و هو باطل. و یحتمل کونها للمقارنه، و هى التى تکون بمعنى مقارنه الفعلین بوجود الفعلین، نحو: ادخل کما یسلم الامام، و کما قام زید قعد عمرو.
و عبر ابن هشام عن هذا المعنى بالمبادره، قال: و ذلک اذا اتصلت ب«ما» فى نحو: سلم کما تدخل، وصل کما یدخل الوقت.
قال الشریف العلامه فى شرح المفتاح: هذه الکاف للقرآن فى الوقوع، یقال: کما جاء زید جاء عمرو، اى: تقارن مجیئا هما.
و على هذا فمعنى عباره الدعاء: قارن بلقائى بمغفرتک لقائى ایاک باقرارى، و الله اعلم.
فان قلت: الذى یظهر من تمثیلهم للکاف بهذا المعنى ان یکون مدخولها بعد الطلب مستقبلا و هو فى الدعاء ماض، فیتعین احد الوجهین الاولین.
قلت: مدخولها فى الدعاء مستقبل معنى و ان کان ماضیا لفظا، فهو کقول صاحب المحرر: و یشتغل الموذن بالاذان کما جلس.
و قال النواوى فى الدقائق: و لفظه «کما» لیست عربیه، و یطلقها فقهاء العجم بمعنى عند، انتهى.
و دعواه انها لیست عربیه غیر صحیح، فقد نقل ابن هشام فى المغنى ان هذا المعنى ذکره ابن الخباز فى النهایه، و ابو سعید السیرافى و غیرهما.
و ذکره الرضى فى شرح الحاجبیه، و البلخى فى الوافى، فلا عبره بقول النواوى.
و رفعه رفعا -من باب منع-: ضد وضعه.
و المصارع: جمع مصرع، اسم مکان من صرعه صرعا -من باب نفع-: اذا طرحه بالارض، و اشتهر فى موضع سقوط القتیل، یقال: هذه مصارع القوم، اى: مواضع سقوطهم قتلى. و لکن اضافتها الى الذنوب لیس بهذا المعنى، بل من باب اضافه المکان الى من اوقع فیه الفعل، نحو: مجالس القوم، اى: المواضع التى تصرع فیه الذنوب اربابها. و جعل المصرع مصدرا میمیا تکلف.
و الکاف فى «کما» مثلها فیما تقدم.
و سترت الشىء سترا -من باب قتل-: حجبته عن المشاهده، و الستر بالکسر: ما یستر به، و ستره تعالى عباره عن صونه للعبد من الفضیحه، او عدم المحاسبه له على المعصیه و ترک ذکرها کى لا یطلع غیره علیها.
و الکاف: للتشبیه.
و تانى فى الامر تانیا: تمهل و تمکث و لم یعجل، و الاسم منه الاناه على وزن حصاه.
و قال الجوهرى: تانى فى الامر: تنظر و ترفق، و استانى به اى: انتظر به، یقال: تانیتک حتى لا اناه بى، انتهى.
و تعدیه التانى ب«عن» لتضمینه معنى التجاوز، اى: تانیتنى متجاوزا عن الانتقام منى.
و انتقمت منه انتقاما: عاقبته على ذنبه، و الله اعلم.
ثبت الشىء یثبت ثبوتا: دام و استقر فهو ثابت، و ثبت الامر: صح، و یعدى بالهمزه و التضعیف، فیقال: اثبته اثباتا و ثبته تثبیتا، و الاسم الثبات بالفتح.
و النیه: عزم القلب على امر من الامور.
و قیل: هى القصد الى فعل معین لعله غائیه. و قد بسطنا الکلام علیها فى الروضه العشرین.
و المراد بتثبیت النیه، اما ادامتها و جعلها ثابته مستقره لا تتغیر و لا تمیل الى غیر الطاعه حتى تصیر ملکه للنفس، من ثبت الشىء بمعنى: دام و استقر، او تصحیحها بجعلها خالصه لله تعالى، من ثبت الامر بمعنى: صح، و لذلک ذهب کثیر من علماء الخاصه و العامه الى بطلان العباده اذ نوى بفعلها تحصیل الثواب او الخلاص من العقاب، و قالوا: ان هذا القصد مناف للاخلاص الذى هو اراده وجه الله وحده.
و احکمت الشىء احکاما: اتقنته و منعته من الفساد.
و البصیره للباطن بمثابه البصر للظاهر.
و قال الفارابى: البصیره: اسم لما اعتقدته فى القلب من الدین و تحقیق الامر. و فى القاموس: البصیره عقیده القلب.
و المراد باحکام بصیرته فى عبادته تعالى: جعلها محکمه قویه لا یتطرق الیها فساد او نقیصه من ایثار شىء علیها او توانى فیها.
