دعای اول صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
حمد خدا بخاطر توفیق حمد؛
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلَی مَا أَبْلَاهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتَابِعَةِ وَ أَسْبَغَ عَلَیهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظَاهِرَةِ، لَتَصَرَّفُوا فِی مِنَنِهِ فَلَمْ یحْمَدُوهُ، وَ تَوَسَّعُوا فِی رِزْقِهِ فَلَمْ یشْکرُوهُ. وَ لَوْ کانُوا کذَلِک لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیةِ إِلَی حَدِّ الْبَهِیمِیةِ فَکانُوا کمَا وَصَفَ فِی مُحْکمِ کتَابِهِ: «إِنْ هُمْ إِلَّا کالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا».
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکرِهِ، وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِیتِهِ، وَ دَلَّنَا عَلَیهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ لَهُ فِی تَوْحِیدِهِ، وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّک فِی أَمْرِهِ.
حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِیمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَی رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ. حَمْداً یضِیءُ لَنَا بِهِ ظُلُمَاتِ الْبَرْزَخِ، وَ یسَهِّلُ عَلَینَا بِهِ سَبِیلَ الْمَبْعَثِ، وَ یشَرِّفُ بِهِ مَنَازِلَنَا عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ، «یوْمَ تُجْزی کلُّ نَفْسٍ بِما کسَبَتْ وَ هُمْ لا یظْلَمُونَ»، «یوْمَ لا یغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیئاً وَ لا هُمْ ینْصَرُونَ». حَمْداً یرْتَفِعُ مِنَّا إِلَی أَعْلَی عِلِّیینَ فِی کتَابٍ مَرْقُومٍ یشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ. حَمْداً تَقَرُّ بِهِ عُیونُنَا إِذَا بَرِقَتِ الْأَبْصَارُ، وَ تَبْیضُّ بِهِ وُجُوهُنَا إِذَا اسْوَدَّتِ الْأَبْشَارُ. حَمْداً نُعْتَقُ بِهِ مِنْ أَلِیمِ نَارِ اللَّهِ إِلَی کرِیمِ جِوَارِ اللَّهِ. حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلَائِکتَهُ الْمُقَرَّبِینَ، وَ نُضَامُّ بِهِ أَنْبِیاءَهُ الْمُرْسَلِینَ فِی دَارِ الْمُقَامَةِ الَّتِی لَا تَزُولُ، وَ مَحَلِّ کرَامَتِهِ الَّتِی لَا تَحُولُ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
و سپاس خدای را که اگر بندگانش را از معرفت سپاسگزاری بر عطایای پیاپی که به آنان داده و نعمتهای پیوسته که بر ایشان کامل ساخته محروم مینمود، نعمتهایش را صرف نموده و سپاس نمیگزاردند و در روزی او فراخی مییافتند و شکر نمیکردند
و اگر چنین میبودند از حدود انسانیت بیرون شده، به مرز حیوانیت میرسیدند و چنان میبودند که در کتاب محکمش فرموده: «ایشان جز به چارپایان نمانند، بلکه از آنان گمراهترند».
سپاس خدای را بر آنچه از وجود مبارکش به ما شناسانده و بر آنچه از شکرش به ما الهام فرموده، و بر آن درهای دانش که به پروردگاری‌اش بر ما گشوده و بر اخلاصورزی در توحید و یگانگی‌اش ما را رهنمون شده و قلب ما را از الحاد و شک در کار خودش دور داشته،
چنان سپاسی که با آن در حلقه سپاسگزاران از بندگانش زندگی بگذرانیم، و با آن بر هر که به خشنودی و بخشایش او پیشی جسته سبقت گیریم،
سپاسی که تیرگی‌های برزخ را به سبب آن بر ما روشن کند و راه رستاخیز را به سبب آن بر ما آسان نماید و موقعیت و جایگاه ما را نزد گواهان آن روز بلند گرداند، در روزی که همه سزای عمل خود بینند بدون آنکه بر کسی ستمی رود، روزی که هیچ دوستی چیزی از عذاب و کیفر را از دوست خود دفع نکند و ستمکاران یاری نشوند،
سپاسی که از جانب ما در پروندهای که وضع نیکبختان در آن رقم خورده و مقربان حضرت او گواهان آن‌اند به اعلی علیین بالا رود،
سپاسی که چون چشمها در آن روز خیره شود، سبب روشنی دیده ما گردد و هنگامی که چهرهها سیاه شود صورت ما به نورانیت آن سپید گردد،
سپاسی که ما را از آتش دردناک حق آزاد و در جوار کرم نامتناهی‌اش جای دهد،
حمد و سپاسی آنچنان که ما را با فرشتگان مقرب او همنشین سازد و در آن سرای جاوید که جایگاه کرامت همیشگی اوست با پیامبران مرسل همدوش گرداند.
ترجمه آیتی
حمد و سپاس خداوندى را که اگر معرفت حمد خویش را از بندگان خود دریغ مى داشت، در برابر آن همه نعمتها که از پس یکدیگر بر آنان فرومى فرستاد، آن نعمتها به کار مى داشتند و لب به سپاسش نمى گشادند، به رزق او فراخ روزى مى جستند و شکرش نمى گفتند.
و اگر چنین مى بودند، از دایره انسانیت برون مى افتادند و در زمره چارپایان در مى آمدند. چنان مى شدند که خداى تعالى در محکم تنزیل خود گفته است: (چون چارپایانند، بل از چارپایان هم گمراه تر.)
حمد و سپاس خداوندى را که خود را به ما شناسانید و شیوه سپاسگزارى اش را به ما الهام کرد و ابواب علم ربوبیت خویش را به روى ما بگشاد و ما را به اخلاص در توحید او راه نمود و از الحاد و تردید در امر وى به دور داشت.
او را سپاس گوییم، چنان سپاسى که چون در میان سپاسگزارانش زیستن گیریم، همواره با ما باشد و به یارى آن از همه ى آنان که خواستار خشنودى و بخشایش او هستند گوى سبقت برباییم.
آنچنان سپاسى که تابشش تاریکى وحشت افزاى گور بر ما روشن گرداند و راه رستاخیز براى ما هموار سازد و در آن روز که هر کس به جزاى عمل خویش رسد و بر کس ستم نرود و هیچ دوستى از دوست خویش دفع مضرت نتواند و کس به کس یارى نرساند، چون در موقف بازخواست ایستیم، منزلت ما برافرازد و بر مرتبت ما بیفزاید.
حمد و سپاسى آنچنان که نوشته در نامه عمل ما به اعلى علیین فرا رود و فرشتگان مقرب بر آن گواهى دهند.
حمد و سپاسى آنچنان که در آن روز که دیدگان را پرده حیرت فروگیرد، دیدگان ما بدان روشنى گیرد و در آن روز که گروهى سیه روى شوند، ما سپید روى گردیم.
حمد و سپاسى آنچنان که ما را از آتش دردناک خداوندى برهاند و در جوار کرمش بنشاند.
حمد و سپاسى آنچنان که ما را با فرشتگان مقرب او همنشین سازد و در آن سراى جاوید که جایگاه کرامت همیشگى اوست با پیامبران مرسل همدوش گرداند.
ترجمه ارفع
حمد مخصوص پروردگارى است که اگر بندگان خود را از شناخت شکرگزارى نسبت به نعمت هاى پى در پى و کرامات پیوسته اش محروم مى کرد از نعمت هاى حضرت او استفاده مى کردند ولى حمدش را بجا نمى آوردند و روزى آنها را وسعت مى بخشید ولى شکرش را ادا نمى کردند.
و اگر از حمد و شکرش محروم مى ماندند از مرز و حدود انسانیت خارج شده و در گروه چهارپایان قرار مى گرفتند و آن مى شدند که در کتاب محکم خود ایشان را توصیف فرموده است: «نیستند جز چهارپایان و بلکه از آنها گمراهترند» (فرقان- ۴۴)
حمد خداى را به خاطر آنچه از خود به ما شناساند و طریقه شکرگزارى اش را به ما الهام فرمود و درهاى دانش و درک ربوبیتش را به روى ما گشود و ما را دلالت نمود که چگونه به وسیله اخلاص به مرتبه توحید و یگانگى حضرتش برسیم و از انحراف و دودلى در امر خویش دورمان ساخت.
چنان حمدى که براى ما در بین مردمى که هماره حمدش را بجا مى آورند زندگى بخش باشد و از کسانى که در جلب رضا و عفو پروردگار سبقت گرفته اند، سبقت گیریم.
حمدى که به وسیله آن تاریکى هاى عالم برزخ را برایمان روشن سازد و راه جهان آخرت را بر ما آسان نماید و منازل ما را در مکانهاى گواهان شرف بخشد.
«روزى که هر کس در گرو اعمال خویش است و به کسى ظلم نمى شود، روزى که دوست براى دوست خود کارى نمى تواند بکند و آنها یارى نشوند» (جاثیه- ۲۲ و دخان- ۴۱)
حمدى که از ناحیه ما تا بالاترین مرتبه بالا رود، در کتاب نوشته شده ای که مقربین بر آن شاهدند.
حمدى که باعث روشنى چشم ما شود، زمانى که چشم ها خیره مى گردند و سبب روسفیدى ما گردد، روزى که چهره ها سیاه است.
حمدى که سبب شود از آتش دردناک دوزخ آزاد شویم و به جوار رحمت حق رهسپار گردیم.
حمدى که به توسط آن همراه فرشتگان مقرب قرار گیریم و در خانه هایى که جاودانى و جایگاه پرارزش همیشگى است همسایه و همنشین انبیاء مرسل شویم.
ترجمه استادولی
و ستایش خدایى را که اگر بندگانش را از شناخت سپاس و ستایش خود بر بخشش هاى پیاپى که به آنان ارزانى داشته، و نعمت هاى پشت در پشت که بر آنان تمام ساخته بازمى داشت، آنان در بخشش هاى او تصرف نموده و ستایشش نمى کردند، و از روزیش فراوان برخوردار شده و سپاسش نمى گزاشتند.
و اگر چنین بودند از مرزهاى انسانیت بیرون رفته و به مرز حیوانیت در مى آمدند، و چنان مى شدند که خداوند در آیه محکم کتابش فرموده: «آنان جز مانند چهارپایان نیستند بلکه گمراه ترند».
و ستایش خداى را بر آن که خود را به ما شناساند، و شکر خود را به ما الهام نمود، و درهایى از علم و اعتقاد به پروردگارى خویش را به روى ما گشود، و ما را به اخلاص در یکتاپرستى خویش ره نمود، و از کجروى و شک درباره خود دور ساخت.
ستایشى که با تکرار آن در میان آفریدگان سپاسگزارش به سر بریم، و بر پیشى گیرندگان به سوى خشنودى و گذشتش پیشى گیریم.
ستایشى که خداوند بدان سبب تاریکى هاى برزخ را براى ما روشن سازد، و راه رستخیز را بر ما آسان نماید، و مقام و منزلت ما را نزد جایگاه گواهان، شریف و آبرومند گرداند «در روزى که هر کس به آنچه به دست آورده پاداش داده شود و آنان هرگز ستم نبینند»؛ «روزى که هیچ دوست و وابسته اى به کار دوست و وابسته خود نیاید و یارى هم نشوند».
ستایشى که از ما به سوى بالاترین مقامات بهشتى، در میان دیوانى نوشته شده که مقربان درگاه الهى گواه آنند، بالا رود.
ستایشى که به سبب آن دیدگان مان روشن شود آن گاه که دیدگان (از هول قیامت) خیره ماند، و چهره هامان سپید شود آن گاه که پوست چهره ها سیاه گردد.
ستایشى که بدان سبب از آتش دردناک خدا آزاد و به جوار گرامى خدا واصل گردیم.
ستایشى که بدان سبب دوشادوش فرشتگان مقرب خدا شویم، و قرین پیامبران مرسل او گردیم، در سراى اقامتى که زوال نپذیرد، و محل کرامت او که تغییر نیابد.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و ستایش مخصوص (ذات پاک) خداى متعال است که اگر شناختن اوصاف جمال و کمالش را از بندگان منع کند (و طریق معرفت را بر روى آنها ببندد) به واسطه ابتلاء و امتحان به احسانهاى پى در پى و اعطاى نعمتهاى گوناگون همانا خلق به صرف نعم الهى (از منعم غافل شده) و ستایش او نکنند و به توسعه رزق و تعیش پرداخته (رازق را فراموش کرده و) شکرش بجا نیاورند
و اگر مردم چنین شوند همانا از حدود انسانیت به سر حد حیوانیت داخل شوند (بلکه از رتبه ى حیوان هم تنزل کنند) چنانکه خداى در کتاب محکمش وصفشان کرده: (ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا) (مردم غافل از خدا به حقیقت حیوان بلکه گمراه تر از حیوانند) (خلاصه آنکه اگر خدا معرفتش را به قلب ما افاضه نمى فرمود و به عیاشى در نعم گوناگون و پى در پى او صرف عمر مى کردیم نوع بشر از حیوانات و سباع گمراه تر و پست تر مى شدند)
و ستایش مخصوص خدا است که (به ما معرفت خود را عطا فرمود و) خود را به ما شناسانید و از نعمت بى نهایت شکرش بهره اى به ما الهام کرد و از درهاى نامنتهاى علم به ربوبیتش برخى را بر ما گشود و از لطفش به مقام رفیع اخلاص در توحید و یگانگى خود ما را راهنمائى کرد و از شائبه شرک و الحاد و شک و تردید در امرش دور گردانید
او را چنان ستایشى کنیم که در طول عمر در عداد بندگان ستایش گزار حق باشیم و از خاصانى که به مقام عفو و رضا و خشنودى او سبقت یافتند گوى سبقت بریم
چنان حمد و ستایشى که ظلمات و تاریکیهاى عالم برزخ را (یعنى عالم بعد از مرگ تا قیامت کبرى را) بر ما روشن سازد و راه سخت عالم مبعث (یعنى عالم قیامت) را بر ما آسان گرداند و به واسطه آن حمد منازل ما نزد شاهدان مواقف (محشر) شریف تر شود در آن روزى که هر شخص به پاداش و کیفر اعمالش مى رسد و به هیچ کس ابدا ستم نشود روزى که هیچ حمایت خویش و یار و یاورى کسى را از عذاب نرهاند و احدى را هیچ کس نصرت نتوانند کرد (باز) حمد و ستایش مخصوص خداست که (چون از قلب با معرفت و اخلاص کنیم)
حمد و ثناى ما به سوى حق بالا رود و به عالم اعلى علیین در کتاب رقم شده حق (که لوح ام الکتاب یا لوح محفوظ الهى است) ثبت شود تا آن حمد را مقربان درگاه خدا (که ارواح انبیا و اولیاء و فرشتگانند در عالم اعلى) مشاهده کنند
(باز) حمد و ستایش مخصوص خداست که چون (قبول درگاه حق باشد) موجب چشم روشنى و نشاط ما شود در روزى که چشمها از ترس و وحشت برق زند و خیره گردد و بدان حمد نزد خدا ما روسفید شویم روزى که بسیارى بدکاران در آن روز روسیاه شوند.
(باز) خدا را حمدى کنیم که ما را از آتش دردناک (قهر) خدا آزاد سازد و به جوار لطف و کرمش رساند
حمدى که (در فخر و شرف اخلاص) با حمد فرشتگان مقرب حق معارضه و همسرى کند و در مقام بهشت ابد و محل کرامت (و نعمت بى حد سرمد) الهى ما را با انبیاء و رسل جمع گرداند.
ترجمه سجادی
و سپاس خداى را که اگر بندگانش را از شناختن سپاسش بر بخشش هاى پى درپى که به ایشان داده و نعمت هاى آشکار که براى آنها تمام کرده بازمى داشت، آنها نعمت هایش را صرف مى نمودند و او را سپاس نمى گزاردند و از روزى اى که عطا فرموده، فراوان استفاده مى برند و شکرش به جا نمى آوردند.
و اگر چنین بودند، از مرزهاى انسانیت خارج شده، به مرز حیوانیت رومى آوردند. پس چنان بودند که (خداوند) در کتاب محکم خود وصف کرده: «آنها جز مانند چهارپایان نیستند، بلکه آنان گمراه ترند.»
و سپاس خداى را که خودش را به ما شناساند و شکرش را به ما الهام نمود و درهایى از علم به پروردگارى اش را بر ما گشود و ما را به اخلاص در یگانگى اش راهنمایى نمود و از کج روى و شک در امر خود، دور ساخت.
سپاسى که با آن، بین آفریدگان سپاس گزارش، عمر طولانى نماییم و با آن، بر پیشى گرفتگان به سوى خوشنودى و بخشایش او، پیشى گیریم.
سپاسى که با آن، تاریکى هاى برزخ را براى ما روشن نماید و با آن راه رستاخیز را بر ما آسان سازد و با آن سپاس، منزلت ما را در جایگاه هاى گواهان، شرافت (و آبرو) دهد، «روزى که هر کس به آنچه کسب کرده، جزا داده شود و آنان هرگز ستم نبینند». «روزى که هیچ دوست، به کار دوست نیاید و یارى نمى شوند».
سپاسى که از ما به سوى بالاترین مرتبه ها(ى بهشتى) بالا رود، «در کتاب نوشته شده اى که مقرّبان الهى گواه آنند».
سپاسى که به وسیله آن چشمانمان روشن شود، هنگامى که دیده ها، خیره مى شود. و چهره هایمان با آن سفید گردد، هنگامى که پوست ها سیاه مى گردد.
سپاسى که به سبب آن از آتش دردناک خداوند آزاد شده، به جوار ارجمند خدا، واصل شویم.
سپاسى که به سبب آن، جا را بر فرشتگان مقرّب تنگ نماییم و با پیامبران فرستاده اش گرد آییم، در سراى ماندگارى که جاودانى است و محل کرامتى که همیشگى است.
ترجمه شعرانی
سپاس خداوند را که با بخشش عطایاى پیوسته و تکمیل نعمتهاى پى در پى اگر ایشان را از معرفت حمد خویش باز مى داشت، همه در نعمت او مستغرق بودند بى آنکه شکر او بجا آرند، و به فراخى از روزى او بهره مند مى گشتند بى آنکه سپاس او گذارند.
و اگر چنین بودند از حد انسانى بیرون رفته از چهارپایان به شمار مى آمدند چنانکه در کتاب محکم خود وصف ایشان کرد: «ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا». (نیستند آنها مگر مانند چهارپایان بلکه گمراهتر).
سپاس خداوند را که خود را به ما شناسانید و شکر خویش را الهام فرمود و درهاى معرفت را بر ما گشود که پروردگار خود را شناختیم و ما را به توحید خالص رهبرى کرد و از انکار و شک دور داشت.
سپاسى که تا زنده باشیم از سپاسگزاران او باشیم و چون عمر به پایان رسد سوى رضا و عفو او بشتابیم.
حمدى که تاریکى هاى عالم برزخ براى ما به سبب آن روشن گردد و راه رستاخیز را هموار سازد و جاى ما را در موقف گواهان رفیع گرداند، روزى که هر کس پاداش رنج خویش را بیند و بر کسى ستم نشود، روزى که دوستان و بستگان بکار نیایند و کسى یارى کس نکند.
حمدى که تا اعلا علیین بالا رود و در نامه مرقوم گردد و نزدیکان بارگاه قدس بر آن گواهى دهند.
سپاسى که چون چشمها خیره گردد چشم ما بدان روشن شود و چون روى ها سیاه شود روى ما بدان سفید گردد.
حمدى که ما را از آتش دردناک الهى آزاد ساخته در پناه خداى کریم محفوظ دارد.
حمدى که ما را در گروه فرشتگان مقرب جاى دهد و به پیغمبران مرسل پیوندد، در سراى جاوید که پیوسته باقى است و جاى نوازش و کرامت او که هرگز تغییر نپذیرد.
ترجمه فولادوند
سپاس خدایى را که هر آینه اگر شناسایى حمد خویش را از بندگانش دریغ مى فرمود، یعنى از آن همه نعمتهاى پیاپى بهره مند مى شدند و سپاس نمى گزاردند و با فراخى حال از روزیش متمتع مى شدند و لب به شکرانه نمى گشودند،
هر آینه از دایره ى انسانیت بیرون مى رفتند و به مرز بهیمیت مى رسیدند و چنان مى شدند که خود در وحى نامه ى استوار خود فرموده است: «آنها چون چارپایانند، بلکه از چهارپایان هم گمراه ترند.»
سپاس خداى را بر آنچه از شناخت خود به ما شناسانیده و نیز بر آنچه از توفیق شکرگزارى خود به ما الهام فرموده و بر آن درهایى که از دانش پروردگاریش به روى ما گشوده و بر اخلاص در توحیدش که ما را بدان رهنمون گردیده و ما را از الحاد و تردید درباره ى خود به دور داشته،
آن چنان سپاسى که به وسیله ى آن در زمره ى سپاسگزاران خلقش زندگانى کنیم و بر هر که به خشنودى و گذشت وى پیشى مى جوید سبقت گیریم.
سپاسى که با آن بر ما تاریکى هاى عالم برزخ روشن مى گردد و به وسیله ى آن راه رستاخیز بر ما آسان مى شود و از پرتو آن، منازل ما را در مواقف گواهان بلند سازد. «روزى که هر نفسى بدانچه کسب کرده جزا یابد و ایشان مورد ستم قرار نمى گیرند» و آن «روزى که دوست را دوست سودمند نیفتد و آنان را یارى نخواهند کرد».
سپاسى که در کارنامه ى نوشته شده اى که نزدیکان خدا آن را مى نگرند تا اعلى علیین از برکت آن حمد بالا مى رود.
سپاسى که آنگاه که چشمها از دهشت برق زند، دیدگان ما بدان روشنایى یابد و آنگاه که چهره هایى سیاه گردند، روهاى ما سپید شود!
سپاسى که از پرتو آن از آتش دردناک الهى آزاد گردیم و در جوار کرمش بیارمیم!
سپاسى که به یمن آن پهلو بر پهلوى فرشتگان زنیم و در قرارگاه ابدى و سراى عزت سرمدى حلقه نشین پیامبران مرسل وى گردیم!
ترجمه فیض الاسلام
و سپاس خداى را که اگر بندگانش را از شناختن سپاسگزارى خود بر نعمتهاى پى در پى که به ایشان داده و بخششهاى پیوسته که براى آنها تمام گردانیده بازمى داشت (امر نفرموده بود که شکر نعمتهایش بجا آورند) هر آینه نعمتهایش را صرف نموده او را سپاس نمى گزاردند، و در روزى که عطا فرموده فراخى مى یافتند و شکرش بجا نمى آوردند
و اگر چنین مى بودند (شکر نمى کردند) از حدود انسانیت به مرز بهیمیت (چارپایان، که مرتبه ى بى خردى است) روى مى آوردند و چنان بودند که در کتاب محکم و استوار خود (قرآن مجید س ۲۵ ى ۴۴) وصف فرموده: (ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا، یعنى) ایشان (ناسپاسان) جز مانند چارپایان نیستند بلکه گمراهتراند (زیرا چارپایان هیچ یک از قواى طبیعى را تعطیل و بیکار ننموده بلکه هر یک را براى آنچه آفریده شده به کار مى اندازند، پس اگر گمراه باشند در طلب کمال کوتاهى ننموده اند به خلاف انسان که اگر قوه ى عقلیه را که به معرفت حق راهنما است و امتیاز او از چارپایان به همین قوه است تعطیل نموده از کار بیندازد از چارپایان گمراهتر و سزاوار کیفر است)
و سپاس خداى را که (با آفرینش آسمانها و زمین و آنچه در آنها است و فرستادن کتابها و پیغمبران و نصب ائمه ى معصومین- علیهم السلام-) خویشتن را (وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس (از نعمتهاى) خود را به ما الهام نمود (گفته اند: الهام چیزى است که در قلب افاضه مى شود، و فرق بین الهام و وحى آن است که الهام بى واسطه ى ملک است و وحى به واسطه ى او است، و وحى از خواص رسالت است و الهام از خواص ولایت، و وحى مشروط به رساندن است و الهام مشروط نیست، و در لغت الهام و وحى هر دو به معنى تلقین و فهماندن است، مرحوم سید علیخان در شرح بر صحیفه مى فرماید: روایت شده چون خداوند سبحان در آدم- علیه السلام- روح دمید هنگامى که راست شد و نشست عطسه کرد، به او الهام شد گفت: الحمد لله رب العالمین «سپاس خداى را که پروردگار جهانیان است» خداوند فرمود: یرحمک الله یا آدم «اى آدم خدا تو را بیامرزد» پس نخستین حمد و سپاس او از بشر به طور الهام واقع شده است) و درهاى علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود (ائمه ى معصومین- علیهم السلام- را راهنمایان ما گردانید تا به وسیله ى آنان به شهر علم رسیده خدا را بشناسیم، رسول اکرم- صلى الله علیه و آله- فرمود: انا مدینه العلم و على بابها یعنى منم شهر علم و على باب آن) و بر اخلاص (بى ریاء و خودنمائى) در توحید و یگانگیش راهنمائیمان فرمود، و از عدول و کجروى و شک و دودلى در امر خود (معرفت ذات و صفات یا دین و احکامش) دورمان ساخت
چنان سپاسى که با آن زندگى کنیم بین کسانى از خلقش که او را سپاسگزارند، و با آن پیش افتیم بر هر که به رضا و خوشنودى (پاداش) او و عفو و گذشتش پیش افتاده (مراد از سبقت در اینجا بر مانند آن خودمان است، نه بر انبیاء و اوصیاء ایشان- علیهم السلام- زیرا بر آنان نمى توان سبقت گرفت)
سپاسى که تاریکیهاى برزخ (قبر) را بر ما روشن سازد (مراد از تاریکیها شدت و سختى آن است، یا آنکه به اعتبار تاریکى قبر و تاریکى ترس و تاریکى عمل تعبیر به تاریکیها فرموده است، و مراد از حمد و سپاسى که تاریکیهاى برزخ را روشن مى گرداند تجسم اعمال و اعتقادات بعد از مرگ است، و در قرآن و اخبار بسیار هست که اعمال صالحه و اعتقادات صحیحه به صور نورانیه درآیند و دارنده ى آن از نور آنها بهره مند گردد، چنانکه خداى تعالى «س ۵۷ ى ۱۲» فرموده: یوم ترى المومنین و المومنات یسعى نورهم بین ایدیهم و بایمانهم یعنى یادآور روزى را که مردان و زنان باایمان نورشان پیش رو و سمت راست آنها بشتابد، و اعمال سیئه و اعتقادات باطله بصور تاریک درآیند که به جا آورنده ى آن در تاریکیهاى آنها سرگردان است، چنانکه خداى تعالى «س ۵۷ ى ۱۳» فرموده: یوم یقول المنافقون و المنافقات للذین امنوا انظرونا نقتبس من نورکم قیل ارجعوا وراءکم فالتمسوا نورا یعنى یاد کن روزى را که مردان و زنان اهل نفاق و دوروئى به اهل ایمان گویند مشتابید تا از نور شما روشنائى گیریم، به ایشان گویند واپس بگردید «به دنیا بازگردید» و نور طلبید) و راه رستخیز را (راهى که همه ى مردم را پس از زنده گردانیدن براى رسیدگى به حساب از آن راه به محشر مى فرستند) براى ما آسان نماید، و منازل و جاهاى ما را در جایگاه گواهان (فرشتگان و پیغمبران و ائمه ى اطهار- علیهم السلام- که روز قیامت بر مردم گواهى مى دهند) آبرومند گرداند، روزى که (در قرآن کریم «س ۴۵ ى ۲۲» است: و لتجزى کل نفس بما کسبت و هم لایظلمون یعنى) هر کسى به سزاى آنچه کرده مى رسد و به ایشان ستم نمى شود (اینکه امام- علیه السلام- در اینجا بجاى و لتجزى که در قرآن کریم است فرمود: تجزى براى آنستکه گفته اند: اقتباس از قرآن در حقیقت قرآن نیست بلکه کلامى است شبیه و مانند آن پس اندک تغییر در آن زیان آور نمى باشد. و در قرآن مجید «س ۴۴ ى ۴۱» است: یوم لایغنى مولى عن مولى شیئا و لا هم ینصرون یعنى) روزى که دوستى از دوستى چیزى (عذاب و کیفرى) را دفع نکند و ایشان کمک نمى شوند (توانائى ندارند که یکدیگر را کمک نمایند)
سپاسى که از ما با على علیین (جاهاى بلند بهشت یا دیوان خیر یعنى کتابى که اعمال فرشتگان و صلحاء و نیکوکاران در آن نوشته مى شود) بالا رود، در نامه نوشته شده اى که مقربین آن را مشاهده نموده نگهدارى مى نمایند (یا روز قیامت به آنچه در آن است گواهى مى دهند)
سپاسى که چشمهاى ما به آن روشن گردد آن هنگام که دیده ها (ى مردم) خیره و دوخته شود (به طورى که از سختى عذاب بر هم نتوانند زد) و چهره هاى ما به آن سفید گردد آن هنگام که روها (یا پوست اندام) سیاه شود (این جمله اشاره است به فرمایش خداى تعالى «س ۳ ى ۱۰۶» یوم تبیض وجوه و تسود وجوه یعنى روزى که چهره ها«ى مومنین» سفید و روها«ى کافرین و منافقین» سیاه گردد، و سفید و سیاه بودن روها در آن روز «چنانکه سید نعمت الله جزائرى علیه الرحمه در شرح صحیفه ى خود مسمى به نورالانوار فرموده:» یا آنست که حقیقتا روها سفید و سیاه مى شود و یا آنکه سفید و سیاهى آنها کنایه از نیکى و زشتى کردار است)
سپاسى که به آن از آتش دردناک خدا رسته به جوار رحمتش رهسپار شویم (و اینکه آتش را به خدا نسبت داده و فرموده: من الیم نار الله چنانکه در قرآن کریم «س ۱۰۴ ى ۶» است: نار الله الموقده «آتش برافروخته شده ى خدا» براى شدت و سختى آن است که کسى نتواند آن را خاموش کرده یا از آن رهائى یابد)
سپاسى که به آن شانه به شانه ى مقربین از فرشتگان رفته جا را بر آنها تنگ سازیم، و به آن، در سراى جاودانى و جایگاه پربرکت همیشگى (بهشت) با پیغمبران فرستاده اش گردآئیم (و اینکه انبیاء را به مرسلین وصف فرموده براى آن است که هر نبى و پیغمبرى رسول نیست، و اینکه بسیارى از مفسرین گفته اند: رسول کسى است داراى کتاب باشد و نبى کتاب ندارد و از جانب خدا خبر مى دهد، در این گفتار بحث و گفتگو است چون حضرت لوط، اسمعیل، ایوب، یونس و هرون «علیهم السلام و چنانکه در قرآن کریم به آن اشاره شده» از جمله ى مرسلین هستند و بالاستقلال داراى کتاب نبوده اند، و گفته شده: رسول کسى است که به شریعت جدیده و دین تازه مبعوث شده باشد و مردم را به آن دعوت نماید و نبى اعم از آنست یعنى هم چنین کسى و هم کسى که شریعت سابقه و دین پیش از خود را به مردم تبلیغ نماید مانند انبیاء بنى اسرائیل که بین موسى و عیسى «علیهماالسلام» بودند، و بر این سخن دلالت دارد فرمایش پیغمبر اکرم به ابى ذر «رحمه الله در مجلد پنجم بحارالانوار»: انبیاء یکصد و بیست و چهار هزار و رسول از ایشان از مهتر و کهتر سیصد و سیزده تن بودند، و «نیز در مجلد پنجم بحارالانوار» حضرت امام محمد باقر علیه السلام به زراره فرمود: نبى کسیست که در خواب مى بیند و صدا مى شنود و ملک را به چشم نمى بیند، و رسول کسى است که صدا مى شنود و در خواب مى بیند و ملک را به چشم مى بیند، و اینکه امام علیه السلام ملائکه را پیش از انبیاء بیان فرموده براى مراعات ترتیب است چون ایشان بین خداى تعالى و پیغمبرانش در تبلیغ شریعت واسطه هستند، نه از آن جهت که آنها برتر از انبیاء باشند، زیرا اجماع شیعه ى امامیه است که انبیاء و ائمه ى معصومین «علیهم السلام» افضل از ملائکه مى باشند و اجماع ایشان حجت است چون معصوم «علیه السلام» داخل در ایشان مى باشد).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَوْ حَبس عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلَى مَا أَبْلاَهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتَابِعَةِ، وَ أَسْبَغَ عَلَیهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظَاهِرَةِ لَتَصَرَّفُوا فِی مِنَنِهِ فَلَمْ یحْمَدُوهُ وَ تَوَسَّعُوا فِی رِزْقِهِ فَلَمْ یشْکرُوهُ، وَ لَوْ کانُوا کذَلِک لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِیمِیةِ فَکانُوا کمَا وَصَفَ فِی مُحْکمِ کتَابِهِ، إِنْ هُمْ إِلاَّ کالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً:
سپاس و حمد و شکر و ثنا خداوندى را که اگر بندگانش را از شناختن کیفیت سپاسگزارى خود بر نعمتهاى پى در پى که به ایشان داده، و بخششهاى پیوسته که بر آنها تمام گردانیده باز مى داشت، هر آینه نعمتهاى پى در پِیش را صرف نموده و بى سپاس و حمد مى گذاشتند، و در روزى فراخى یافته و گشایش مى دیدند و شکرش را بجا نمى آوردند; و اگر بر این صفت قرار مى گرفتند تمام انسانها از حدود انسانیت به مرز حیوانیت سقوط مى کردند، چنانکه در کتابش نسبت به ناسپاسان فرموده: إنْ هُمْ إلاّ کالاْنعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبیلاً:(۲۵۸) آنان چیزى جز بسان چهارپایان نیستند، بلکه از آنها نیز گمراه ترند.
مقام حمد و سپاس و ابزار آن:
از جملات بسیار بسیار عالى و پرارزش بالا استفاده مى شود که حفظ حدود انسانیت به شناخت نعمتها و مُنعم نعمتها و شکر و حمد در برابر نعمتهاست، که هر کس در طریق معرفت منعم و نعمت و حمد و سپاس با مهیا بودن تمام وسائل کار از جانب حق قدم نگذارد از مدار انسانیت خارج شده به چاه حیوانیت و بدتر از آن درخواهد افتاد!
ابزار شناخت منعم و نعمت عبارت است از عقل، فطرت، وجدان، نبوّت، امامت و قرآن. و ابزار حمد و سپاس عبارت است از اعضا و جوارح، و همینهاست که طبیعتاً به انسان ارزشى مافوق ارزشها مى دهد و وى را از بسیارى از موجودات و در نهایت از تمام عالم و عالمیان برتر مى نماید.
چه بدبخت و تهیدست اند آن مردمى که جز خور و خواب و شهوت کارى ندارند و کارى نکردند! چه پرشقاوت و ظَلوم و جَهول اند آنان که در مقام شناخت منعم و نعمت و در مرحله اداى سپاس و شکر برنیامدند; اینان کوردلان و پست فطرتانى هستند که به فرموده قرآن مجید از حیوانات هم بدترند، که حیوانات در عین نداشتن عقل و خرد و فطرت و وجدان براى هر هدفى که آفریده شده اند به سوى آن هدف روانند و هریک کارى یا کارهائى که دراین گردونه با عظمت برعهده دارند به خوبى انجام مى دهند، ولى برخى از انسانها از ابزار شناخت و عمل جدا شده و به کارهائى پس از آن جدائى دست مى زنند که حیوانات را از آن کارها عار و ننگ است.
و چه خوشبخت و پرقیمت اند آنان که از عقل و فطرت و وجدان و نبوّت و امامت و قران نیرو رفته و پس از آراسته شدن به شناخت، در مقام اداى شکر و سپاس برآیند که اینان از ملائکه برتر و از تمام موجودات افضل اند.
در این قسمت، شما را به دو روایت بسیار بسیار عالى در باب معرفت و شناخت، توجّه داده، سپس به مقام والاى اهل معرفت و انسانیت اشاره کرده، آنگاه به توضیح و تشریح جملات صحیفه مى پردازم. این دو روایت را اکثر کتب حدیث نقل کرده و سند هر یک را صحیح و معتبر و مؤثّق و مطمئن دانسته اند:
عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى اللّه علیه و آله: جُلوسُ ساعَة عِنْدَ مُذاکرَةِ الْعِلْمِ أحَبُّ إلَى اللّهِ مَنْ قِیامِ ألْفِ لَیلَة یصَلّ فى کلِ لَیلَة ألْفُ رَکعَة، وَ أحَبُّ إلَیهِ مِنْ ألْف غَزْوَة، وَ مِنْ قِراءَةِ الْقُرْآنِ کلِّهِ اثّنَىْ عَشَرَ ألْفَ مَرَّة، وَ خَیرٌ مِنْ عِبادَة سَنَة صامَ نَهارُها، و قامَ لَیلُها. وَ مَن خَرَجَ مَنْ بَیتِه لِیلْتَمِسَ باباً مِنَ الْعِلْمِ کتَبَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ بِکلِّ قَدَم ثَوابَ نِبِىٍّ مِنَ الاْنْبِیاءِ وَ ثَوابَ ألْفِ شَهید مَنْ شُهَداءِ بَدْر، وَ أعْطاهُ بِکلِّ حَرْف یسْمَعُ أوْ یکتُبُ مُدینَةُ فِى الْجَنَّةِ. وَ طالِبُ الْعِلْمِ یحِبُّهُ اللّهُ وَ تُحِبُّهُ الْمَلائِکةُ وَ النَّبیونَ، وَ لا یحِبُّ الْعِلْمَ إلاّ السَّعیدُ، وُ طُوبى لِطالِبِ الْعِلْمِ. وَالنَّظَرُ فى وَجْهِ الْعالِمِ خَیرٌ مِنْ عِتْقِ ألْفِ رَقَبَة، وَ مَنْ أحَبَّ الْعِلْمَ وَجَبَتْ لَهُ، الْجَنَّه، وَ یصْبِحُ وَ یمْسى فى رِضَى اللّهِ، وَ لا یخْرُجُ مِنَ الدُّنْیا حَتّى یشْرَبَ مِنَ الْکوْثَرِ وَ یأکلَ مِنْ ثَمَرَةِ الْجَنِّةِ، وَ لا یأْکلُل الدُّودُ جسدَهُ، وَ یکونَ فِى الْجَنَّةِ رَفیقَ خِضْر.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: نزد خداوند نشستن یک ساعت در مجلس علم و معرفت از قیام هزار شب که در هر شب هزار رکعت نماز خوانده شده بهتر است. قرار گرفتن در مجلس علم به اندازه یک ساعت در پیشگاه خداوند از هزار غزوه و جنگ محبوبتر است، و نیز از دوازده هزار مرتبه ختم قرآن و نماز و روزه یکسال. کسى که براى فرار گرفتن بابى از ابواب علم از خانه خارج شود، به هر قدم که بر مى دارد ثوابهاى زیر به او عنایت مى شود: ثوابى چون ثواب پیغمبرى از پیامبران، ثواب هزار شهید جبهه، و براى هر حرفى که مى شنود و هر کلمه اى که مى نویسد شهرى در بهشت برایش قرار داه مى شود. طالب معرفت، محبوب خدا و محبوب ملائکه و محبوب تمام انبیاست. علم را جز سعادتمند طالب نیست، و خوشا به حال مردمى که دنبال معرفتند. نظر در چهره عالم از هزار بنده آزاد کردن بهتر است. بهشت بر عاشق معرفت واجب است. صبح و شام در رضایت خداست. از دنیا نمى رود مگر اینکه از آب کوثر بنوشد و از میوه بهشت بخورد، و کرم زمین جسدش را از بین نمى برد، و در بهشت همنشین و رفیق خضر است.
عَنِ الصّادِقِ علیه السلام: لَوْ یعْلَمُ النّاسُ ما فى فَضْلِ مَعْرِفَةِ اللّهِ تَعالى ما مَدُّوا أعینَهم إلى ما مُتِّعَ بِهِ الاعداءُ مِنْ زَهْرَةِ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ نَعیمِها، وَ کانَتْ دُنْیا هُمْ أقَلَّ عِنْدَهُمْ مِمّا یطَؤُونَ بِأرْجُلِهِمْ، وَلَتَنَعَّمُوا بِمَعْرِفَةِ اللّهِ وَ تَلَذَّذُوا بِهَا تَلَذُّذَ مَنْ لَمْ یزَلْ فى رَوْضاتِ الْجِنانِ مَعَ أوْلِیاءِ اللّهِ. إنَّ مَعْرِفَةَ اللّهِ تَعالى أنْسٌ مِنْ کلِ وَحْشَة، وَ صاحِبٌ مِنْ کلِّ وَحْدَة، وَ نُورٌ مِنْ کلِّ ظُلْمَة، وَ قُوَّةٌ مِنْ کلِّ ضَعْف، وَ شِفاءٌ مِنْ کلِّ سُقْم. قَدْ کانَ قَوْمٌ قَبْلَکمْ یقْتَلُونَ وَ یحْرَقُونَ وَ ینْشُرونَ وَ تَضیقُ عَلَیهِمُ الاْرْضُ بِرُحْبِها، فَما یرُدُهُمْ عَمّاهُمْ عَلَیهِ شَىْءٌ مِمّاهُمْ فیهِ مِنْ غَیرِتِرَة وَتَرَ مَنْ فَعَلَ فَاسْأَلُوا رَبّکمْ دَرَجاتِهِمْ، وَاصْبِرُوا عَلى نَوائِبِ دَهْرِکمْ تُدْرِکمْ تُدْرِکوا سَعْیهُمْ:
اگر مردم آنچه در فضل معرفت منعم است مى دانستند، چشم به آنچه که از دنیا کفّار به آن دلخوش اند نمى دوختند، دنیا در نظرشان از خاکى که قدم برآن مى گذارند پستتر و کمتر مى نمود، و هر آینه متنعّم و متلذّذ به معرفت مى شدند مانند لذّت برى دائم در بهشت با اولیاء خدا. معرفت منعم، انس از هر وحشت، دوست و مصاحب از هر تنهائى، نور از هر تاریکى، قوّت از هر ضعف، و شفاء از هر درد است. قومى قبل از شما بودند که آنان را کشتند و به آتش سوزاندند، وبا ارّه قطعه قطعه کردند، زمین با وسعتش برآنان تنگ شد ولى به خاطر معرفتشان از خدا دست نکشیدند، تنها جرمشان هم ایمان به خداى عزیز حمید بود. درجات آنان را براى خود از خدا بخواهید، در راه معرفت بر سختى هاى روزگار حوصله و صبر کنید تا آنچه نصیبشان شد نصیبتان شود.
دل را چو کرد عشق تهىّ و فرو نشست *** اى صبرِ با وقار تو برخیز کونشست
بى بند عشق هیچ کس از جاى برنخاست *** در حلقه اى که آن بت زنجیر مو نشست
آن را که زندگىّ دل از درد عشق اوست *** گر چه بمُرد از طلب او مگو نشست
بر روى دوست سعى نمودیم و برنخاست *** این بارِ غم که بر دل تنگم از او نشست
آن کو به جست و جوى تو برخاست مرترا *** تا ناورد به دست نخواهد فرو نشست
مشتاق روى خوب تو در انتظار او *** حالى اگر چه داشت بد امّا نکو نشست
فردا به روح عشق تو اى جان چون آدمى *** برخیزد آن سگى که بدین خاک و نشست
هم عاقبت چو بلبل شوریده شاد شد *** ماهى به روى دوست که سالى به بو نشست
آنکس که در طریق تو گم گشت همچو سیف *** از گفتگو خَمُش شد و از جستجو نشست
هر انسانى بالقوّه داراى برترى بر تمام موجودات است و بر او واجب است این استعداد بالقوّه را به فعلیت برساند.