و اعلم ان العباده کما تطلق على اعمال الجوارح بشرط قصد القربه، تطلق على التحقق بالعبدیه بارتسام ما امر السید جل و علا او نهى، و على هذا تتناول الاعمال و العقائد القلبیه ایضا، و لا یخفى ان اراده هذا المعنى انسب و اظهر و ان کان الاول اشهر.
قوله علیه السلام «و وفقنى» اى: اهدنى و سددنى و اجعل ارادتى و حرکتى للاعمال التى تغسل بهادنس الخطایا عنى.
و «من» فى قوله: «من الاعمال»: بیانیه قدمت على مبینها کما تقدم بیانه.
و الاعمال: جمع محلى باللام فیستغرق کل عمل شرعى بقرینه المقام، و العمل: کل ما صدر من الحیوان بقصده قلبیا او قالبیا فیدخل الاعتقادات و النیات، و خصه بعضهم بالجوارح، لان الناوى مثلا لا یقال له: عامل.
و الدنس محرکه: الوسخ، و هو هنا استعاره لاثار الذنوب بجامع القبح و الکراهیه، و ذکر الغسل الملائم للدنس ترشیح.
و المراد بغسله: اما محوه من القلب و لوح النفس لیکمل استعداده لافاضه الفیض و الرحمه علیه و یرتفع عنه الانفعال عند لقاء الموت، او من دیوان الحفظه و یثبت مکانه آثار الطاعات، کما قال تعالى: «الا من تاب و آمن و عمل عملا صالحا فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات». هذا اذا کانت الخطایا بین العبد و بین ربه، فان کانت بینه و بین العباد فیعوضهم عن ظلاماتهم و یمحو آثار تبعاتهم لدیه.
قوله علیه السلام: «و توفنى على ملتک» التوفى: قبض الشىء على الایفاء و الاتمام، یقال: توفیت حقى من فلان و استوفیته بمعنى.
و اسند علیه السلام التوفى الیه سبحانه کما اسنده تعالى الى نفسه فى قوله: «الله یتوفى الانفس حین موتها».
قال العلامه الطبرسى: لانه سبحانه خلق الموت و لا یقدر علیه احد سواه.
و فى الفقیه: سئل الصادق علیه السلام عن قول الله عز و جل: «الله یتوفى الانفس حین موتها»، و عن قول الله عز و جل: «قل یتوفاکم ملک الموت الذى و کل بکم»، و عن قول الله تعالى: «الذین تتوفاهم الملائکه طیبین»، و «الذین تتوفاهم الملائکه ظالمى انفسهم»، و عن قوله تعالى: «توفته رسلنا»، و عن قوله عز و جل: «و لو ترى اذ یتوفى الذین کفروا الملائکه»، و قد یموت فى الساعه الواحده فى جمیع الافاق ما لا یحصیه الا الله عز و جل، فکیف هذا؟ فقال: ان الله تبارک و تعالى جعل لملک الموت اعوانا من الملائکه یقبضون الارواح، بمنزله صاحب الشرطه له اعوان من الانس یبعثهم فى حوائجه، فتتوفاهم الملائکه، و یتوفاهم ملک الموت من الملائکه مع ما یقبض هو، و یتوفاهم الله من ملک الموت، انتهى.
و هذا وجه آخر لاسناد التوفى الیه سبحانه.
و المله: الدین، و منه: لا یتوارث اهل ملتین، اى: دینین، کالاسلام و الیهودیه.
و قیل: هى معظم الدین و جمله ما تجىء به الرسل.
و قال الراغب فى الذریعه: المله: القود الى الطاعه، و الدین: الانقیاد له، و هما بالذات واحد، لکن الدین هو الطاعه، فیقال اعتبارا بفعل المدعو فى انقیاده الى الطاعه، و المله من امللت الکتاب، فیقال اعتبارا بفعل الداعى الیها و الشارع لها، و لکونهما بالذات و احدا قال تعالى: «دینا قیما مله ابراهیم حنیفا»، فابدل المله من الدین، انتهى.
و اذا: ظرف للمستقبل متضمن معنى الشرط، و الجواب هنا محذوف وجوبا، لتقدم ما هو جواب من حیث المعنى علیه.
و معنى اذا توفیتنى: اى اذا اردت وفاتى، تعبیرا بالفعل عن ارادته، کقوله تعالى: «اذا قمتم الى الصلاه فاغسلوا»، «فاذا قرات القرآن فاستعذ» و اکثر ما یکون ذلک بعد اداه الشرط.
و انما جاء بهذه الجمله الشرطیه -اعنى قوله: اذا توفیتنى- لئلا یکون قوله: و توفنى دعاء بتعجیل الوفاه لا لانه علیه السلام یکره الوفاه و لقاء الله، بل لانه یختار ما یختاره الله تبارک و تعالى له من الحیاه و الوفاه، و الله اعلم.