مقام والاى اهل معرفت:
روح اعظم عبارت از همان روح انسانى است که به اعتبار جوهریتش نفس واحده، و با اعتبار نورانیتش عقل اوّل نامیده مى شود، و به گتفه صاحب کتاب "أسرار الطالبین": روح قدسى نیز همان انسان حقیقى و "حقیقت انسانىّ" است که خداوند نخست در عالم لاهوت آفریده بعد به عالم جبروت و ملکوت و ناسوت فرستاده و در هر عالمى ملبّس به لباس مخصوص آن عالم گرانید.
این روح اعظم و روح قدسى که در اینجا نفس واحده و انسان حقیقیو "حقیقت انسان" اعتبار شده همان عقل فعّال است که منشأ نفوس ناطقه انسانى است.
عقل فعّال فیض دهنده و پرورنده و تکمیل کننده نفوس ناطقه و مخزن حقایق مجرّده و آخرین درجه کمال مى باشد که نفوس ناطقه مى توانند بدان برسند، و نفوس ناطقه را او اشراق مى کند و قدرتهاى بالقوّه را او مبدّل به قدرتهاى بالفعل مى سازد. این صفات به نظر مى رسد همان صفات روح جامع انسانى است، و از اینرو مى توان روح را به خوبى با عقل فعّال یکى دانست، چنانکه بعضى از عرضا و حکما اساساً به جاى روح کلمه عقل به کار برده اند.
از طرف دیگر نیز معلوم است عقل فعّال به لسان شرع همان جبرئیل است که روح الأمین و روح القدس نیز نامیده مى شود و چنانکه در کتب عرفانى آمده این عقل را روح اعظم و انسان حقیقى و حقیقت انسان خوانده اند، پس مى توان گفت که همین روح القدس یا جبرئیل و روح اعظم به توسّط اِعلام وحى، مصدر و مربّى نفوس ناطقه بشر است و این نفوس اشعّه وشراره هائى از نور او هستند.
نسبت به درجه استعداد و کمال این نفوس، آن عقل فعّال یا روح القدس در اینشان کمتر یا بیشتر و کوتاهتر یا مدیدتر تجلّى مى کند، چنانکه در نفوس انبیا و اولیا و عرفا در اوقات مختلف و در صورتها و کیفیتهاى گوناگون مدتى کم یا بیش تجلى نموده و به وسیله ایشان فعّالیت خود را ظاهر ساخته است.
پس آنچه در قرآن مجید آمده که خداوند نفخه اى از روح خود به تن آدم دمید و امثال این درباره مریم وغیره، آن روح عبارت از نور و یا شعله همین روح القدس یا روح اعظم ویا عقل فعّال بوده است، به همین مناسبت کلمه روح در قرآن به صیغه مفرد آمده و در همه جا جبرئیل یعنى عقل فعّال به اسم روح نامیده شده است.
این روح با عقل فعّال مانند همه عقول دیگر، هم مستقیماً و هم به طور غیر مستقیم یعنى به وسیله انعکاس انوار عقول مافوق خود، با ذات خداوند که منبع همه نورها و عقلهاست مربوط مى باشد، و بدین مناسبت از عالم امر یعنى مقام ربوبیت ولاهوت به ترتیب مراتب صادر شده است.(۲۵۹)
این روح یا به تعبیر قرآن مجید جبرئیل، چون انسان را مَجلاى اشراقات الهیه خود قرار دهد و انسان تمام قواى خود را با آن اشراقات ملکوتیه به فعلیت برساند، از جبرئیل برتر شده و از تمام ملائکه مقرّب از نظر مقام معنوى بالاتر رود.
لذا در سیر معراجى وقت، جبرئیل از حرکت باز ایستاد، رسول الیهى سبب توقّفش را پرسید گفت: لَوْ دَنَوْتُ أنْمُلَةً لاَحْتَرقْتُ: اگر به اندازه بند انگشتى نزدیکتر شوم، خواهم سوخت.
قدم گر فراتر نهم زین مقام *** به نور تجلى بسوزم تمام
چو سید رخ از سوختن برنتافت *** ز حق قربت قاب قوسین یافت
رسید آن سپه دار خیل رسل *** چو عقل کل آگه زهر جزو و کل
به جائى که آنجا مکان هم نبود *** ز بس بى نشانى نشان هم نبود
ز سرّ فَأوْحى نکات خفى *** به گوش دل و جان شنید آن صفى
چنان گشته مستغرق اندر خطاب *** که بوى گل تازه اندر گلاب
ز احمد چو میم مُنى شد جدا *** احد ماند و کثرت شد آن دم فنا
پس آنگه کلام خود از خود شنید *** به چشم خود آن دم رخ خویش دید
این اسم در مرتبه ذات، متجلّى به نفس ذات خود، و به اعتبارى متجلّى در صورت حقیقت کلیه انسانیه است که صورت و معناى جمع عوالم و کلیه عوالم مَجلا و مظهر و مربوب این اسم مى باشند.
حقیقت محمدیه به حسب مقامى جمعى و کینونت قرآنى، عین این اسم جامع و به اعتبار مقام تفصیل، مظهر این اسم اعظم است.
در نوع انسانى، در قوس نزولى و مقام تجلّى حقّ به اسم کلّى جامع، مظهر تامّ و تمام این اسم حقیقت محمدیه و خواصّ از عترت اویند و درمقام صعود و عروج ترکیبى، حضرت ختمى مقام از باب عروج به مقام أوْأدْنى و نیل به مقام برزخیت بین مقام احدیت و واحدیت، اسم عظم صورت آن حقیقت کلیه الهیه است، و از این جهت نبوّت او ازلى و حقیقت او که همان حقیقت نبوّت کلیه باشد داریا درجات و مراتب و مقامامت متعدّده از اِنباء است، و مرتبه نازله این اِنباء ـ که عبارت است از اِخبار از جانب حقّ جهت ارشاد خلائق و دعوت عباد به حقّ وهدایت تشریعى و بیان احکام الهیه و وضع قوانین و سنن براى ایجاد مدینه فاضله ـ از شئون ولایت تشریعیه است.
مرتبه اعلاى نبوّت کلیه محمدیه عبارت است از مقام تجلى حقّ به اسم جامع کلّى در مرتبه واحدیت و مقام قاب قوسین; در این مقام حقیقت محمّدیه واسطه است جهت ظهور اعیان و ا سماء متجلّى در این اعیان.
از باب اتّحاد ظاهر و مظهر و از آن جهت که عین ثابت آن حقیقت کلیه سمت سیادت نسبت به جمع اعیان دارد، واسطه است جهت ظهور کلیه اعیان در مقام تجلّى به اسم جامع کلى الهى که از آن به اسم اعظم نیز تعبیرکرده اند.
به این اعتبار، اصل نبوّت به منزله دائره کلّیه رفیع الدِّرجات است که از آن دوائر کلّیه و جزئیه منشعب مى شود و سعه و ضیق و اطلاق و تقیید این دوائر مستند است به استنادات لازم و غیر مجعول عین ثابت انبیا از اولواالعزم از انبیا و غیر اولوالعزم علیهم السلام.
همانطورى که اسم "اللّه" اسم جامع کلى الهى است و از باب کلّیت، جمیع اسماء از فروع و اغصان و اجزاء و توابع آن مى باشند و این اسم به اعتبارى حقیقت محمّدیه است، اعیان و حقایق جمیع انبیاء در مقام علم و حضرت و احدیت به منزله ابعاض و اجزاء و فروعِ عین ثابت حقیقت محمّدیه اند.
اولین اِنباء آن حقیقت کلّیه عبارت است از وساطت آن حضرت جهت ظهور اعیان و اسمائ متجلى در این اعیان در حضرت علمیه و مرتبه واحدیت، و از این جهت است که اهل تحقیق نبوّت او را ازلى مى دانند.
مرتبه نازله این اِنباء غیبى عبارت است از ظهور آن حقیقت مطلقه در علم عین و خارج جهت تحقّق هر عین به وجود خاصّ خود در صفحه اعیان، و اوّلین جلوه آن حقیقتْ عقل اوّل است که: أوَّلُ مَنْ بایعَهُ هُوَ الْقْلُ الاْوَّلُ: نخستین کسى که با او بیعت کرد عقل اوّل بود.
لذا عقل اوّل حسنه اى از حسنات آن حقیقت کلّیه و اوّل ظهور او در جلباب وجود نورى و جبروتى است.
سهم هر نبى از تجلّیات اسمائیه تابع نحوه تعین و ظهور و استعداد غیر مجهول عین ثابت و حقیقت او در عالم اعیان و حضرت علمیه است، لذا همانطورى که کلّیه اعیان در مقام تقدیر و عالم قَدَر علمى، اعضاء و ابعاض و اجزاء حقیقت محمّدیه اند، در وجود خارجى نیز از توابع فروع آن اصل الاُصول عالم وجودند، و نبوّت انبیاء و ولایت آنان مانند شریعتشان نیز از توابع و فروع آن حقیقت کلّیه است که: آدَمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتُ لِوائى:(۲۶۰) آدم و سایر پیامبران (یا سایر افراد بشر) در زیر لواى من خواهند بود.
این است آن انسان جامع و کامل که تمام موجودات در پرتو وجود او باذن اللّه استعدادات خود را از قوّه به فعل مى رسانند، و این است آن حقیقت جامع که در سایه وجود او معلوم مى شود انسان در جهان هستى از چه حیثیت و شخصیتى برخوردار است و دارى چه استعدادى در عالم قوّه است و این استعداد چه ظهورى در عالم فعل دارد!
اس کاش همه انسانها به شخصیت خود واقف مى شدند و مى دانستند کیستند و چیستند و از کجایند و از که هستند و به کجا مى روند و تا کجا داراى مقام هستند و چه منازلى را مى توانند طى کنند.
چهره معنوى رسول خدا نشان مى دهد که انسان چیست و از کجاست، و به کجا مى رود و داراى چه مقامات و منازلى است. انسان به قول عرفاى شامخین و اولیاء الهى، آئینه دار طلعت حضرت جمال و مَجلاى اسماء و صفات و مظهر حسنات الهیه است.
الهى قمشه اى آن بلبل گلستان عشق و آن عارف شیدا، در وجد و نشاط مرغ روان به آشیان عالم تجرّد که جایگاه اصلى انسان و آخرین مقام اوست که از آن تعبیر به فنا مى کنند، در قصیده عناقئیه اشاره مى فرماید تا معلوم جاهلان کند که انسان در این جهان هستى جایگاهش از تمام موجودات بالاتر و والاتر است و جز با شناخت منعم و نعمت و حمد و سپاس و شکر در برابر منعم و نعمتهایش به آن مقام والا نمى رسد:
من شاهباز ساعد سلطانم *** بود آشیان به روضه رضوانم
عنقاى قاف وصلم و آن اکنون *** بشکسته پر ز ناوک هجرانم
طاووس باغ عزّتم اى گردون *** حالى اسیر ذلّت دورانم
مهرى کن اى سپهر و میازارم *** لطفى کن اى طبیعت و برهانم
من بلبلم به گلشن جان کز شوق *** با صد هزار نغمه و دستانم
نی زاغ تیره از چه به کهسارم *** نى جغد خیره از چه به ویرانم
چون کرکسان به دشت جهان تا چند *** مردار خوار این تن حیوانم
چون من درخت طوبى فردوسم *** حیف است بار غصّه براغصانم
ساقى بیا و شادى جان بخشم *** صهباى عشق ده دو سه پیمانم
هوش است و رنج عالم افکارم *** مستى است وجد نشئه وجدانم
شوق است افسر سر پر شورم *** عشق است آتش دل سوزانم
هان اى طبیب عشق مداوائى *** کز تاب و تب گداخته استخوانم
هان اى رفیق درد به درمان کوش *** مرگ است مرگ نادره درمانم
مرگ است راحت دل رنجورم *** مرگ است چاره غم هجرانم
مرگ است گنج شادى و بنماید *** بیرون ز کنج کلبه احزانم
مرگ است تاج و دولت و تاراجش *** زنى کهنه دلق تن بود آسانم
مرگ است کاروان که به مصر آرد *** از چاه طبع، یوسف کنعانم
مرگ است دستبرد خزان زنهار *** کى زین خیال خام هراسانم
مرگ است نو بهار و پدید آرد *** صد رننگ گل به طرف گلستانم
مرگ است پیک عالم جان کز لطف *** آید ز کوى حضرت جانانم
عمرى است کز فراق رخ جانان *** دل زار و بى قرار و پریشانم
تا کى به ره کعبه دیدارش *** دلخون ز طعن خار مغیلانم
چون چشم یار خسته و بیمارم *** بیش اى غم فراق مرنجانم
بر کورى رقیب به درگاهش *** با آنکه من زخیل گدایانم
زان بیشتر که دامن گردون راست *** بارد گهر دو دیده به دامانم
تا در کمند هجر گرفتارم *** ازدام غم چگونه رهد جانم
مرگا تو زین کمند خلاصم کن *** برهان ز دام فتنه دورانم
مرگا تو مردمى کن و ویران ساز *** خرگاه جسم حادثه بنیانم
مرگا چو فوج حزن هجوم آرد *** درهم شکن تونیروى احزانم
مرگا تو ابر لطفى و بر من بار *** تا گرد غم ز چهره برافشانم
من خسته مرگ خضر مبارک پى *** من تشنه مرگ چشمه حیوانم
در ملک تن اسیرم و زندانى *** مرگا رهان ز سختى زندانم
تا سرورمبه کشور جان بینى *** مرگا به باد ده سرو سامانم
تا خسروم به ملک ابد یابى *** مرگا بسوز خیمه ارکانم
تا بر شود زکاخ فلک قدرم *** تا بگذرد ز عرش برین شانم
شور افکند ترانه توحیدم *** شوق آورد ترنّم ایمانم
عشق افکند به کاخ ازل فرشم *** جان گسترد به باغ ابد خوانم
بنهفته گر به نُه صدفم گردون *** گردد پدید گوهر رخشانم
تا آسمان سفله نپندارد *** من خود به اختیار بدین سانم
روزى دو در سراى سپنج از جبر *** برخوان مهر و مه چو یتیمانم
باشد که جان چو برق برون تازد *** زین تیره سقف خیمه کیهانم
ساقى چه چشم یار کند مستم *** یار از جمال واله و حیرانم
پیمانه بشکنم ز رقیب آنگاه *** چون با حبیب با سر پیمانم
من رهبر قوافل عشّاقم *** آگه هم از منازل زندانم
رندم ز ساکنان خراباتم *** بیگانه گر به دیده نادانم
مستغنیم ز حاصل هر دفتر *** تا خوشه چین خرمن قرآنم
ایزد گنه ببخشد و رحم آرد *** بر خاطر فسرده پژمانم
چون لطف احمد است شفیع اى دل *** نبود هراس و بیم ز عصیانم
چون مهر حیدر است رفیق اى جان *** آید نوید رحمت رحمانم
گر غمفزاست نغمه الهى را *** هست اندوه فراق فراوانم
خندان بسان غنچه سرمستم *** دلخون ز دست مردم نادانم
چون پر زنم به گلشن وصل آنگاه *** خوش نغمه تر ز بلبل بستانم
آرى مقام انسان مقام عجیبى است، احدى بر این مقام جز خداى انسان آگاه نیست و هم اوست که واسطه اى چون نبوّت و
امامت و عقل و قرآن و اسماء حُسنایش رابراى رسیدن انسان به مقام اصلیش قرار داده است. بر ماست که از این نعمت هاى معنوى الهى قدردانى کرده و قدردانى به آن است که این نعمت را بشناسیم و حمد و شکرش را بجا آوریم تا از افتادن در ورطه حیوانیت در امان بدانیم.
تاج الدین حسین بن حسن خوارزمى در "شرح فصوص الحکم" در مقام والاى انسان مى فرماید: چون حقّ سبحانه و تعالى بر مقتضاى اسماء حسنى ایجاد کرده بود عالم را که عبارت است از اعیان ثابته، مثل صورتى که در وى روح نباشد، پس این به منزله آئینه اى بود که او راجلا نداده بود، و از شأن حقّ و حکم الهى و سنّت حضرت پادشاهى آن است که هیچ را ایجاد و تسویه نمى کند مگر که آن موجود را چاره نیست از قابل بودن مرقبول روح الهى را، که آن قبولْ معبَّر است به نفخ، چنانچه در شأن آدم فرموده:
«فَإذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحى فَقَعُوالَهُ ساجِدینَ». پس چون خلقت او را کامل ساخته و در او از روح خود دمیدم; در برابر او به سجده در افتید.
پس نفخ او اعطاى قابلیت و استعداد است از این صورت مسوّاة مرقبول فیض اقدس را، که آن تجلّى ذاتى است برین موجود و بر غیر او، که آن فیض هیچ زایل نشد و نخواهد شد، که اگر یک لحظه انقطاع او فرض کرده شود همه اشیاء کسوت عدم پوشند و نه موجود بوده باشد و انسان در آن زمان معدوم بود مطلقاً والّا لازم آید که اعیان را وجود در حالت عدم روح باشد، بلکه چاره نیست از دانستن این معنى که انسان از حیثیت نشأت عنصریه بعد از کلّ موجودات است به بعدیت زمانى کما اشار بقوله تعالى:
خَمَّرْتُ طینَةَ آدَمَ بِیدَىَّ أرْبَعینَ صَباحاً: گل آدم را چهل روز با دستهاى خود بسرشتم.
و از حیثیت نشأت علمیه پیش از جمع اعیان است، چه اعیانْ نفاصیل حقیقت انسان است; و از ج حیثیت ج نشأت و رحانیه کلّیه نیز پیش از جمیع ارواح است کما أشار الیه النّبىُ صلّى اللّه علیه وآله بقوله: أوَّل ما خَلَقَ اللّهُ نُورى: نخستین چیزى را که خداوند آفرید نور من بود.
و از حیثیت نشأت روحانیه جزئیه نیز که در عالم مثالى است پیش از همه مُبدَعات است.
امّا صاحب شهود و محقّق عارف به مراتب وجود مى داند که انسان ـ أعنى حقیقت اوـ موجود است در جمیع مظاهر سماویه و مشاهده مى کند او را در جمیع مواطن و مراتب به صورتى که مناسب او باشددر حالت نتزّل از حضرت علمیه به عینیه و از غیبیه به شهادت مطلقه، پیش از ظهور او در این صورت انسانیه حادثه زمانیه، و احاطه این اشارت نمى تواند کرد مگر کسى که محیط باشد به سرِّ: وَ قَدْ خَلَکمْ أطْواراً.(۲۶۱) و بتحقیق شما را آفرینش هاى گوناگون داد.
و ارباب ذوق و اصحاب شوق را باید که در تحقیق آنچه به شرحش قیام نموده شد ملاحظه این ابیات کنند:
چو هر اسم را مظهر آمد ز غیب *** جهان گشت موجود بى هیچ ریب
رسیدند از علمْ اشیاء به عین *** شهادت پذیرفت از غیبْ زَین
عیان گشت چون شخص بى جان جهان *** ولکن در او نوع انسان چو جان
جهان فرع و اصل است انسان در او *** جهان جسم و انسان نگر جان در او
به هر طور او را ظهورى است خاص *** که دارد بدان مرتبت اختصاص
تو روح جهانىّ و از روح بیش *** و لکن ندانسته اى قدر خویش
بدان گر ندانى به القاى سمع *** که کونَین در نشأت تست جمع
توئى نسخه جامع مختصر *** مجو هر چه جوئى ز جاى دگر
بدانى به اِفناى قید توئى *** که اوّل تو بودىّ و آخر توئى
وَ ما بَقِىَ إلاّ قابِلٌ، وَ الْقابِلُ لا یکونُ إلاّ مِنْ فَیضِهِ الاْقْدَسِ: و باقى نماند انیجا مگر قابل، و قابل نیز متحقّق نیست مگر از فیض اقدس.
یعنى: چون بیان کرده شد که فیض که عبارت است از تجلّى، از حقّ است و استمدادِ قبول تجلّى نیز از حقّ است، پس در اینجا باقى نماند غیر قابل، پس مستعدّ قابل کیست؟
مى گوید: حق را دو نوع تجلّى است: یکى اقدس از شوایب کثرت اسمائیه و نقایص حقایق امکانیه که آن تجلّى حبّى ذاتى است که موجب وجود اشیاء و استعدادات اوست در حضرت علمیه، بعد از آن در عینیه، لاجرممستعدّ قابلْ مستندِ بدان تجلّى است، و تحقّق او چنانکه به تقدیم رسیده است که اعیان که قابل اند، تجلّیات الهیه را فایض اند از حضرت بارى سبحانه به فیض اقدس.
و تجلّى دوم مقدّس، واین فیض عبارت است از تجلّیات اسمائیه که موجب ظهور است آنچه اقتضا مى کند استعدادات این اعیان در خارج، و فیض مقدّس مترتّب است بر فیض اقدس.
پس بر این تقدیر چون مقرّر گشت که قابل و آنچه بروى مترتّب است از استعدادات و کمالات و علوم و معارف و غیر آن فایض است از حق کمالى و حاصل است از او، پس آدم به معنى انسان کامل عین جلاى این آئینه و روح این صورت آمد، چه عالم به وجود او تمام شد و اسرار و حقایقش به ظهور پیوست.
و نزد ارباب تحقیق محقّق است که در عالم هیچ موجودى نیست غیر انسان که ظاهر شده باشد او ار حقیقت او و حقیقت غیر او، بدان حیثیت که بداند که عین احدیت است که ظهور یافته است و عین حقایق گشته، و حضرت الهى بدنى اختصاص که انسان راست در کمال معرفت حقیقت، اشارت مى کند که:
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ»:(۲۶۲) ما عرض کردیم امانت شناخت حقیقت را بر اهل سماوات و ارض و جبال، یعنى بر ملکوت و جبروت آنها، پس ابا کردند و از حمل این بار بگریختند و با وجود آن تشنگى، آب بقا بر خاک ریختند، از آن روى که استعدادات ایشان نه چون استعداد انسان بود;
«وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»: و انسان در حمل این امانت تجاسر نمود و گفت:
دل نادان من امانتِ دوست *** هم به پشتىّ آن کرم برداشت
چه در استعداد او طاقت مقاومت حمل این بار بود.
و این انسان ظَلوم است بر نفس خود که مُمیت اوتس و مُفنى ذات خود است در ذات حقّ سبحانه و تعالى، و جهول است مرغیر حق را و نافى است ما سواى او را و گوینده لا اءله اءلّا اللّه، و نافى غیر و مُثبت اللّه به حقیقت اوست.
لاجرم ارواح مجرّده و غیر آن اگر چه عالم اند به اسمائى که منتقش است و صادر به واسطه اتیان از حقّ، ولکن حقایق و اعیان ثابته، آن اسماء را چنانکه هست نمى دانند. لهذا آدم علیه السّلام چون مشاهده کرد که ایشان از اسماء مُسمَّیات که اعیان و حقایق است عاجز گشتند و به عجز خود اعتراف نمودند که:
«لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا»:(۲۶۳) ما را دانشى نیست جز آنچه تو به ما آموخته اى.
اِنباء کرد به اسماء ایشان، و حقّ سبحانه و تعالى از این مقام که ایشان راست خبر داد که:
«وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ»:(۲۶۴) براى هر یک از ملائکه مقام معلومى است که تعدّى از آن متصوّر نیست، و جبرئیل نیز از این روى گفت:
لَوْ دَنَوْتُ أنْمُلَةً لاَحْتَرَقْتُ:(۲۶۵) اگر یک بند انگشت نزدیک شوم خواهم سوخت.
آرى انسان را استعداات عجیب و قواى شگرفى است، که اگر این قوا به واسطه عقل و وجدان و فطرت و نبوّت و قرآن و امامت که حجّتهاى باطن و ظاهرند به کار گرفته شود، مقامات عالى الهیه به این موجود دست مى دهد و از تلخى هجران به شیرینى وصال مى رسد و حائز مقام با عظمت خلافه اللّهى گشته از نظر شخصیت و انسانیت به مقام کرامت و هدایت و دانش و تقوا مى رسد، و چون از این راه حرکت کند به شناخت نعمتها و صاحب نعمتها یعنى حضرت حق،ایل دشه، و این همه هم فقط و فقط عنایت اوست کهاگ راین عنایت نبود رسیدن به حقیقت و شناخت و مقرفت و اداى شکر محال مى نمود، در آن صورت انسانى انسان تجلّى نمى کرد و موجودیت او جز موجودیت حیوانیت ـ چنانکه حضرت زین العابدین در جملات مورد بحث فرمود ـ چیز دیگر نبود:
«وَ لَوْ کانُوا کذَلِک لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِیمِیةِ فَکانُوا کمَا وَصَفَ فِی مُحْکمِ کتَابِهِ: إِنْ هُمْ إِلاَّ کالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً».
خفته خبر ندارد سر در کنار جانان *** کین شب دراز باشد بر چشم پاسبانان
بر عقل من بخندى گر در غمش بگریم *** کین کارهاى مشکل افتد به کاردانان
دلداده را ملامت کردن چه سود دارد *** مى باید این نصیحت کردن به دلستانان
دامن ز پاى برگیر این خوبروى خوشخوى *** تا دامنت نگیرد دست خداى خوانان
من ترک مهر اینان در خود نمى شناسم *** بگذار تا بیاید بر من جفاى اینان
روشن روان عاشق در تیره شب بنالد *** داند که روز گردد روزى شب شبانان
باور مکن که من دست از دامنت بدارم *** شمشیر نگسلاند پیوند مهرجانان
چشم ازتو برنگیرم گر مى کشد رقیبم *** مشتاق گل بسازد با خوىِ باغبانان
من اختیار خود را تسلیم عشق کردم *** همچون زمام اشتر در دست ساربانان
شکر فروش مصرى حال مگس چه داند *** این دست شوق بر سر، وان آستین فشانان
شاید که آستینت بر سر زنند سعدى *** تا چون مگس نگردى گرد شکر دهانان
چون در برابر هر نعمت بگوئى "الحمد للّه" و چون در پیشگاه حضرت ربوبیت به عجز وتاتوانى خود از کشر و سپاس اقرار
نمائى، و چون هر نعمت را به جاى خودش و در همانجا که حضرت ربّ الأرباب دستو رداده خرج کنى، در صف حامدان و شاکران قرار مى گیرى و به رعایت حدود انسانیت و دورى از پستى حیوانیت برخاسته اى .
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکرِهِ وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِیتِهِ، وَ دَلَّنَا عَلَیهِ مِنَ الْإِخْلاَصِ لَهُ فِی تَوْحِیدِهِ وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّک فِی أَمْرِهِ، حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِیمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَى رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ».
حمد و سپاس خدا را که وجود مقدّسش را به ما شناساند، و راه شکر و سپاسش اربه ما اهلام فرمود، و درهاى علم بهربوبیت و خداوندگاریش را به روى ما باز نمود، و بر اخلاص در توحیدش ما را هدایت کرد، و از الحاد و دودلى در امرش دو رمن ساخت، چنان سپاسى که با آن زندگى کنیم بین کسانى از خلقش که او را سپاسگذارند، و در مسابقه حمد و سپاس پیش افتیم بر هر که بر رضا و خوشنودى و عفو و گذشتش پیشى گرفته است.
این خطّ شریف زان بنان است *** وین نقل حدیث از آن دهان است
این بوى عبیر آشنائى *** از ساحت یار مهربان است
مُهر از سر نامه برگرفتم *** گوئى که سر گلابدان است
قاصد مگر آهوى ختن بود *** کس نافه مشک در میان است
این خود چه عبارت لطیف است *** وین خود چه کنایت بیان است
معلوم شد این حدیث شیرین *** کز منطق آن شکرفشان است
این خط به زمین نشاید انداخت *** کز خدمت ماه آسمان است
خرّم تن او که چون روانش *** از تن برود سخن روان است
روزى برود روان سعدى *** کین عیش نه عیش جاودان است
در جملات زیباى بالا و کلمات شیرین فوق به چند مسأله بسیار مهم اشارت رفته است:
۱ـتعلیم عرفانِ نفسش به بندگان.
۲ـ الهام به اینکه چگونه او را شکر کنند.
۳ـ گشودن ابواب علم به ربوبیتش.
۴ـ دور داشتن انسان از الحاد و شرک.
۱ـ عرفان نفس حق توسط الهام حق:
آرى براى شناخت حضرت او راهى جز همان راهى که از طریق تفکر در خلقت موجودات ونبوّت انبیا و وحى که تمام محصولش قرآن مجید است و امامت ائمّه طاهرین علیهم السّلام رائه فرموده و جود ندارد.
با تفکر تنها فقط مى توان به انى معنى رسید که آفرینش داراى آفریننده است، امّا اسماء حُسنى و صفات عُلیایا او چیست، و از خلقت چه منظورى داشته، و از انسان چه تکلیفى مى خواهد، براى انسان روشن نمى شود. براى رسیدن به این حقایق عالى باید متوسّل به قرآن مجید و فرمایشاا انبیا وائمّه طاهرین علیهم السّلام شد، و این است معناى عرفان نفس حقّ به مقّ و ترجمه راه شنات او به وسیله او و به تعبیر اسوه عارافن وامام عاشقان وجود مقدّس حضرت سجّاد علیه السلام: بِک عَرَفْتُک.
الهام اوّلیه و ابتدائیه حضرت او به نفس هت حرکت به سوى حقایق و معارف، نفس را آماده یادگیرى و توجّه به حقیقت از طریق ابزارى که چون عقل و چشم و گوش و قلب در اختیار دارد مى نماید، واین همان است که در قرآن مجید در سوره الشّمس آمده:
«وَنَفْس وَمَا سَوَّاهَا، فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»:(۲۶۶) و سوگند به نفس و آن که آنرا به اعتدال داشت، پس فجور و تقوایش را بدان الهام نمود.
نفس، مبدأ حرکتش از این الهام است که فقط و فقط و به طور خالص عنایت حضرت او جهت شناساندن خود به عبد است، و منتهاى حرکتش مقام قرب و وصل و رضایت و بهشت عنبر سرشت است، و بین این مبدأ و منتهاست که باید منازل عقاید صحیحه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه را سیر کند و به قول عرفا: منازل بدایات و ابواب و معاملات و نهایات را طى نماید.
تکمیل نفوس و تزکیه ارواج و عقول از شوائب و نوائب شیطانى همچون الحاد و شرک و شک و تردید و ریب جز از این راه میسّر نیست، و هر کس تکمیل و تصفیه نفوس را جز از این طریق ادّعا کند سخنى به غایت جاهلانه گفته و تیرى در تاریکى از ترکش رها کرده است.
«لاَإِلهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یشْرِکونَ»:(۲۶۷) معبودى جز او نیست، منزّه است از آنچه به او شرک مى آورند.
انسان بعد از تنزّل از مقام و احدیت و مرتبه اعیان ثابته و طىّ منازل عقول طولیه و درجات برزخیه و وقوع در عالم عناصر و تعین به صورت مزاجى و عبور از درجات نباتى و حیوانى، قبل از ورود در عالم انسانى، حیوانى است بالفعل و انسانى است بالقوّه، و محجوب از فطرت ذَرّیه و وجود مثالى جسمانى، و نیز محجوب است از وجود روحانى عقلانى به مقتضاى دورى از فطرت تابناک خویش.
نفس به حکم احکام تقویقات و خاصیت تنزّلات و تطویرات و غلبه احکام و خواصّ طبیعت و انغمار در اوصاف و لوازم عادات جسمانى، از اصل فطرت غافل و روگردان و مُقبل و مُنهمک در حظوظ نفسانیه است، و حکم این غفلت سرّ الهى وجودى و حقیقت اثر روحانى و حقیقت نفس انسانى را در بر گرفته، و نفس متنزّل در این مقام به واسطه فلبه احکام کثرت بر مراتب وجودى او به کلّى به انحراف از اخلاق و اوصاف ذاتى خود مبتلا شده و اثر قلب متّصف به وحدت و اعتدال، از ناحیه غلبه کثرتْ مخفى و بلا اثر، و در برخى از اشخاص چنان اخلاق و عادات و لوازم حیوانى غلبه مى نماید که شخص داخل در زمره ممسوحین مى شود.
نقوس منغمر در طبع و واقع در هاویه مادّه واشخاص متنزّل در مقام و موطن طبایع واجسا مختلفند.
برخى از اشخاص به واسطه انکه قلب آنها به سرعت متأثّر مى شود از سرّ وجودى مفاض بر حقیقت آنها، به حکم «قَبِل مَنْ قَبِلَ لا لِعِلَّة، وَرَدَّ مَنْ رَدَّ لا لِعِلَّة»: ردّ و قبولش از روى علّتى است. و به موجب: «جَذْبَةٌ مِنْ جَذَباتِ الْحَقِّ یوازى عَمَلَ الثَّقَلَینِ»: یک جذبه از جذبه هاى حقّ با عمل جنّ و انس برابر است.
مصداق آیه کریمه: «اللّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ»:(۲۶۸) خداوند ولّى کسانى است که ایمان آورده اند، آنان را از تاریکیها به سوى نور بیرون مى برد.
به صف اولیاء اللّه مى پیوندند، و این جماعت به لحاظ قرب و بُعد نسبت به مقام ذات مختلفند.
بعضى دیگر از نفوس که مانند دسته اوّل بدون سعى و عمل مشمول جذبات حقّ واقع نمى شوند، به مقتضاى تجلّى حقّ به اسم هادى، نور ایمان از باطن وجود آنان ظاهر شده، ذات و مظهر روحانى و نفسانى خود رادر سِجْن طبیعت وز ندان عالم مادّه گرفتار و محجوب از اصل فطرت دیده و ازباطنْ ذات مظهر روحانى و نفسانى خود را به خطاب:
«یا صَاحِبَی السِّجْنِ ءَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَیرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ»:(۲۶۹) اى همزندانیان من، آیا اربابهاى متفرقه و گوناگون بهتر است یا خداوند یگانه قهّار!
مخاطب قرار مى دهند، لهذا این قبیل از نفوس از ناحیه خطاب واصل از باطن، از خواب بیدار مى شوند و از غفلت وتضییع وقت و قصور و تقصیر خود شرمسار و منفعل گردیده و گویند: «یاحَسْرَتَی عَلَى مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ»:(۲۷۰) اى اندوه برآنچه در جنب خداوند کوتاهى نمودم.
این قبیل از بیداران درک مى کنند که سه امر مهم مقابل آنها قرار دارد و اگر آنى از آن غفلت ورزند چه بسا به خسران عظیم مبتلا گردند:
اول آنکه باید از جائى که قرار دارند شروع به حرکت نموده و مقرّ احکام عادات و مطون سرگرمى به لوازم طبیعت و لذّات فانى جسمانى را ترک کرده و از نواحى ملازمت به اوامر و نواهى، به اوامر و نواهى کتاب وسنّت در جمیع حلاات چه به حسب قول و چه به اعتبار عم لو فعل سر تسلیم فرود آورند و آنى غفلت را جائز ندانند. این امر به مقام اسلام تعلّق درد و اوّل مقام اسلام، ملازمت به اوامر و نواهى شرع است.
مرحله دوّم: باید نفس مرحله دوّم: باید نفس به حسب باطن، داخل در مقام غربت شود، از باب جدائى نفس از مقارّ احکام عادات به واسطه کسب مَلَکات روحانیه و اخلاق ملکوتیه. این امر به مقام ایمان تعلّق دارد.
مرحله سوّم: تعلّق به مقام احساندارد، از این باب که نفس به حسب سرّ وجودى از ناحیه فناء از احکام حجب قیود عارض بر روح به واسطه تلبّس نفس به احکام مراتب تنزّلات و قبول قیود لازم احکام طبیعت و مواطن متنزلّله و تأثّر از مراتب تنزّلات و قبول تکثّرات لازم تنزّل، و دخول در باب مشاهده جاذب به عین توحید، چه آنکه نفس از طریق فنا از کثرت اخیار، به مقام مشاهده عین وجدت نائل شود.
باید توجّه داشت که احسان دارى مراتب است، چون نفس بعد از تنبّه، ازمقام طبع و عالم حیوان عبور نموده و به حسب ترقى و تکامل در مراتب عالم معنى سیر مى کند، لذا کتاب تکوین مانند کتاب تشریع داراى هفت بطن است; ظاهر آن عالم طبع، و منازل بعد از طبعْ بواطن وجود به شمار مى روند.
لاِنَّ لِلنَّفْسِ مِنْ حیثُ قُوَّتِهَا الْعامِلَةِ فى ضَبْطِ الاُْمورِ الدُّنیا ویةِ بَطْناً أوَّلاً، وَ لِسانُهُ: یعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا.(۲۷۱)
وَ طَلَبُ صاحِبِهِ: رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاَق.(۲۷۲)
وَ لِلنَّفْسِ حَیثُ عُبُورِها إلى طَلَبِ الاُْمُورِ الاُْخْرَوِیةِ مِنْ جَهَةِ قُوَّتِهَا الْعاقِلَةِ الْمُنَوَّرَةِ بِنُورَةِ بِنُورِ الشَّرْعِ بَطْناً ثانِیاً: زیرانفس از جهت نیرویى که در ضبط امور دنیوى بکار مى گیرد بطن اوّلى دارد، و زبان حال آن اینست که (خداوند فرموده): "آنان تنها ظاهرى از زندگانى دنیا را مى دانند". و خواسته صاحبش اینست که: "پروردگارا در دناى به ما عطا کن; و در آخرت هیچ بهره اى نخواهد داشت".
و نفس از جهت عبورش به سوى طلب امور اخروى که از نیروى عاقله منوّر به نور شرع نشأت مى گیرد بطن دومى دارد.
این مرتبه اختصاص دارد به عوام مسلمین و مؤمنین، و شیخ کبیر صدر الدین رومى آن را اوّل مرتبه احسان دانسته، درآنجاکه گفته اند: «اَلاْحْسانُ فَعْلُ ما یتْبَغى کما ینْبَغى»: احسان، انجام شایسته، براى شایسته، به صورت شایسته است. جمع وصایا و نصایح را داخل در باب احسان نموده و مرتبه «فَاعْبُدْ رَبَّک کأنَّک تَراهُ»: خدا را آنگونه عبادت کن که گویا او را مى بینى.
را اواسط مراتب احسان، و مقام عبادت بدون کأنَّ را آخر درجات احسانیه مى داند.
بیاناتى نظیر فرموده امیر اولیاء على علیه السّلام: «لَوَ کشِفَ الْغِطاءُ مَا اَْزدَدْتُ یقیناً»: اگر پرده ها برداشته شود، بر یقین من افزوده نمى شود.
وَلَمْ أعْبُدْ رَبّاً لَمْ أرَهُ: پروردگارى را که ندیده ام نمى پرستم.
وَ جُعِلَت قُرَّةُ عَینى فِى الصَّلاةِ: روشنى چشم من در نماز نهاده شده.
وَ الاْنَ قِیامَتى قائِمٌ: اکنون قیامت من بر پا شده.
وَ کنْتُ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ.... گوش و چشم او خواهم بود...
نفس داراى سه وجه است:
یکى روى توجّه آن به تدبیر بدن از ناحیه قواى واسطه بین نفس و بدن، و وَ تَوْ طینُهُ إلى ما فیهِ نَفْعُهُ عاجِلاً عَلى وَجْه جَمیل.
چون نفس سالک از ناحیه تعلّق و اتکاء به بدن قادر است جلب منفعت و دفع ضرر نماید، و از ناحیه بدن وقوّه واستعداد به سیر تکاملى مى پردازد، و اگر قواى بدنى نباشند نفس قدرت تکامل را از دست میدهد اطاعت اوامر حق و تطبیق اعمال با شریعت، شأن نفس متعلّق به بدن است. وجه توجُّه النّفس بِقُواها إلى تدبیرِ البدنِ و العملِ عَلیى وِفْقِ الشَّرع را "بدایات" نامیده اند، و این خود بدایت ابتداء اخذ استعدادِ سیر و حرکت به سوى منازل حقّ است.
نفس علاوه بر نظر به قواى خود جهت توسیط قوا، نظرى نیز به خود مى افکند و از این ناحیه به تعدیل صفات و تسکین حِدّت و ثبات آن مى پردازد، و این را باب دتخول نفس از ظاهر به باطن، و در و مَدخلِ روح از شهادت نفس به مقام غیب آن نامیده اند. چون این امر داراى مراتب است علماى اخلاق از مجموع آن به "ابواب" تعبیر نموده اند.
قسم سوّم عبارت است از وجه توجّه نفس به باطن خود که مرتبه روح و سرّ نفس باشد جهت استمداد از باطل براى ازاله حجت و قبول مدد الهى، و آن را قسم "معاملات" نامیده اند.(۲۷۳)
این است آن حقایقى که از جانب حضرت دوست به واسطه قلپ پاک به انسن الهام مى شود و این الهام باعص حرکت به سوى بدایات و ابواب و معاملات مى گردد که در مجموع، هزار منزل است و شحر هر یک و راه سیر به سوى آن در آیات قران و معارف الهیه بیان شده است و در حقیقت همان است که حضرت سجّاد آن اسوه عاشقان و امید عارفان فرمود:
«وَالْحَمْدُلِلّهِ عَلى ما عَرَّفَنا مِنْ نَفْسِهِ».
توجه و بیدارى ناگهانى انسان نسبت به آفرینش و اجزاء و عناصر آن و از پى آن به شناخت حقّ برخاستن و از پس آن به وادى با عظمت شکر قدم گذاردن، عین عنایت حقّ و الهامى از جانب او برا رشد و کمال انسان است.
علاقه پیدا کردن به معارف و از پى آن به دنبال انبیا و ائمّه و اولیاء رفتن و از پس آن به اطاعت از خواسته هاى حقّ برخاستن نیز عنایت و الهام آن یار مهربان و نعمتى است. که تمام آدمیان از شکر سپاس آن عاجزند.
فیضى بزرگترین شاعر سده دهم سرزمین هند که از حکمت و عرفان بهره مند بود، در بیان جلال و عظمت حضرت ربّ العزّه مى گوید:
یااَلَلىَّ الظّهور، یا أبَدىَّ الْخَفا *** نوَرُک فَوْقَ النَّظَر، حُسْنُک فَوْقَ الثَّنا
نور تو بینش گداز، حُسن تو دانش گسل *** فکر تو اندیشه کاه، کنْه تو حیرت زا
دانش و بینش همه کرده رها در رهت *** چشم ارسوط نظر، عقل فلاطون ذکا
ملّت علم ترا هست به فتواى قدس *** خون تفکر هدر، خاک تعقّل هَبا
ساحت قدر ترا سخره هنگامه کرد *** حرف مشوّش دماغ، کلک مولَّه نوا
بر درت اندیشه را شِحنه غیرت زند *** لطمه حیرت به روى، سیل جهل از قفا
راه کمال ترا حرف و نُقَط ریگ دشت *** عالَم علم ترا شهرِ سخن روستا
غیر خیال محال نیست که بر بام حمد *** سُلَّم کلکم دهد ناطقه را ارتفا
هست تراوش کنان خون دل از دیده ام *** بسکه دلم ریش کرد کاوشِ چون و چرآ
شاهد عرفان توست از همه کس بى نیاز *** گو همه دلها بسوز گو همه جانها برآ
لوحه تقدیس تست پاک زِرَشح قلم *** در خور اکسیر نیست جوهر اقلیمیا
نکته توحید تو آنچه پسند آیدت *** عقل نگیرد فرو کشف نیاید فرا
علم تو آنجا که شد پرده نشین بطون *** نیست مطالب درست نیست دلائل رسا
شهر جال ترا طالب پس کوچه گرد *** این نظر پیش بین وین خرد پیشوا
عقل کل از درک او لاف زند مى سزد *** سالسله دار جنون ساکن دارالشفا
کمتب فضل ترا نیست بجز راستى *** لوح زبان را قلم دست ادب را عصا
دانش و بینش بهم یک بیک آمیختن *** ابجد عشق ترا هست نخستین هجا
آنچه طرازد زبان وانچه نگارد قلم *** آن همه حرف ذغل وین همه نقش دغا
عجز به درگاه تو ناصیه ساى غرور *** فقر به اقبال تو حوصله سوز غنا
در ره ادارک تو مانده معطّل ز کار *** جمله عقول و نفوس جمله حواس و قوا
فرقه اِشراقیان در غمت آشفته سر *** زمره مَشّائیان در رهت اَفگار پا
هودج قَدرت بلند از حِکم بوعلى *** محمل وَصفت برون از نُکت بوالعلا
آنچه به مقدار حال از درجات کمال *** بهر تو سنجد خیال برتو بود افترا
راز تو در نامه نیست حرف تو در خامه نه *** قید دلست این نجات دردسر است این شفا
منطقى اندر رهت مانده در ایجاب و سلب *** بحث قضایاى او ممتنع الانقضا
حرف یقین تو نیست درورق قیل و قال *** "نصر محقّق" کدام؟ "فخر مشکک" کجا؟
دشت طلب پرسراب، ریگ هوا آتشین *** غول هوس راهزن، افعى غم جانگزا
باد عنایت دمید فیض تو در من که شد *** عصمتى فکرتم حامله نکته زا
عفو تو آنجه که هست با دل آلوده جرم *** جئْتُ ضَریعاً لَدَیک قُلْتُ مَضى ما مَضى
خاتمه کار من هم به هدایت رسان *** چون تو خود آموختى فاتحه اِهْدِنا
بر سرآنم دگر کز سربیچارگى *** ناله کنان درد دل ختم کنم بر دعا
انسان وقتى به آفرینش واوضاع آن فکر مى کندبه این نتیجه مى رسد که ساختمان جهان و ساختمامن واحدهائى که اجزاء
جهان را تشکیل مى دهند حساب شده است، هر چیزى جائى دارد و براى آن جا قرار داده شده است و منظورى از این قرار دادن ها در کار بوده است.
جهان، درست مانند کتابى است که از طرف مؤلّف آگاهى تألیف شده است، هر جمله و سطرى و هر کلام و فصلى محتوى یک سلسله معانى و مطالب و منظورهائى است; نظمى که در کلمات و جمله ها و سطرها به کار برده شده است از روى دقّت خاصّى است و هدفى را نشان مى دهد.
هر کس تا حدودى مى تواند خطوط و سطور کتاب خلقت را بخواند و یک سلسله معناى از آنها درک کند، وقصد و فکر مؤلّف آن را دریابد، هر کسى مى تواند نظامات حکیمانه و آثار و علائم به کار رفتن تدبیر و اراده را در کار خلقت به طور رشون استنباط کند هر چند درس ناخوانده و بیابانى باشد، ولى البتّه اگر کسى با علوم طبیعى آشنائى داشته باشد به تناسب معرفتش به این امور، نظامات و آثار و علائم وجود و حکمت و تدبیر را در کار خلقت بیشتر ادراک مى کند.
قرآن کریم با اصرار و ابرام بى نظیرى افراد بشر را به مطالعه در خلقت و ساختمان موجودات به منظور شناختن خداوند سوق مى دهد.
خداشناسى باید بر مبناى عقلى استوارباشد نه تقلید، آدمى در مقام خداشناسى وقتى مى تواند نگین توحید را از قعر اقیانوس منطق بیرون کشیده و آن را زینت بخش دست عقیده خویش نماید که عرفان حقّ را به کسوت برهان ملبّس سازد و به این حقیقت برمدار فتواى خرد معتقد شود، به حقّ الیقین به وجود خدا پابند و عقیده مند گردد، به پایه هاى ایمان به توحید را به ادلّه متقنه و براهین قویه استوار کند به طوریکه تندبادهاى مخالف، اغوائات شیطانى و تبلغیغات بى اساس نتواند پایه هاى ایمان شخص را به وحدانیت ذات بارى سست و لرزان سازند.
اسلام درتمام احکام و قوانین شریعت مطهّره به ویژه اصول دین بالأخص اصل توحید، تقلید را مذمّت فرموده و تأکید مى کند که متدین باید اصول دین و مبانى را به ادلّه عقلیه و موازین خردمندان ه بپذیرد. در این مورد علاوه بر حکومت عقل آیات و اخبار عدیده وارد شده که از جمله آیات زیر است:
«اُدْعُ إلى سَبیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ...».(۲۷۴) اى رسول من، مردم را به طریق حکمت وبرهان، به خداپرستى دعوت کن....
«وَمِنَ النَّاسِ مَن یجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیرِ عِلْم وَلاَ هُدىً وَلاَ کتَاب مُنِیر».(۲۷۵) بعضى از مردم بدون دانش و هدایت و کتاب روشنى بخش، در راه خدا مجادله مى کنند.
چون مبناى علم بر استلال، و منطق کتاب خدا بر برهان است، آنان که بدون علم و منطق درباره توحید قضاوت مى کنند سخت سرزنش شده اند.
قرآن تقلید کورکورانه را ازهر کس باشد مذمّت مى کند، وآنان که بدون برهان و دلیل و بدون منطق و حکمت به قبلو دین آباء و اجداد و پذیرش عقاید دیگران برخاسته اند را سخت مورد سرزنش قرار مى دهد!
اخبار زیادى در باب تأکید پذیرش حقایق بر مبناى عقل و استدلال در کتب گرانبهاى شیعه همچون "کافى"، "من لا یحضر"، "توحید"، "بحار" وارد شده که عمق آن اخبار به انسان زمینه مى دهد تا واقعیات را با برهان و دلیل عقلى بپذیرد.
ابن سینا آن فیلسوف بزرگ مى گوید:
مَنْ قالَ أو سَمِعَ بِغَیرِ دَلیل فَلْیخْرَجْ عَنْ رِبْقَةِ الاْنْسانِیةِ: کسى که بدون دلیل مطلبى را بگوید و یا قبول کند، باید از جرگه انسانیت خارجش دانست.
آرى بنائى که پایه هاى آن سست و لرزان و در معرض طوفان بنیان شده ویران خواهد شد و کوچکترین حادثه و باد مخالف آن را واژگون خواهد ساخت.
"شود خراب بنائى که بر لب آب است"
با ستونهاى گِلى عمارت ده و بیست طبقه هک از گزند حوادث در امان باشد نمى توان ساخت. ساختمان چند طبقه وقتى مى تواند در برابر حوادث پابرجا بماند که استخوان بندى آن بسیار محکم باشد. وقتى بناى گِل چنین باشد خانه دل چه باید باشد؟
عقایدى که در زوایاى قلب ایداع و خانه هاى که در جوانب آن بنیان مى گردد در هر امر، به ویژه راجع به امور دینى و قواعد مذهبى، چنان باید محکم و منطقى و بر اساس برهان استوار باشند که اغوائات اهریمنان و وساوس بدسیرتان و دغدغه شیاطین نتوانند به آنها نفوذ نموده و از قدرت و نیروى آنها بکاهند.
ایمانى که با عاقله عجین و با حق الیقین قرین باشد، هیچ گاه طوفانهاى شک و تردید و ابرهاى تیره ریب و سوء ظن قادر نخواهند بود به حریم آن رخنه و آن را سست و متزلزل نمایند.
این حقیقت و این اصل مسلّم و این قانون کلى در تمام امور و مسائل فردى و اجتماعى سارى و جارى است، و وقتى که در علوم سافله تسریه داشت به حکم عقل در امر خداشناسى و مسئله توحید که اهمّ علوم و مسائل فردى و اجتماعى است و با حیات مادى و معنوى بشر سروکار دارد و نواى دل انگیز براى روز قیامت ساز نموده و به آتیه دور و درازى وعده و وعید مى دهد، به طریق اولى چنین علمى نمى تواند سطحى و کودکانه و بر اساس تقلید احمقانه بنیانگذارى شود; آیات قرآن و روایات و اخباراین حقیقت را به طور صریح و روشن بیان داشته است.
در جهان دردى طلب کان عشق سوز جان بود *** پس به جان و دل بخر گر عاقلى ارزان بود
چاره تا کس جوئى از درمان و درد دل همى *** رو به ترک جان بگو دردت همه درمان بود
تا کى اندر انجمن دعوى ز هجر و وصل یار *** نیست شود در راه تا هم وصل و هم هجران بود
گر همى حق پرسى از من عشاقى کار تو نیست *** زانکه مى بینم که میلت با هوایکسان بود
عاشقى برخواب و خورد و تخت و ملک و سیم و زر *** شرم بادت ساعتى دل چند جا مهمان بود
عشقبازى زیبد آنکس را که جان بازد به عشق *** ذبح معظم جان اورا این دیت قربان بود
گِرة عشق شه مگرد از عافیت جوئى همى *** ورر یقین دارى همى گر چه هلاک جان بود
سفره ساز از پوست، خور از گوشت، خمر از خون دل *** از جگر ده نقل چون قومى ترا برخوان بود
در بلا چندى بماند صابر و شاکر شود *** داغ غیرت برنهد چون رغبتش با آن بود
از براى اوست گوئى صفوت اندر گلستان *** حجّت تهدید با اهل ارچه بى تاوان بود
اینچنین است اربرانى تعبیه در راه عشق *** هر که را در دل محبّت آتش اندرجان بود
آتش خُلّت برآور بانگ بر جبریل زن *** آتش نمرود بین کاندر زمان ریحان بود
در دبیرستان عشق از عاشقان آموز ادب *** تا ترا فردا ز عزّت بهره مردان بود
مرد باید راهرو وز پیش خود برخاسته *** کو به ترک جان بگوید طالب جانان بود
از هوا منطق نیارد هرگز اندر راه دین *** بندگى را عقل بندد بر در فرمان بود
چون به حضرت راه یابد آزمون گیرند از او *** هر چه از عزّت کمال روضه رضوان بود
حور و غرلمان در ارم او را نمایند بگذرد *** دیده از غیرت بپوشد دوست را جویان بود
پیک حضرت روز و شب از دوست مى آرد پیام *** در دل او ز اندوه از خوف و غم نسیان بود
شاد دل روزى نباشد بى بُکا از شوق دوست *** چند بنوازند او را دیده اش گریان بود
یک زمان ایمن نباشد زان که دستور خرد *** گر چه بر منشور او توقیع الرّحمن بود
اى سنائى تیر عشقت بر جگر معشوق زد *** زخم را مرهم از آن جو کش چنین پیکان بود
چنگ در فرمان او زن عمر خود را زنده دار *** گر نه فردا روزگارت را به غم تاوان بود
درکلمات پیشوایان دین که نمونه اش خطبه هاى "نهج البلاغه"، و "توحید مفضّل" و برخى دعاها و برخى احتجاجات ائمّه اطهار است عنایت فوف العاده اى به توحید همراه با دلیل و حکمت و علوم طبیع شده است.
مسلّماً براى عامّه مردم بهترین راه شناساندن خداوند همین راه است، اکنون مى خواهیم بدانیم که چگونه است که تشکیلات و نظامان ساختمان موجودات بر وجود خداوند علیم و حکیم دلالت مى کند!
جواب این پرسش روشن است، همانطورى که اصل پیدایش یک اثر بروجود نیروئى مؤثّر دلالت مى کند، صفات و خصوصیات آن اثر نیز مى تواند تا حدود زیاد آئینه و نشان دهنده صفات مؤثّر بوده باشد. مثالى ذکر مى کنیم:
ما افراد انسان مستقیماً از محتویات ضمیر و افکار و اندیشه ها و ملکات اخلاقى و روحى یکدیگر آگاه نیستیم و نمى توانیم آگاه باشیم، بدیهى است که نه من مى توانم مستقیماً ضمیر شما را بخوانم و بلاواسطه از نیت و صفات اخلاقى شما آگاه گردم ونه شما مى توانید مستقیماً از ضمیر من آگاه شوید، ولى در عین حال تا حدّ زیادى به محتویات ضمیر یکدیگر پى مى بریم بدون آنکه کوچکرین تردیدى به خود راه دهیم.
ما درباره شخص معینى اعتقاد علمى پیدا مى کنیم و او را به عنوان عالم مى شناسیم، به چه دلیل؟ به دلیل آثار قولى و کتْبى که از او دیده ایم، ما یکى را فقیه، یکى را حکیم، یکى را ریاضى دان، چهارمى را ادیب مى دانیم، چرا؟ براى اینکه از اولى سخنان و نوشته هاى فقهى و از دومى سخنان و نوشته هاى حِکمى و از سومى ریاضى و از چهارمى ادبى شنیده و دیده ایم.
به حکم سنخیتى که لازم است میان اثر و مؤثّر بوده باشد امکان ندارد که از فاقد علم سخان علمى و یا از کسى که فقط فقیه است سخنان منظّم فلسفى و ریاضى وادبى، و یا از کسى که فقط حکیم است آثار فقهى یا ریاضى صادر شود.
مثلاً هیچ یک از ما که صاحب "جواهر" را مى شناسیم شک نداریم که او فقیه بزرگى بوده است و حال آنکه او را ندیده ایم و اگر هم مى دیدیم نمى توانستیم مستقیماً از ضمیر او آگاه شویم، امّا کتاب "جواهر" او دلیل قاطعى است که مؤلّف آن فقیه بزرگى بوده است.
ممکن است کسى بگوید: قطع و علمى که ما در اینگونه مسئل داریم به این معنى نیست که هیچ گونه احتمال خلافى در کار نیست بلکه به این معناست که احتمال خلاف در حساب احتمالات آنقدر ضعیف است که هیچ عقل سلیمى آنرا به حساب نمى آورد، احتمال خلافى که در کاراست احتمال تصادف و اتّفاق است; مثلاً در مورد کتاب "جواهر" ما قاطع هستیم که مؤلّف آن فقیه بزرگى بوده امّا نه به این معنى که هیچ گونه احتمال اینکه او فقیه نبوده و این نوشته ها از روى تصادف و اتّفاق تنظیم شده باشد ندهیم; خیر، احتمال اینکه مؤلّف "جواهر" فقیه نبوده و نوشته ها تصادفاً تنظیم شده است وجود دارد ولى به قدرى آن احتمال ضعیف است که قابل به حساب آمدن نیست، لهذا مى گوئیم: قطع و علم داریم که صاحب "جواهر" فقیه بزرگى بوده نه ظنّ و گمان; احتمال تصادف در اینگونه موارد به شکل یک سکر از عددهائى که ما مى شناسیم از قبیل یک صدم، یک هزارم، یک میلیونیم، یک میلیاردیم و غیره نیست بلکه به صورت کسر از یک عددى است که در وهم ما نمى گنجد، مثل اینکه فرض کنیم عدد یک را رسم کنیم و در طرف راست آن آنقدر صفر بگذاریم که به کره ماه برسد; احتمال تصادف در اینگونه موارد از قبیل یک احتمال در مقابل این عدد غیر قابل تصوّر از احتمالات است ولى به هر حال همین اندازه احتمال هست.
در اینجا همین قدر مى گوئیم: این اندازه احتمال که قابل به حساب آمدن نیست مانعى ندارد، ما با اینکه انیگونه احتمالات را که فقط با یک نیروى عظیم ریاضى مى توانیم وجود آنها را کشف کنیم نه اینکه در وجدان خود چنین احتمالاتى را احساس نمائیم، درباره هر مؤلّف و نویسنده اى مى توانیم بدهیم.
مثلاً مى توانیم احتمال بدهیم که سعدى با همه این آثار ذوقى و ادبى یک ذرّه ذوق ادبى نداشته و تصادفاً این نثر و نظمها بر زبانش جارس شده است، یا بوعلى بوئى از فلسفه و طبّ نبرده است و تصادفاً و بدون توجّه که قلم را روى کاغذ مى کشیده است یک سلسله مسائل منظّم و نقل قولهاى صحیح و تحقیقات قابل استفاده از آب درآمده است و همچنین صاحب جواهر که "جواهر" را مى نوشته است!
با اینکه جلوى چنین احتمالى را منظماً نمى توانیم سدّ کنیم، شک نداریم که سعدى داریا ذوق شعرى و ادبى، و بوعلى سینا داراى افکار فلسفى و طبّى، و صاحب جواهر داریا مَلکات فقهى بوده است. کسانى که بشر را به خداشناسى از راه مطالعه کتاب خلقت سوق داده اند خواسته اند بشر همان اندازه به علم و حکمت صانع متعال مطمئن شود که از روى آثار سعدى و بوعلى و صاحب جوهر، به مقامات ادبى و فلسفى و فقهى آنها مطمئن مى شود .
کرسى موریسون در کتاب "راز آفرینش انسان" صفحه نهم مى گوید:
ده عدد سکه یک شاهى را از شماره یک تا ده علامت بگذارید و آنها را در جیب خود بریزید و بهم بزنید، پس از آن سعى کنید آنها را به ترتیب شمارش از یک تا ده درآورید و هر کدام را درآوردید پیش از اینکه سکه دومى را بیورن بیاورید دوباره به جیب خود بیندازید، با این ترتیب احتمال آنکه شماره یک بیرون بیاید معادل یک بر ده است، احمال اینکه شماره یک و دو به ترتیب بیرون بیاید یک بر صد است، احتمال اینکه شماره یک و دو و سه مرتّباً بیرون بیاید یک در هزار است، احتمال اینکه شماره هاى یک و دو و سه و چهار متوالیاً کشیده شود یک در ده هزا است، وبه همین منوال احتمال درآمدن شماره ها به ترتیب کمتر مى شود تا آنکه احتمال بیرون آمدن شماره هاى از یک تا ده به رقم یک بر ده میلیارد مى رسد. منظور از ذکر مثلى به این سادگى آن است که نشان داده شود ارقام در مقابل احتمالات چگونه قوس صعودى مى پیماید؟!
براى به وجود آمدن حیات در روى کره ارض، آن قدر اوضاع و احوال مساعد لازم است که از حیث امکانات ریاضى محال است تصوّر نمود این اوضاع و احوال بر سبیل تصادف و اتّفاق با یکدیگر جور آمده باشند. و به همین جهت باید ناگزیر معتقد بود که در طبیعت قوّه مدرکه خاصّى وجود دارد و در جریان این امور نظارت مى کند. وقتى به این نکته اذعان آوریم باید ناچار معتقد شویم که مقصد و منظور خاصّى نیز از این جمع و تفریق ها و از پیدایش حیات در بین بوده است.
یکى دیگر از عجایب، عالم جانداران اند که وضع آنها به هیچ وجه با تصادف و اتّفاق قابل توجیه نیست.
از اوایل پیدایش حیات، جنس نر و ماده که براى ادامه نسل ضرورت دارد به وجود آمده است.
دستگاه هاى مربوط به تناسل به چه در عالم حیوانى و چه در عالم نباتى، چه در جنس نر و چه در جنس ماده آنقدر حیرت انگیز است که به هیچ وجه نمى توان گفت هدفى در ایجاد آنها در کار نبوده است و دستگاه خلقت، اینها را براى ادامه نسل به وجود نیاورده است.و
از اینها مى گذریم و مى آئیم اندامهاى نباتات و حیوانات را در قسمت هاى مختلف مطالعه مى کنیم، آنچنان غرق حیرت و بهت مى شویم که مطالعه یک کتاب چندین هزار صفحه اى مملوّ از نکات دقیق و ظریف هرگز نمى تواند ما را این اندازه دچار بهت و حیرت و اعتراف به قدرت کامله و حکمت بالغه به وجود آورنده آن کند.
عجائب نظم و همبستگى در آفرینش قابل احصا و احاطه نیست، هر گوشه را بنگریم جز انتظام و انطباق و هماهنگیو جز آثار دخالت قصد و عمد و اراده در مخلوقات نمى بینیم.(۲۷۶)
اى در طلبت صد چاک از غصّه گریبانها *** خونها ز غمت جارى از دیده به دامانها
در زاویه هجرت بنشسته به خون دلها *** در بادیه عشقت سر کرده قدم جانها
آلوده به خون باشد از پاى مجانینت *** هر خار که مى بینم در طرف بیابانها
با شوق لقایت جان از جسم رهد شادان *** چون مردم زندانى از گوشه زندانها
چه فاخته در گلشن چه جغد به ویرانه *** دارند نهان هر یک حمد تو به افغانها
تهلیل ترا گویند کبکان به کهساران *** تسبیح ترا مرغان خوانند به بستانها
درمعرفتت تنها حیران نه منم کاینجا *** هم عقل کل استاده اندر صف حیرانها
ذات تو دلیل آمد بر ذات تو و جز این *** باشد برِ کاملْ ناقص همه برهانها
تو اوّل و تو آخر تو ظاهر و تو باطن *** صادر ز تو اوّل ها راجع به تو پایانها
ملک از تو و حکم از تو، عزل از تو و نصب از تو *** در ملک توئى سلطان مملوک تو سلطانها
جسم از تو بود جان هم سر از تو و سامان هم *** داریم ز تو سامان، ما بى سرو سامانها
با حکمت تو هرگز از ابر و بهار و دى *** بیهوده نمى بارد یک قطره ز بارانها
گویند گنه بخشى چون بنده پشیمان شد *** جز تو که پشیمانى بخشد به پشیمانها
بر تابع فرمانها فرض است جِنان امّا *** بى عون تو نتواند کس بردن فرمانها
یک ذرّه نخواهد کرد احسان تو کوتاهى *** درباره کافرها در حقّ مسلمانها
ما خیره سران هر یک، یک عمر به درگاهت *** کردیم چه عصیانها دیدیم چه احسانها
ما بنده نادانیم از کرده ما بگذر *** اى پادشه دانا بخشاى به نادانها
یا ربّ به حق آنان کز نیست شدن در تو *** معموره هستى را هستند نگهبانها
از رحمت خود ما را مى دار به هر حالت *** محظوظ ز دانائى محفوظ ز خسرانها
وآنهاکه همى پویند اندر ره عرفانت *** بر فرق سغیر افشان خاک قدم آنها
این همه دانش و علم در راه خداشناسى، این همه فلسفه و حکمت در راه شناسائى حقّ، این همه اشعار و عرفان در راه معرفت محبوب، و این همه جستجو براى یافتن حقیقت، محصول همان الهامی است که قران از آنگفتگو کرده و معلول همان عنایتى است که حضرت سجّاد علیه السّلام در فراز پرقیمت مورد توضیح بدان اشاره کرده است.
این الهام است که این همه دانشمند را وادار به مطالعه علوم مختلفه کرده و تحریک به نوشتن محصول ماطلعات خود در هزاران کتاب، و این الهام است که این همه هنرمند چون سعدى و حافظ و سنائى و باباطاهر و جلال الدّین را وادار کرده که ذوق خود را در قالب نظم ارائه دهند و از این راه، فرهنگى بس پرمحتوا و لطیف به یادگار گذارند.
این الهام است که هزاران نفر را به سوینظام دادن عرفان و حکمت و فلسفه کشیده وهزاران کتاب پرقیمت به گنجینه علوم انسانى تقدیم کرده اند. این الهاماست که در قلوب عامه مردم ذوق معرفت به او رازنده مى کند و ایشان را در راه شناخت معشوق قرار داده و از آنان مؤمن مؤدّببه آداب مى سازد، واین الهاماست که...
و این قران و نبوّت و امامت است که به کمک الهام آمده تا آن را همچون درختى پربار به کمال محصول برساند وآن را از انحراف حفظ نماید، و راه را بیش از پیش به روى انسان باز کند، و خلاصه تمام درهاى معرفت و شناسائى را به روى عباد حق بگشاید.
اکنون به گوشه اى از محصولات این الهام توجّه نمائید:
اصولاً هر گیاهى از اجزاء بسیار ریز ذرّه بینى تشکیل شده که آنها را یاخته یا سلّول نباتى مى نامند، این سلّول ها گاهى به صورت بیضى یا کروى و زمانى به صورت شش ضلعى، بعضى دوکى شکل و بعضى استوانه اى هستند و در هر صورت سه قسمت برجسته زیر در همه آنها مشاهده مى شود که ساختمان هر یک از دیگرى دقیق تر وحیرت انگیزتر است:
۱ـ پرتوپلاسم: یعنى همان مادّه زنده و ذى حیاتى که هنوز اسرار درون آن از چشم علوم امروزه پوشیده و پنهان است و معلوم نیست تحت چه قوانینى انجام وظیفه مى کند، همین قدر معلوم است که پرتوپلاسم از عناصر مختلفى از قبیل کربن، ئیدروژن، ازت، اکسیژن، فسفر، گوگرد و بالأخره آهن و سدیم و غیره تشکیل شده و قسمت عمده آن را آب فرا گرفته است.
۲ـ هتسه مرکزى: که خود داراى قسمت هاى مختلف و مواد گوناگون است، مخصوصاً رشته هاى زیادى در دورن آن یافتمى شود که در میان آن دانه هاى کروموزوم قرار دارد، این دانه ها موقعیت مهمى در ساختمان هسته دارند.
۳ـ غشاء: یا پوسته روئین، که آن نیز به نوبه خود داراى دو قسمت دقیق است: نخست قسمت بیرونى که سلولزى و درخشنده و سخت مى باشدو داراى مجارى بسیار ریزى است که آب و سایر موادّ لازم به دورن آن نفوذ مى کند، و دیگر قسمت درونى استکه در عین ظرافت، در حفظ سلّول نقش مهمى دارد.
ساختمان برگها: شکل ظاهرى برگها بسیار مختلف و تناسب کاملى با وضع درخت از لحاظ ساختمان و چگونگى منطقه روئیدن گیاه دارد. برگهاى نباتات کوهستانى و بیابانى، که از آب بهره کافى ندارند معمولاً ضخیم و کلفت و پوشیده از کرکهاست که از تبخیر آبهاى دورنى آنها جلوگیرى مى کند ولى درختانى که در کنار رودخانه ها مى رویند داراى برگهاى پهن و نازک هستند که تبخیر آب به اسانى از آنها صورت مى گیرد. برگ هاى زیرزمینى و برگ هاى شناور در روى آب و برگ هاى شناور در درون آب، هر یک داراى شکل جالبى کاملاً متناسب با محیط زندگانى خود مى باشند. اگر برگى را ازعرض برش داده و مقطع آنرا زیر میکروسکوپ قرار دهیم هفت قسمت دقیق و ممتاز زیررا در آن مشاهده خواهیم کرد:
۱ـ پوست روئین، که معمولاً سخت و غیرقابل نفوذ و در واقع حافظ و نگهبان طبقات زیرین است. این طبقه فاقد کلروفیل مى باشد.
۲ـ طبقه بافتها و عضلات کلروفیل دار که از سلّولهاى دراز منشورى شکلى تشکیل شده و دانه هاى سبزینه در تمام قسمت هاى آن دیده مى شود. وظیفه این دانه ها این است که در مقابل نور خورشید گاز کربنیک هوا را جذب کرده و آن را به اکسیژن و کربن تجزیه کنند، سپس کربن را در خود حفظ کرده و اکسیژن را به خارج بفرستند. البتّه این عمل در رشد و نموّ نباتات از یک طرف، و در تصفیه هواى محیط مااز طرف دیگر فوق العاده مؤثّر است.
۳ـ آوندهاى چوبى، یعنى همان لوله هاى مخصوى که شیره خام گیاهى در آن جریان پیدا مى کند.
۴ـ آوندهاى آبکش که شیره پرورده و بارآمده گیاهى از آن عبور کرده و به مصرف تغذیه سلولها مى رسد; شیره خام در اثر فعّالیت مادّه کلروفیل به شیره پرورده تبدیل مى شود و براى تغذیه سلّولها آماده مى گردد.
۵ـ طبقه تحتانى کلروفیل دار، که در قسمت زیرین قرار دارد و موادّ کلروفیلى آن نسبت به طبقه فوقانى کمتر است، و به همین جهت رنگ پشت برگها معمولاً با زنگ روى آنها تفاوت دارد. وظیفه این طبقه نیز با طبقه فوقانى مشابهت دارد.
۶ـ طبقه پوسته زیرین برگ، که ساختمان آن شبیه پوسته روئین است.
۷ـ روزنه هاى کوچک، که در پوسته زیرین دیده میش ود و عمل آنها تعرّق و بیرون دادن آب زائد موجود در برگ است.
یکى از کارهاى شگفت آور برگ عمل تنفّس است، یعنى آن ها نیز مانندانسان و حیوان اکسیژن هوا را جذب مرده و گاز کربنیک را پس مى دهند. این عمل را نباید با عمل کربن گیرى اشتباه کرد. والبتّه همانطور که حیوانات آبى از اکسیژن محلول در آب استفاده مى کنند، نباتات آبى نیز اکسیژن لازم را از آب مى گیرند.
شدّت و ضعف تنفّس گیاهان مربوط به شدّت و ضعف نور و حرارت هواى مجاور، مقدار رطوبت هوا، و نوع گیاه است. این موضوع به وسیله تجربیات متعدّدى که از طرف دانشمندان فیزیولوژى گیاهى به عمل آمده به ثبوت رسیده.
ساختمان گلها:ساختمان گلها از ساختمان برگها دقیق تر و داراى نقاط حیرت انگیزترى است.گلها معمولاً از چهار قسمت عمده که هر یک وظیفه مخصوصى دارد تشکیل مى شود:
۱ـ کاسه گل، که از برگهاى سبزى تشکیل شده و وظیفه آن پوشانیدن سطح غنچه ها و پس از آن حفظ گلبرگها و جام گل است.
۲ـ جام گل: یعنى همان برگهاى اصلى گل که غالباً به رنگ هاى گوناگون، وتعداد و طرز قرار گرفتن آنها در گلها مختلف مى باشد. دقّت و لطافت و رنگ آمیزى هاى عجیب و حیرت آورى که در طرح و ساختمان گلبرگها به کار رفته هر بیننده اى را بى اختیار وادار به تحسین مى کند.
۳ـ نافه گل:اگر در میان گلها دقّت کرده باشید میله ها و پرچم هاى ظریفى در وسط آن دیده مى شود که آنها را نافه مى نامند، و تعداد آنها در گلها مختلف است و در عین حال حساب مخصوصى دارد.
در بالاى این میله ها برامدگى کوچک و زردرنگى است که آن را "بساک" مى گویند. در میان بساک، کیسه بسیا رکوچکى است که چهار حفره دارد و در میان آنها دانه هاى گرده قرار گرفته است.
دانه هاى گرده، دانه هاى بسیار ریز میکروسکپى هستند که در عمل شباهت تامّى با نطفه حیوانات نر دارند. پس از برقرارى عمل لقاح بین آن و قسمتهاى مادّه، تخم گل درست مى شود. دانه هاى گرده با آن که کوچکى به نوبه خود داراى ساختمان تو بر تو و نازک کاریهاى شگفت آورى مى باشند. در میان آنها مقدار زیادى موادّ پرتوپلاسمى وموادّ چربى، قندى، نشاسته اى و ازتى مى باشد و در وسط آنها دو هسته که یکى کوچکتر و دیگرى بزرگتر است وجود دارد، بزرگتر را هسته روینده و کوچکتر را هسته زاینده مى نامند، که وظیفه مهمّ این دو را بزودى خواهید دانست.
۴ـ مادگى: همان قسمتى است که روى محور گل قرار گرفته و در ناحیه فوقانى آن برآمدگى مخصوصى به نام کلاله است و سطح آن ار مادّه لزج و چسبناکى پوشانیده، کار این مادّه چسبنده نگاهدارى و جذب دانه هاى نر و کمک به رویاندن آنهاست.
در پائین مادگى که متّصل به قسمت تحتانى گل است ناحیه برجسته اى وجود دارد که آن را "تخمدان" مى گویند و در میان آن تخمک ها یکوچکى یافت مى شود که با دنباله مخصوصى به دیواره تخمدان اتّصال دارند و به وسیله آن آب و موادّ لازمه را جذب مى کنند. تخمک ها نیز به سهم خود ساختمان قابل ملاحظه اى دارند.
عمل تخم گیرى و زفاف:پس از آنکه کیسه هاى گرده "بساک" از ه پاره شد و گرده ها روى کلاله ماده قرار گرفتند فوراً شورع به نموّ مى کنند. در اینجا باید متذکر شد که براى رسیدن دانه هاى گرده به کلاله مادّه، وسائل مختلفى وجود دارد که از مشاهده آن تعجّب عمیقى به مطالعه کنندگان جهان خلقت دست مى دهد; از جمله اینکه حشرات گوناگونى این وظیفه حیاتى ار بدون ان که توجّه به کار خود داشته باشند انجام مى دهند; یعنى در اثر رنگ و روى مطبوع و مادّه قندى مخصوصى که درین گلها جاى دارد به طرف آنها حرکت کرده و روى آنها نشسته و دانه هاى گرده را با پاى پشم آلود خود از این نقطه به آن نقطه حمل مى کنند; این عمل مخصوصاً در گلهائى که میله هاى نر و مادّه آنها از هم جداست و روى دو پایه قرار دارد بسیار شایان اهمیت است.
همانطور که گفتیم وقتى دانه هاى گرده روى کلاله قرار گرفت شروع به رشد و نموّ مى کند، هسته بزرگترکه همان هسته روینده است همراه آن نموّ کرده و به طرف تخمدان سرازیر مى شود و در نزدیکى آن به کلّى از بین مى رود ولى هسته کوچکتر که زاینده است از میان این لوله باریک عبور کرده وارد تخمدان مى شود و با تخمکها ترکیب شده عمل لقاح و زفاف رد آن محیط مخفى و تاریک صورت مى گیرد، نطفه گل بسته و تخم اصلى آن به وجود مى آید.
اکنون شما را به داورى مى طلبیم، آیا ساختمان این گل و برگ بلکه یک سلّول ذرّه بینى آن به مراتب دقیق تر از یک قاب عکس یا یک ساعت دیوارى که فوراً از دیدنش متوجّه سازنده با عقل و شعور آن مى شویم، نیست؟ آیا هیچ عاقلى مى تواند این طبقات مختلف و وظائف عجیب هر یک را معلول تصادف بداند؟!
فرض کنید در عالم جز این شاخه کوچک، هیچ چیز نباشد یا هر چه هست به نظر ما نامرتّب و غیر موزون بوده باشد، آیا تنها ساختمان شگرف این شاخه کوچک براى پى بردن به یک منیع شعور و قدرتى فوق العاده در ماوراء جهان مادّه کافى نیست؟!
به قول عارف شیدا، هماى شیرازى:
تا دم جان بخش زد نفس جانفزا *** مرغ سحر بر گشود لب پى حمد و ثنا
لب به مناجات و راز مرغ سحر باز کرد *** خیز که گاه نایز آمد و وقت دعا
چند به خوا بران خیز که شد کاروان *** چند در این خاکدان بسته دام وهوا
اى همه شب تا سحر خفته به بالین ناز *** در تو کند کى اثر ناله شبگیر ما
بر در درگاه دوتس آن که دو عالم ازوست *** مسکنت اى دل نکوست بندگى اى جان روا
لیک رهت کى دهند در صف اهل قبول *** تا نکنى بى ریا رو به سوى کبریا
اى به تو مشتاق جان اى به تو حرّم جهان *** یاد تو ذکر روان فکر تو مُلک بقا
ذکر تو گوید به دشت آهوى صحرا نورد *** بو یتو جوید ز گل بلبل دستانسرا
ماه شب افروز را مهر تو بخشد فروغ *** صبح روانبخش را نور تو بدهد ضیا
لطف تو آورده ایم روى نیاز اى کریم *** اى که گداى تو هست رد دو جهان پادشا
لطف تو عصیان پذیر گر نشدى از ازل *** کى شدى از دام غم آدم عاصى رها
گر تو برانى ز در ره نبرم بردرى *** کز همه بیگانه ام با غم تو آشنا
گر سوى جنّت برى ور وسى دوزخ کشى *** محض عناتى بود هر چه کنى با هما
اسرار و عجائبى که در عالم نباتات نهفته است بیش از آنست که انسان بتواند در یک عمر طولانى آنها را مطالعه کند; هم امروز دانشمندانى هستند که قسمت زیادى از عمر گرانبهاى خود ار در یک قسمت از ان مصرف کرده و اطلاعات بپر قیمت و قابل توجّهى براى عالم بشریت به ارمغان آورده اند. براى نمونه به چند نکته دیگر اشاره مى شود:
۱ـ هنرنمائى ریشه ها، آب و سایر موادّ لازمه که به توسّط تارهاى موئین که در ریشه درختان قرار دارد جذب مى شوند و علیرغم نیروى جاذبه زمین که ان ها را به سوى مرکز خود مى کشد از ریشه ها و ساقه ها بالا رفته به ارتفاع ها یسى ئ چهل متر مى رسد. این موضوع مدّتهاست که افکار دانشمندان را به خود متوجّه ساخته که در اثر چه عاملى این عمل انجام پیدا مى کند؟
۲ـ پیوند شاخ ها، نیز یکى از موضوعات اسرارآمیز عالم نباتات است، زیرا به وسیله آن مى توان درختى بار آورد که با داشتن یک ریشه و یک ساقه و استفاده کردن از یک نوع آب و غذا دو نوع میوه مختلف که در آثار و خواص با هم متفاوتند داشته باشد، مثلاً مى توان گیلاس را با آلبالو و سیب و گلابى و هلو و زرد آلو را هر کدام با دیگرى پیوند زد.
این عم لثابت مى کند که دستگاه لابراتوار عجیبى که در شاخه هاى کوچک درختان نهفته شده به خوبى مى تواند موادّ ساده جذب شده گیاهى را به هر صورت و شکلى بیرون آورد و از یک مادّه ترکیبات شیمیائى گوناگون تهیه کند. این لابراتوار راستى لابراتوار عجیبى است!
۳ـ تکمیل نواقص، نیز یکى دیگر از خواصّ گیاهان است. در بسیارى از درختان اگر شاخه اى را جدا کرده در زمین فرو ببرند چیزى نمى گذرد که نواقص خود را تکمیل کرده و به صورت یک درخت کامل با ریشه هاى قوى بیرون مى آید. این هم ناگفته نماند که ریشه هاى ردختان با آنکه چندان نیرومند به نظر نمى رسند داراى قدرت فوق العاده اى هستند که با هر گونه مانعى که بر سر راه آنها پیدا شود مبارزه مى کنند، اگر بتوانند غائله را با ملایمت برطرف کرده و با کج کردن راه خود از کنار مانع عبور مى کنند، ولى اگر کار به مبارزه کشید چنان شدّت عمل به خرجمى دهند که عمارتها یمحکم را ویران و سنگ هاى بزرگ را به فشار از جاى بر مى کنند و به راه خود ادامه مى دهند.
۴ـ گیاهان حسّاس: اگر تعجب نکنید شاخه هاى بعضى از گیاهان داراى حسّند و مانند حیوانات حرکات خارجى را احساس مى نمایند به طورى که اگر دست را نزدیک آنها ببرند فوراً خود را جمع مى کنند!
طریقه صید کردن این درختان چنین است که اگر انسان یا حیوانى نزدیک آنها شود دفتعتاً شاخه هاى نیرومند خود را بر او ریخته و او را محکم در میان خود نگاه مى دارند، در این موقع دیگر دست و پا کردن صید فایده اى ندارد و هر لحظه با فشار تازه اى مواجه مى شود، بالأخره چیزى نمى گذرد که شیره زننده مخصوصى از آنها تراوش کرده و روى بدن موجود صید شده مى ریزد و آن را حلّ و قابل جذب کرده آنگاه از آن تغذیه نموده آن را جزء بدن خویش مى سازد!
۵ـ شاه هاى پیچنده نیز نمونه جالبى از فداکارى، حمایت و دستگیرى از ضعفا را در عالم گیاهان نشان مى دهند، به انى ترتیب که پاره اى از گیاهانى که ساقه نازک آنها قدرت تحمّل سنگینى قامت طولانى و پر برگشان را ندارد به تنه درختان قویتر چسبیده و به کمک آنها به صورت مار پیچ نموّ مى کنند، و بعضى دیگر د راثر نداشتن مادّه کلروفیل و یا ناتوانى ریشه ها نسبت به احتیاجات آبى و غذائى آنها، به کمک نباتات دیگر ادامه حیات مى دهند مانند "عَشقه" که اسقه آن هب درختهاى قوى مى پیچد و به وسیله ریشه هاى مخصوصى که مانند خرطوم پشّه ها به میان درخت فرو مى برد، مواد غذائى را که در میان آوندها روان است مکیده و از آن استفاده مى کند.
حالا وجدان بیدار را قاضى قرار دهید، آیا مى توان این حقایق و عجائب را معلول تصادف و اتّفاق دانست؟ آیا این مهندسى عجیب از یک منبع عقل و قدرت حکایت نمى کند؟! این است حقیقت الهام.
اعتراف جان گلن به شعور حاکم بر هستى:
این فضانورد پس از بازگشت از سفر فضائى، مقاله اى نوشت که در سراسر آمریکا پخش شد، مقاله او بدین قرار است:
من نمى توانم دیده بگشایم و از آهنگى که از سراسر طبیعت بلند است در شگفت نمانم!
کمترین نظره اى کافى است که به عیان دید در همه کارها دستى در کار است. یکى از چیزهائى که موقع انتخاب من در دسته مسافران فضائى براى مطالعه به من داده شد رساله اى بود متضمّن اطلاعات فراوانى درباره فضا، در این رساله دو فصل راجع به وسعت جهان در من اثرى فوق العاده داشت.
براى درک مطالب آن باید دانست که سال نورى چیست ; سرعت نور در هر ثانیه ۳۰۰۰۰۰ کیلومتر است یعنى نور هر ثانیه به اندازه هفت برابر محیط زمین را مى پیماید. اکنون فرض مى کنیم که جزئى از نور مدّت یکسال به خطّ مستقیم طىّ مسافت کند; راهى را که او پیموده یکسال نورى گویند و این مسافت تقریباً۵/۹ میلیون میلیون کیلومتر است =۹۵۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰.
حال ببینیم در این رساله راجع به وسعت عالم چه آمده با توجّه به اینکه قطر کهکشان ما تقریباً ۱۰۰۰۰۰ سال نورى است و خورشید ستاره ناچیزى است که در فاصله ۳۰۰۰۰ سال نورى از مرکز این کهکشان به دور خود مى گردد، پس دشوار خواهد بود که ابعاد عظیم ماوراء دستگاه منظومه شمسى را به تصورّ آورد!
اشکال مسئله منحصر به فضاى بین ستارگان کهکشان ما نیست، آن سوتر میلیونها کهکشان دیگر پراکنده اند که چنان مى نماید با سرعتى گمان نکردنى از هم مى گریزند. حدود عالمى که با تلکسکوپ مشاهده شده از هر سو دست کم تا دو میلیون سال نورى گسترده است!
این راجع به عظمت حیرت آور جهان ما، حال برگردیم به آنچه که درباره ساختمان اتم کوچکترین عنصر شناخته شده مى دانیم .
اتم ها با دستگاه منظومه شمسى و همه جهان خویشاوندى نزدیکى دارند، به این معنى که آنها نیز مرکبند از الکترونها که در پیرامون مرکزى بر طبق نقشه منظّمى مى گردند.
منظور من از بیان آنچه گفتم چیست؟ من خواهم نشان دهم که در تمام جهان آفرینش که ما را فرا گرفته نظم حکمفرماست. از جزء بى نهایت خُرد اتم گرفته تا بزرگترین واحد نجومى که ما مى توانیم تصوّر کنیم یعنى کهکشانها که هزاران سال نورى از ما فاصله دارند، همه بر روى مدارهاى مشخّصى و بر طبق نقشه متشابهى در حرکتند.
آیا مى توان گفت که همه اینها یک امر تصادفى باشد؟ آیا بر حسب اتّفاق است که توده اى از موادّ موّاجدر فضا ناگهان ئ سر خود در این مدارها به سیر پرداخته اند؟ من که نمى توانم چنین باور کنم، ما در برابر نقشه مشخّصى قرار داریم; این جهان عظیم اختران به من ثابت مى کند که خدائى هست، نیروئى وجود دارد که این مجموع را به روى مدار نگاه مى دارد.
اینک سرعت هاى طرح "مرکورى" را با بعضى از آنچه بدان اشاره شد بسنجیم، بسا باشد که به خود مى بالیم در این باره پیروزى شایانى به دست آورده ایم ; مى توانیم مدارى را به سرعت ساعتى ۲۹۰۰۰ کیلومت ربپیمائیم، یعین تقریباً ثانیه اى ۸ کیلومتر، البتّه این سرعت با میزان درک زمینى ها بس بزرگتر مى نماید.
همچنانکه ارتفاعى که بدان رسیده ایم ـ کمى بیش از ۶۰۱ کیلومترـ نیز در نظر ما عظیم جلوه مى کند، امّا نتیجه اى که با عمه جدّ و جهد به دست آورده ایم در مقابل آنچه هم اکنون در فضا مى گذرد چیست؟ چیزى است مسخره آمیز!
محال است که بتوان خدا را با مقایسهاى علمى سنجید، محال است که ما بتوانیم با حواسّ خود به نیروهاى روحانى دسترسى پیدا کنیم، اینها غیر قابل درکند ولى مگر نیروهاى نامحسوس دیگرى نیستند که وجودشان نزد ما محقّق است؟
یک هواپیما ممکن است نیرومندترین موتورها را داشته باشد و از حیث ساختمان نیز کاملاً مجهّز باشد معهذا بدون نیروئى که نامحسوس است نخواهد توانست کار مهمّى از پیش ببرد; براى انیکه هواپیما بتواند وظیفه خود را به طور شایسته انجام دهد بادى راهنمائى شود; راهنماى او کیست؟ جعبه قطب نما، امّا نیروئى که این قطب نما را رهبر یمى کند از محیط درک حواسّ ما خارج است، محال است آن را دید، لمس کرد، چشید و به طور کلّى حسّ کرد، با این همه مى دانیم که آن نیرو موجود است چون آن را درک مى کنیم.
در جایگاه هوانورد دستگاهى مى بینیم که جهت را نشان مى دهد، و کاملاً باور داریم نیروئى که عقربه را حرکت مى دهد به عم لخود ادامه خواهد داد; همه ما که پرواز مى کنیم هزاران بار جان خود را در گرو عمل این دستگاه گذاشته ایم، یقین داریم نشانه هائى که مى نماید ما را به آنجا که مى خواهیم برویم رهبرى مى کنند.
نیروهاى روحانى و دینى نیز چنین اند، خود را بدان تسلیم کنیم تا از ضلالت برهیم و به صراط مستقیم و سر منزل سعادت هدایت شویم هر چند که حواسّ ما نتواند آن را دریابند ولى آثار آن را در زندگى خود مشاهده خواهمى کرد، پس چرا در حقیقت آن شک داشته باشیم؟!(۲۷۷)
آرى این است حقیقت الهام و آن واقعیتى که حضرت زین العابدین در جمله مورد شرح به آن اشاره فرموده است.
ایمان به حضرت حقّ آثار زیادى در حیات فردى و اجتماعى و خانوادگى و سیاسى و اقتصادى و حتّى جسمى انسان دارد تا جائى که پژوهشگران پژوهش خود را در این زمینه با این جمله شروع کرده اند: ایمان به خداوند علاوهخ بر حفظ شخصیت آدمى، حافظ سلامت جسمى و روانى است.(۲۷۸)
عظّار آن عارف فرزانه به پیشگاه مقدّس حق عرضه داشته:
بنام آن که مُلکش بى زوال است *** به وصفش نطق صاحب عقل لال است
مفرّح نامه جانهاست نامش *** سر فهرست دیوانهاست نامش
ز نامش پر شکر شد کام جانها *** ز یادش پر گهر تیغ زبانها
اگر بى یاد او بوئى است رنگى است *** وگر بى نام او نامى است ننگى است
خداوندى که چندانى که هستى است *** همه در جنب ذاتش عین پستى است
چو ذاتش برتر است از هر چه دانیم *** چگونه شر آن کردن توانیم
به دست صنع گوى مرکز خاک *** فکنده در هم چوگان افلاک
چو عقل هیچ کس بالاى او نیست *** کسى داننده آلاى او نیست
همه نفسى جهان اثباتش آمد *** همه عالم دلیل ذاتش آمد
صفاتش ذات و ذاتش چون صفات است *** چو نیکو بنگرى خود جمله ذات است
وجود جمله ظلّ حضرت اوست *** همه آثار صنع قدرت اوست
نکو گوئى نگو گفتست در ذات *** که اَلتَّوْحیدُ إسْقاطُ الاْضافات
زهى رتبت که از مه تا به ماهى *** بود پیشش چو موئى از سیاهى
زهى عزّت که چندان بى نیازى است *** که چندین عقل و جان آنجا به بازى است
زهى حشمت که گر درجان درآید *** ز هر کى ذرّه صد طوفان برآید
زهى وحدت که موئى در نگنجد *** در آن وحدت جهان موئى نسنجد
زهى غیرت که گر برعالم افتد *** به یک ساعت دو عالم برهم افتد
زهى هیبت که گر یک ذرّه خورشید *** بیابد گم شود در سایه جاوید
زهى حرمت که از تعظیم آن جاه *** نیابد کس وراق او بدان راه
زهى مُلکت که واجب گشت و لابد *** که نه نقصان پذیرد نه تزاید
زهى قوّت که گر خواهد به یک دم *** زمین چون موم گردد نُه فلک هم
زهى شربت که درخون مى زند نان *** به امّید سَقاهُمْ رَبُّهُمْ جان
زهى ساحت که گر عالم نبودى *** سر موئى از آنجا کم نبودى
زهى غایت که چشم عقل و ادراک *** بماند از بعد آن افکنده در خاک
زهى هلت که چون همگام آید *** به موئى عالمى در دام آید
زهى شدّت به حجّت برگرفتن *** نه برگ خامُشى نه روى گفتن
زهى عزلت که چنیدنى زن و مرد *** دویدند و ندیدند از رهش گرد
زهى غفلت که ما راکرد زنجیر *** و گرنه نیست از ما هیچ تقصیر
زهى حسرت که خواهد بود ما را *** ولى حسرت ندارد سود ما را
زهى طاقت که تا ما زین امانت *** برون آئیم نا کرده خیانت
جهان عشق را پا و سرى نیست *** بجز خون دل آنجا رهبرى نیست
کسى کعاق بود کز پاى تا فرق *** چو گل در خون شود اوّل قدم غرق
خداوندا بسى بیهوده گفتم *** فراوان بوده و نابوده گفتم
اگر چه جرم عاصى صد جهان است *** ولى یک ذرّه فضلت بیش از آن است
چم ما را نیست جز تقصیر طاعت *** چه وزن آریم مشتى کم بضاعت
کنون چون او فتاد این کار ما را *** خداوندا به خود مگذار ما را
خدایا رحمتت دریاى عام است *** وز آنجا قطره اى ما را تمام است
اگر آلایش خلق گنه کار *** بدان دریا فرو شوئى به یک بار
نگردد تیره آن دریا زمانى *** ولى روشن شود کار جهانى
چه کم گردد از آن دریاى رحمت *** که یک قطره کنى بر خلق قسمت
این همه عنایت در راه شناختش محصول الهام است، الهامى که راهبر انسان به سوى حقایق و راهنماى آدمى به سوى انبیا و ائمّه و علوم است و سلامت فکر و جان و جسم و جامعه و خانواده معلول آثار همین الهام است. در این زمینه به طور زیر دقّت کنید:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکمْ عَلَى تِجَارَة تُنجِیکم مِنْ عَذَاب أَلِیم، تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بَأَمْوَالِکمْ وَأَنفُسِکمْ ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ إِن کنتُمْ تَعْلَمُونَ»:(۲۷۹) اى مردمى که ایمان آورده اید، آیا میل دارید شما را به تجارتى راهنمائى کنم که از عذاب دردناک رهائینات بخشد؟ آن تجارت ایمان به خدا و رسول و با مال و جان در راه خدا جهاد کردن است، این کا ربراى شما بهتر است اگر بدانید.
مسلّم است جسم آدمى همچون روحش در مقابل متاعب و مصائب روزگار به بیماریهاى مختلف گرفتار مى شود، و این بیماریها چه به علّت ورود میکرب مخصوص در بدن، و چه تصادفات مختلف یا پیرى و فرسودگى اعضا و جوارح باشد، زندگى را براى آدمى تلخ و ناگوار مى گرداند.
ولى آنچه علم پزشکى و روانشناسى امروز به ما مى آموزد این است که بیماریهاى "پسیکو سوماتیک" یعنى آنها که به علّت نابسامانى و ناسازگاریهاى روانى ایجاد مى شود روز بروز در دنیا رو به ازدیاندند به قسمى که مى توان گفت در ابتلاى به بیماریهاى میکربى و عمومى نیز آنجا که شخص گرفتار ناراختیهیا روحى و نابسامانیهاى آن نیست از نطر جسمى نیز سالمتر و شادابتر است، به عکس آنجا که شخص گرفتار مشکلات و ناراحتیهاى روانى است هر چند هم در حفظ و رعایت بهداشت بدن بکوشد باز عوارض و ناراحتیهاى جسمى به تدریج در او پیدا مى شود و رو به پیشرفت مى رود تا آنجا که او را از پا در مى آورد.
قرآن مجید در پانزده قرن قبل به خوبى این مطلب را بازگو کرده آنجا که راه اصلى حفظ سلامت روح و رد نتیجه جسم ار روى ایمان حقیقى بنا نهاده و دستور داده است که اگر کسى حقیقتاً میل داشته باشد از عذاب بزرگ جسماین و گرفتاریها و نابسامانیهاى آن برکنار باشد و لااقل در دنیا از عذاب شدید رهائى یابد چه رسد به آخرت، بهتر است راه ایمان پیش گیرد.
ایمان به خدا را که سبب نجات دنیا و آخرت است آنقدر با اهمیت دانسته که فرموده بهترین تجارت ممکنه براى حفظ سلامت روح و جسم، ایمان به وجود مقدس حضرت حقّ و صاحب عالم و آدم است.
ملاحظه بفرمائید اگر کسى حقیقتاً به خداوند و روز جزا ایمان داشته باشد و کارها را به او واگذارد و بداند که هر چه هست یا جهت امتحان یا محض رشد، یا بخاطر آبادى آخرت یا جریمه گناه از طرف اوست، بد و خوبى برایش نم ماند یعنى هر چه به وى مى رسد آن را از جانب دوست دانسته و براى خود لازم مى شمرد و با تمام وجود مى گوید:
ندانم که خوش یا که ناخوش کدام است *** خوش آن است بر ما که مى پسندد
به خاطر آورید که بالاى در منزل غالب پدران ما این آیه نوشته بود:
«أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ»:(۲۸۰) تمام کار خودم را به خداوند واگذار مى کنم، چه آن جناب نسبت به ظاهر و باطن بندگانش بیناست.
روى این اصل هنگام ورود و خروج آن را مى دیدند و مضمون آن در ذهنشان نقش مى بست و دیگرى را در کار خود به هیچ وجه مؤثّر نمى دانستند.
یعنى حقیقتاً عقیده داشتند که کارهایشان را باید به خدا واگذارند و از او توفیق خواهند، لذا هر خوبى و رنجى را از طرف او به صلاح زندگى خود مى دانستند، یعنى با سلاح ایمان و تقوا و مخصوصاً توسّل، به جنگ طبیعت مى رفتد و در نتیجه راضى بودند و به هیچ وجه گرفتار عقده هاى روانى نمى شدند.
درست عکس امروز که از صبح تا شام با خود نقشه مى کشند و برنامه مى ریزند و در اجراى آن دچار تردید و ناکامى مى شوند و روحشان آزرده مى گردد.
این همه ناراحتیهاى جسمى و بیماریهاى پسیکوسوماتیک مثل زخمهاى معده و اثنا عشر و کولیت هاى مزمن، فشار خون، اوره و قند، و انفارکتوس هاى قبلى و...همه و همه بع علّت پیدایش عقده هاى مخصوص روانى رد بدن آدمى است که از بى ایمانى به وجود آمده است، ورنه آنکس که حقیقتاً خدا را مى شناسد و به آنحضرت ایمان دارد و مى داند رنج و راحت همه از جانب اوست، در مقابل شدائد خم به ابرو نمى آورد و خود را نمى بازد، زیاد ضجّه و ناله نمى کند و احساسات افراطى به خرج نمى دهد، و به قول قرآن حالش این است که آیه از او خواسته:
«لِکیلاَ تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکمْ»:(۲۸۱) تا بر آنچه از دست شما رفته تأسّف نخورید، و به چیزى که از متاع دنیا به شما عنایت شده دل خوش ننمائى (زیرا هر دو در گذرگاه رفتن و فراموشى است).
حقیقتاً چنین است، اگر انسان مضمون این آیه را به خوبى بداند و عمل کند آن وقت که در پشت میز ریاست است، زمانى که دستش از مال دنیا پر است، وقتى که در قلّه قدرت جوانى است ففر نم یفروشد و آزار نمى رساند، و موقتى هم از همه آن مشاغل دستش برید آنقدر کج خلق و مضطرب نمى گردد که به فرسودگى روانى مبتلا شود.
امروزه چون اغلب مردم در جستجوى پست و قردت و میز و مقام و مال و منال بیشترند و میل دارند با به دست آوردن آنها بفروشند و خود را بنمایانند، با به دست آوردنش خود را فراموش مى کنند و مردم و دوستاان را به هیچ مى گیرند وهمه را از خود مى رنجانند، و چون دستشان از آن همه ببرد و خالى شود به دریوزگى افتند و مضطرب و نالان شوند و گرفتاریهاى عجیبى از ناحیه عقده هاى روانى به آنان حمله ور گردد!
عدّه زیادى از بازنشستگان که به علّت فرسودگى روانى به بدبینى و اضطراب گرفتار مى شوند یا انفارکتوس قلبى و غمهاى توصیف ناشدنى به سراغشان مى آید به همین دلیل است.
قرآن مجید یادآور مى شود که غم و شادى دنیا در گذراست و آدم عاقل نه از روزگار تاخ و نامساعد نالان مى شود و نه فراخى زندگى او را به فخر فروشى و مستى وا مى دارد; مؤمن به خوبى تشخیص مى دهد که آنجه به او مى رسد درتس مطابق با صلاح و سلامت جسمى و روانى اوست و باید آن را با روى خوش و جبین گشاده پذیرفت:
سوز دل، اشک روان، ناله شب، آه سحر *** این همه را نظر لطف شما مى بینم
بنابراین اگر انسان الهامات الهیه را قدردانى کند هم عالم به پاره اى از واقعیات مى گردد و هم سلامت جسمش تأمین مى شود و هم از سلامت کامل روانى که مایه سلامت جسم است بهره مند مى گردد، چنانکه قرآن مجید فرموده:
«الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»:(۲۸۲) آنان که ایمان آوردند و دلهاشان به یاد خدا آرامش یافت; آگاه باشید فقط با یاد خدا دلها آرامش واقعى پیدا مى کند.
تیره روزى این نسل و ابتلاى فراوان او به بیماریهاى عصبى و روانى در زندیگ بوقلمون وارش ناشى از گرفتگیها و نابسامانیهاى روانى است و همه به علّت عدم دست آویز قابل توجّه و مطمئن است.
آرى باید تمام سلّول هاى وجود آدمى مترنّم به مناجات و دعا باشد و آنى از اتّصال داشتن به حضرت او و توسّل به جنابش غفلت نورزد تا آرامش کامل بر تمام جوانب حیات حکمفرما باشد، و به قول شیداى نیشابورى:
به نام کردگار هفت افلاک *** که پیدا کرد آدم از کفى خاک
خداوندى که ذاتش بى زوال است *** خرد در وصف ذاتش گنگ و لال است
زمین و آسمان از اوست پیدا *** نمود جسم و جان از اوست پیدا
مه و خورشید نور هستى اوست *** فلک بالا زمین در پستىِ اوست
ز وصفش جان جان حیران بمانده *** خرد انگشت در دندان بمانده
صفات لایزالش کس ندانست *** هر آن وصفى که گوئى بیش از آنست
دو عالم قدرت بیچون اوى است *** درون جانها ورا در گفت و گوى است
ز کنه ذات او کس را خبر نیست *** بجز دیدار او چیز دگر نیست
طلبکارش حقیقت جمله اشیا *** ز ناپیدانى او جمله پیدا
جهان از نور ذات او مزین *** صفات از ذات او پیوسته روشن
ز خاکى این همه اظهارکرده *** ز دودى زینت پرگار کرده
ز صنعش آدم از گلِ رخ نموده *** ز وى هر لحظه صد پاسخ شنوده
ز علمش گشته آنجا صاحب اسرار *** خود اندر دید آدم کرده دیدار
حقیقت علم کل او راست تحقیق *** دهد آن را که خواهد دوست توفیق
بداند حاجت مورى در اسرار *** همان دم حاجتش آرد پدیدار
شده آتش طلبکار جلالش *** دمادم محو گشته از وصالش
ز حُکمش باد سرگردان به هرجا *** گهى در تحت و گاه اندر ثریا
ز لطفش آب هر جائى روان است *** ز فضلش قوّت روح و روان است
ز دیدش خاک مسکین اوفتاده *** از ان در عزّ و تمکین اوفتاده
ز شوقش کوه رفته پاى در گلِ *** بمانده واله و حیران و بى دل
ز ذوقش بحر در جوش و فغان است *** از آن پیوسته او گوهر فشاناست
نموده صنع خود در پاره خاک *** درونش عرش و فرش و هفت افلاک
نهاده گنج معنا در درونش *** به سوى ذات کرده رهنمونش
همه پیغمبران زو کرده پیدا *** نمود علم او بر جمله دانا
که بود آدم کمال قدرت او *** به عالم یافته بد رفعت او
دو عالم را در او پیدا نموده *** از اواین شور با غوغا نموده
تعال اللّه یکى بى مثل و مانند *** که خوانندش خداوندان خداوند
زهى گویا ز تو کام و زبانم *** توئى هم آشکار و هم نهانم
زهى بینا ز تو نور دو دیده *** ترا در اندرون پرده دریده
زهى از نور تو عالم منوّر *** ز عکس ذات تو آدم مصوّر
زهى درجان و دل بنموده دیدار *** جمال خویش را هم خود طلبکار
تو نور مجمع کوْن و مکانى *** تو جوهر مى ندانم از چه کسانى
برافکن بُرقع و دیدار بنماى *** به جزو و کل یکى رخسار بنماى
۲.الهام براى نمایاندن راه شکر:
چون به نعمت بنگریم و در شئون و جوانب آن فکر کنیم به این معنى ملهم مى شویم که باید از منعم نعمت در برابر نعمتش تشکر کرد.
این اصل مسلّم حقیقتى است که از طریق دیدن نعمت و فکر در آن که چگونه به وجود آمده و براى چه به وجود آمده و که آن را به وجود آورده و اکنون باید در کجا مصرف کرد، به انسان الهام مى شود:
«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»:(۲۸۳) پس کارهاى زشت و خوب آنرا به وى الهام کرد.
چون به جستجوى راه شکر کردن برخیزى و به دنبال آن الهام قلبى حرکت کنى به الهام دیگر که وحى است و مجموعه آن در قرآن مجید منعکس است مى رسى، و در آنجا وقتى به آیات شکر دقّت کنى به این معنى واقف مى شوى که کشر نِعمتْ واجب، و شکرْ علّت ازدیاد نعمت و قرار و استقرار آن در کف; و حقیقت شکر خرج کردن نعمت در همان راهى است که منعم به آن راه راهنمائى کرده است.
«فَاذْکرُونِی أَذْکرْکمْ وَاشْکرُوا لِی وَلاَ تَکفُرُونِ»:(۲۸۴) مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم، و شکر نعمتهاى مرا بجاى آورید و در برابر نِعَم من کفر نورزید.
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کلُوا مِن طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاکمْ وَاشْکرُوا لِلّهِ إِن کنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ»:(۲۸۵) اى اهل ایمان از روزى پاک و جلاى که نصیبتان نموده ام تناول کنید، اگر پرستنده و بنده او هستید شکر نعمتهائى که نصیب شما شده بجاى آورید.
«وَ رَزَقَکمْ مِنَ الطَّیباتِ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ»:(۲۸۶) از بهترین پاکیزه ها روزى شما نمود، باشد که آن نعمت ها را شکر کنید.
«وَاللَّهُ أَخْرَجَکم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیئاً وَجَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ»:(۲۸۷) شما را از رحم مادران بیرون آورد در حالیکه هیچ نمى دانستى،براى شما چشم و گوش و قلب قرار داد تا مگر شکر این همه نعمت را بجاى آرید!
پس از اعلام اینکه شکر واجب است و پس از شمردن برخى از نعمتها و اینکه شکرش بجا مصرف کردن آن است مى فرماید نتیجه و منفعت این شکر عاید خود شماست و بهره دنیا و آخرت این عمل به شما برمى گردد:
«وَمَن یشْکرْ فَإِنَّمَا یشْکرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِی حَمِیدٌ»:(۲۸۸) و هرکس شکر حق گوید به سود خود اوست، و هرکه ناسپاسى و کفران ورزد به زیان و ضرر خوداوست، کهخداونداز هر کس وهر چیز بى نیاز و ستوده صفات است.
قرآن مجید شاکرین را طایفه اى بسیار ممتاز دانسته وعدّه آنان را کم مى داند و اجر شکر را سریع اعلام مى نماید:
«اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکراً وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِی الشَّکورُ»:(۲۸۹) اینک اى آل داود، شکرو سپاسى خداى را بجاى آورید، هر چند از بندگان من عدّه کمى شکر گزارند.
«وَمَن یرِدْ ثَوَابَ الآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا ونَجْزِی الشَّاکرِینَ»:(۲۹۰) هرکه براى آخرت سعى و کوشش کند از نعم آنجابرخوردارش کنیم،البتّه بزودى شاکران را در دنیا و آخرت جزاى نیک دهیم.
۳. گشودن ابواب علم به سوى ربوبیت:
کلمه مبارکه "ربّ" به معناى مالک و مربّى است. در تمام گردونه آفرینش مالک حقیقى و ذاتى و مربّى اصلاحگر به معناى واقِعى کلمه جز ذات اقدس حضرت ربّ العزّه وجود ندارد.
لغت و کلمه "ربّ" در قرآن مجید و دعاها و مناجاتها و معارف الهیه بسیار زیاد آمده، اگر کسى جان و قلبش با مفهوم این اسم متّحد شود نه طاغوت مى شود نه طاغوت زده و نه گول فرهنگهاى بیگانه از حقیقت را مى خورد.
مربوب ربّ، آزادترین و آگاه ترین و پاک ترین و با کمال ترین و شریفترین و با تربیت ترین انسانهاست.
عارف عاشق، اقبال پاکستانى در نشان دادن مفهوم ربّ و شخصیت مربوب ربّ در محور خبر عظیم آفرینش، حضرت سید الشهداء علیه السّلام چه نیکو سروده:
هر که پیمان با هوالموجود بست *** گردنش از بند هر معبود رست
مؤمن از عشق است و عشق از مؤمن است *** عشق را ناممکن ما ممکن است
عقل سفّاک است و او سفّاک ترى *** پاک تر چالاک تر بى باک تر
عقل در پیچاک اسباب و علل *** عشق مکارست و دامى مى زند
عقل را سرمایه از بیم و شک است *** عشق را عزم و یقین لاینفک است
آن کند تعمیر تا ویران کند *** این کند ویران که آبادان کند
عقل چون باد است ارزان در جهان *** عشق کمیاب و بهاى او گران
عقل محکم از اساس چون و چند *** عشق عریان از لباس چون و چند
عقل مى گوید که خود را پیش کن *** عشق گوید امتحان خویش کن
عقل با غیر آشنا از اکتساب *** عشق از فضل استو با خود در حساب
عقل گوید شاد شو آباد شو *** عشق گوید بنده شود آزاد شو
عشق را آرام جان حرّیت است *** ناقه اش را ساربان حرّیت است
آن شنیدستى که هنگام نبرد *** عشق باعقل هوس پرورچه کرد
آن امام عاشقانْ پور بتول *** سرو آزادى ز بستان رسول
ال
لّه اللّه باس بسم اللّه پدر *** معنى ذِبح عظیم آمد پسر
بهر آن شهزاده خیر الملل *** دوش ختم المرسلین نِعْمَ الْجَمَل
سرخ رو عشق غیور از خون او *** شوخى این مصرع از مضمون او
در میان امّت کیوان جناب *** همچو حرق قل هو اللّه در کتاب
چون خلافت رشته از قرآن گسیخت *** حرّیت را زهر اندر کام ریخت
خاست آن سر جلوه خیر الاُمم *** چون سحاب قبله باران از کرم
بر زمین کربلا بارید و رفت *** لاله در ویرانه ها کارید و رفت
تا قیامت قطع استبداد کرد *** موج خون او چمن ایجاد کرد
بهر حقّ در خاک و خون گردیده است *** پس بناى لا إلَه گردیده است
مدّعایش سلطنت بودى اگر *** خود نکردى با چنین سامان سفر
دشمنان چون ریگ صحرا لا تُعَد *** دوستان او به یزدان هم عدد
سرّ ابراهیم و اسماعیل بود *** یعنى آن اجمال را تفصیل بود
عزم اوچون کوهساران استوار *** پایدار و تند سیر و کامکار
تیغ بهر عزّت دین است و بس *** مقصد او حفظ آئین است و بس
ما سوى اللّه را مسلمان بنده نیست *** پیش فرعونى سرش افکنده نیست
خون او تفسیر این اسرار کرد *** ملّت خوابیده را بیدار کرد
تیغ"لا" چون ازمیان بیرون کشید *** از رگ ارباب باطل خون کشید
نقش "الاّ اللّه" بر صحرا نوشت *** سطر عنوان نجات ما نوشت
رمز قرآن از حسین آموختیم *** ز آتش او شعله ها اندوختیم
اى صبا اى پیک دور افتادگان *** اشک ما برخاک پاک او رسان
درک مفهوم ربوبیت، عجیب در آزادى انسان از بند شیاطین داخلى و خارجى و هواها و هوس ها و غرائز و امیال سرکش مؤثّر است
فهم معناى ربوبیت آنچنان در تربیت انسان برابر با فرهنگ حضرت ربّ العزّه داراى اثر است که از انسان منبع جود و کرامت، تقوا و شرافت، معرفت و اصالت، وجدان و ولایت، فضیلت و سیادت و به قول قرآن مجسد شجره طیبه به بار مى آورد!
اقبال بر اساس قرآن مجید، متّصل به ربوبیت حق را با تربیت ترینانسان تاریخ مى داند و مى گوید این تربیت را که تربیت خود در سایه ربوبیت حقّ است سه مرحله است:
۱ـ اطاعت ۲ـ ضبط نفس ۳ـ نیابت الهى.
اطاعت از حقدر تمام اوامر و نواهى و اطاعات از انبیا و ائمّه طاهرین علیهم السلام; ضبط و حفظ این اطاعت از دستبرد شیاطین و حوادث و نوائب و مصائب و نیز ضبط نفس از گناه و معصیت; و در نتیجه به مقام خلافت اللّهى رسیدن. اینک گفتار علاّمه اقبال پاکستانى:
اطاعت:
خدمت و محنت شعار اشترست *** صبر و استقلال کار اشتر است
گام او در راه کم غوفاستى *** کاروان را زورق صحراستى
نقش پایش قسمت هر بیشه اى *** کم خور و کم خواب و مخنت پیشه اى
مست زیر بار محمل مى رود *** پاى کوبان سوى منزل مى رود
سر خود از کیفیت رفتار خویش *** در سفر صابرتر از اسوار خویش
تو هم از بار فرائض سرمتاب *** برخورى از عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب
دراطاعت کوش اى غفلت شعار *** مى شود از چبر پیدا اختیار
ناکس از فرمان پذیرى کس شود *** آتش ار باشد ز طغیان خس شود
هر که تسخیر مه و پروین کند *** خویش را زنجیرى آئین کند
باد را زندان گل خوشبو کند *** قید بو را نافه آهو کند
مى زند اختر سوى منزل قدم *** پیشِ آئینى سر تسلیم خم
سبزه بر دین نمو روئیده است *** پایمال ازترک آن گردیده است
لاله پیهم سوختن قانون او *** بر جهد اندر رگ او خون او
قطره ها دریاست از آئین وصل *** ذرّه ها صحراست از آئین وصل
باطن هر شئ زآئینى قوى *** تو چرا غافل ازاین سامان روى
باز اى آزاد دستور قدیم *** زینت پاکن همان زنجیر سیم
شکوه سنج سختى آئین مشو *** از حدود مصطفى بیرون مشو
ضبط نفس:
نفس تو مثل شتر خود پرور است *** خود پرست و خودسوار و خودسر است
مرد شو آور زمام او به کف *** تا شوى گوهر اگر باشى خزف
هر که برخود نیست فرمانش روان *** مى شودفرمان پذیر از دیگران
طرح تعمى تو از گل ریختند *** با محبّتن خوف را آمیختند
خوف دنیا خوف عُقبى خوف جان *** خوف آلامِ زمین و آسمان
حبّ مال و دولت و حبّ وطن *** حبّ خویش و اقربا و حبّ زن
امتزاج ما و طن تن پوراست *** کشته فحشا هلاک منکر است
تا عصاى لا إلَهدارى به دست *** هر طلسم خوف را خواهى شکست
هر که حق باشد چو جان اندر تنش *** خم نگردد پیش باطل گردنش
خوف را در سینه او راه نیست *** خاطرش مرعوب غیر اللّه نیست
هر که دراقلیم "لا" آباد شد *** فارغ از بند و زن و اولاد شد
مى کنداز ما سِوى قطع نظر *** مى نهد ساطور بر حلق پسر
با یکى مثل هجوم لشگر است *** جان به چشم او زباد ارزان تر است
"لا إلَه" باشد صدف، گوهر نماز *** قلب مسلم را حج اصغر نماز
در کف مسلم مثال خنجر است *** قاتل فحشا و بَغْى و منکر است
روزه برجوع و عطش شبخون زند *** خیبر تن پرورى را بشکند
مؤمنا را فطرت افروزست حج *** هجرت آموز و وطن سوزست حج
طاعتى سرمایه اى جمعیتى *** ربط اوراق کتاب ملتى
حبّ دولت را فنا سازد زکات *** هم مساوات آشنا سازد زکات
دل ز حَتّى تُنْفِقُوا محکم کند *** زر فزاید الفت زر کم کند
این همه اسباب استحکام تست *** پخته محکم اگر اسلام تست
اهل قوّت شو ز ورد یا قَوى *** تا سوار اشتر خاکى شوى
نیابت الهى:
گر شتربانى جهانبانى نکنى *** زیب سر تاج سلیمانى کنى
تا جهان باشد جهان آرا شوى *** تا جدار ملک لا یبلى شوى
نایب حق در جهان بودن خوش است *** بر عناصر حکمران بودن خوش است
نایب حق همچو جان عالم است *** هستى او ظلّ اسم اعظم است
از رموز جز و وکل آگه بود *** در جهان قائم به امر اللّه بود
خیمه چون در وسعت عالم زند *** این بساط کهنه را بر هم زند
فطرتش معمور و مى خواهد نمود *** عالمى دیگر بیارد در وجود
صد جهان مثل جهان جزو و کل *** روید از کشت خیال او چو گل
ضخته سازد فطرت هر خام را *** از حرم بیرون کند اصنام را
نغمه زا تار دل مضراب او *** بهر حق بیدارى او خواب او
شیب را آموزد آهنگ شباب *** مى دهد هر چیز را رنگ شباب
نوع انسان را بَشیر و هم نذیر *** هم سپاهى هم سپه گر هم امیر
مدّعاى عَلَّم الاْسْماستى *** سرّ سُبحانَ الَّذى أسْراستى
از عصا دست سفیدش محکم است *** قدرت کامل به علمش توأماست
چون عصا گیرد به دست آن شهوسوار *** تیزتر گردد سمند روزگار
خشک سازد هیبت او نیل را *** مى برد از مصر، اسرائیل را
از "قُمِ" او خیزد اندر گور تن *** مرده جانها چون صنوبر در چمن
ذات او توجیه ذات عالم است *** از جلال او نجات عالم است
ذرّه خورشید آشنا از سایه اش *** قیمت هستى گران از مایه اش
زندگى بخشد ز اعجاز عمل *** مى کند تجدید انداز عمل
جلوه ها خیزد ز نقش پاى او *** صد کلیم آواره سیناى او
زندگى را مى کند تفسیر نو *** مى دهد این خواب را تعبیر نو
هستئى مکنون او راز حیات *** نغمه نشنیده اى ساز حیات
طبع مضمون بند فطرت خون شود *** تا دو بیت ذات او موزون شود
مشت خاک ما سرگدون رسید *** زین غبار آن شهسوار اید پدید
خفته در خاکسرت امروز ما *** شعله فرداى عالم سوز ما
غنچه ما گلسستان در دامن است *** چشم ما از صبح فردا روشن است
اى سوار اشهب دوران بیا *** اى فروغ دیده امکان بیا
رونق هنگامه ایجاد شو *** در سواد دیده ها آباد شو
شورش اقوام را خاموش کن *** نغمه خود را بهشت گوش کن
خیزو قانون اخوّت ساز ده *** جام صهباى محبّت باز ده
باز در عالم بیا ر ایام صلح *** جنگجویان را بده پیغام صلح
نوع انسان مزرع و تو حاصلى *** کاروان زندگى را منزلى
ریخت از جور خزان برگ شجر *** چون بهاران بر ریاض ما گذر
سجده هاى طفلک و برنا و پیر *** از جبین شرمسار ما بگیر
از وجود تو سر افرازیم ما *** پس بسوزِ این جهان سوزیم ما
آن درى که خداوند بزرگ براى شناخته شدن مقام ربوبیتش به روى ما باز کرد درِ نبوّت و امامت است. على علیه السّلام در خطبه اوّل "نهج البلاغه" مى فرماید:
«وَاصْطَفى سُبْحانَهُ مِنْ وُلْدِهِ أنْبِیاءَ، أخَذَ عَلَى الْوَحْىِ میثاقَهُمْ، وَ عَلى تَبْلیغِ الرِّسالَةِ أمانَتَهُمْ»: خداى سبحان از اولاد او پیامبرانى برگزید، که بر وحىْ از آنان میثاق گرفت و براى تبلغ رسالت، امانت و پیمان.
پیمان ابلاغ رسالت معظم ترین پیمانیاست که ممکن است تصوّر شود، پیمانى است که خداوند از پیامبران براى پذیرش وحى و ابلاغ حقایق وحى شده به انسانها مى گیرد.
بدیهى است که وحى بایستى بردلى وارد شود که از هر گونه خس و خاشاک هوا و هوس و خوخواهى ها پاک و منزّه باشد، و اندک آلودگى درونى مجراى آب حیات وحى را تیره مى سازد.
مسلّم است که پیامبران در رسانیدن حقایق وحى شده به مردم بایستى به همه گونه گذشت و فداکارى تن دردهند.
در حقیقت وضع حیاتى یک پیامبر چنین است که زندگى خود را بر مبناى رسالت تلقّ یکند. او در عین حال که یکى از انسانهاست و داراى زندگى طبیعى است، واسطه کاملاً این براى ابلاغ رسالت از طرف خداست.
شاید بتوان گفت که: سختترین فداکارى را که بایستى در پیمان با خدا بپذیرد، دخالت ندادن خود در امر رسالت است.
على علیه السّلام به دنباله فرمایش خود مى فرماید:
"خداوند رسولانى را در میان امم برانگیخت و پیامبرانش را پیاپى به سوى آننان فرستاد، تا مردم را به اداى پیمان فطرى اى ه با آفریدگارشان بسته بودند وا دارند، و نعمت فراموش شده او را به یادشان بیاورند، و با تبلغ دلائل روشن وظیفه رسالت را بجاى آورند، و نیروى مخفى عقول مردم ار بر انگیزانند و با رور سازند، و آیات با عظمت الهى را که در هندسه کلّى هستى نقش بسته است به آنان بنمایانند: آسمانهاى برافراشته بالاى سرشان و گهواره گسترده زمین زیر پایشان و معیشت هائى که حیاتشان را تأمین نماید."
هدف و موادّ رسالت در قرآن اینچنین بیان شده:
«الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِندَهُمْ فِی التَّورَاةِ وَالْإِنْجِیلِ یأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکرِ وَیحِلُّ لَهُمُ الطَّیبَاتِ وَیحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبَائِثَ وَیضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِی کانَتْ عَلَیهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُوْلئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»:(۲۹۱)
آنانکه پیروى مى کنند از پیامبر امّى که در تورات و انجیل وصف او را یافته اند، آنانرا به نیکیها دعوت و از بدیها باز مى دادر، پاکیزه ها را برایشان حلال و پلیدیها را بر آنان حرام مى نماید، و با رهاى خرافات و زنجیرهاى بندگى را از گردنشان بر میدارد، پس آنانکه به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و یارى دهند، و از نورى که با او نازل شده پیروى کنند، اینان رستگارانند.
۱ـ قیام انسان ها به عدالت.
۲ـ نشان دادن آیات الهى.
۳ـ تعلیم کتاب که واقعیات هستى و حیات انسانى را در بر دارد.
۴ـ تعلیم حکمت که دانستنیها را در راه شدن هاى تکاملى تصفیه مى نماید.
۵ـ امر به نیکیها و نهى از پلیدیها.
۶ـ برداشتن بارها و زنجیرهاى سنگینى که از عوامل گوناگون، انسانها را در خود مى فشارند.
۷ـ روشنائى در حیات که آرمان اعلاى حیات انسان ها را معرفى و قابل وصول مى سازد.
و در کلمات پیشواى پرهیزکاران انیچنین بیان شده:
۱ـ آنان را به وفا به تعهّد فطرى اى که خداوند به آنان عنایت کرده است تحریک نمایند.
۲ـ نعمت هاى فراموش شده خداوندى را به پادشان بیندازند.
۳ـ با ابلاغ رسالتها، دلیل و حجّت را بر آنان تمام کند.
۴ـ گنجینه هاى نهانى عقول آنان را بکاوند و بارور سازند.
۵ـ آیات هندسه کلى هستى را از آسمانهاى برافراشته در بالاى سرشان و گهواره گسترده زیر پایشان، و اشکال گوناگون معیشت را که حیات آنان را تأمین مى نماید آشکار سازند.
۶ـ آیات الهى را در پدیده مرگ که فروغ حیاتشان را خاموش مى کند و آنان را به آخرت مى سپارد و در خستگى ها و مشقّت ها که پیر و فرسوده شان مى سازد و رد رویدادهاى پیاپى که به سراغ آنان مى آیند، نشان بدهند.
۷ـ رفتار معتدل، قوانین عامل رشد و کمال، سخن جدا کننده حقّ و باطل و حکم عادلانه را به آنان تعلیم دهند.
این است مواد و هدف رسالتهاى الهى در روى زمین که قرآن با صراحت قاطعانه بیان مى کند و سخنان امیر المؤمینن در "نهج البلاغه" و همه شئون زندگى او همان مواد و هدف را توضیح و تطبیق مى نماید.
یک تتبّع کافى در سرگذشت انسانها اثبات مى کند که هر گروه رسالت سودمند و سازنده جز مصداقها و شاخه هاى همین مواد و هدفها نبوده است.
هدف اعلاى زندگى فردى و اجتماعى که گمشده حیاتى امروز بشریت است بدون رسالتهائى که مواد و هدفهاى مزبرو را توضیح و تطبیق به زندگى نماید چیزى است که هرگز براى انسانها هره واقعى خود را نخواهد نمود.(۲۹۲)
پیامبر درباره دَرِ امامت و ولایت که از جانب خداوند گشوه شده تا زا آن در، تمام انسانها به حقایق مربوط به ربوبیت و همچنین قوانین شرع برسند، فرمود:
إنَّ اللّهَ خَلَقَنى وَعَلِیاً مِنْ شَجَرَة أنَا أصْلُها، وَ عَلِىٌّ فَرْعُها، وَالْحنُ وَ الْحُسَینُ ثَمَرَتُها، وَ الشِّیعَةُ وَرَقُها، فَهَلْ یخْرُجُ مِنَ الطَّیبِ إلاّ الطَّیبُ؟ وَ أنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْمَدینَةَ فَلْیأْتِها مِنْ بابِها.
وَ فى لَفْظِ حُذَیفَةَ عَنْ عَلٍّ علیه السّلام: أنَا مَدینةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، وَ لاتُؤْتَى الْبُیوتُ إلاّ مِنْ أبْوابِها.
وَ فى لَفْظ: أنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ و أنْتَ بابُها، کذَبَ مَنْ زَعَمَ أنَّهُ یدْخُلُ الْمَدینَةَ بَغَیرِ الْبابِ. قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَأتُوا الْبُیوتَ مِنْ أبْوابِها.(۲۹۳)
احادیث بالا را علامه امینى صاحب "الغدیر" از ۱۴۳ نفر از بزرگترین دانشمندان اهل سنّت نفل مى کند و از بیست و یک نفر بر صحّت و سلامت سند حدیث شاهد مى آورد. پیامبر فرمود:
من و على از یک درختم، من ریشه ام و على تنه و حسن و حسین میوه آن و شیعه برگش; ازپاک غیر از پاک مى آید؟!
من شهر علمم و على در آن شهر است; هر کس قصد شهر دارد از درِ آن وارد گردد.
الفاظ دیگرى از حدیث چنین آمده:
۱ـ أنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْبَیتَ فَلْیأْتِ الْبابَ.
۲ـ أنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْعِلمَ فَلْیأْتِ الْبابَ.
۳ـ أنَا دارُالْحِکمَةِ وَ عَلِىٌّ بابُها.
۴ـ أنَا دارُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها.
۵ـ أنَا میزانُ الْعِلْمِ و عَلِىٌّ کفَّتاهُ.
۶ـ أنَا میزانُ الحِکمَةِ وَ عَلِىٌ لِسانُهُ.
۷ـ أنَا المَدینَةُ وَ أنْتَ الْبابُ، وَلایوْتَى الْمَدینَةُ إلاّ مِنْ بابِها.
۸ـ عَلِىٌّ أخى وَ مِنّى وَ أنا مِنْ عَلِىٍّ فَهُوَ بابُ عِلْمى وَ وَصِیى.
۹ـ عَلِىٌّ بابُ عِلْمى وَ مُبَینٌ لاُِمَّتى ما اُرْسِلْتُ بِه مِنْ بَعْدى.
۱۰ـ أنْتَ بابُ عِلْمى.
نزد ملّت اسلام مسلّم است که علم پیامبر به وجود مقدس حضرت مولى الموحّدین منتقل شد و علم امیر المؤمین به یازده فرزندش از حضرت حسن تا مهدى علیه السّلام رسید. و امّت براى یاتن ربّ و شئونش چاره اى جز مراجعه به ائمّه طاهرین علیهم السّلام ندارند، معارفى که یک نمونه اش "نهج البلاغه" و نمونه دیگرش "صحیفه سجّادیه" و نمونه ها دیگرش کتاب "کافى"، "وافى"، "تهذیب"، "استبصار"، "من لایحضر"، "وسائل"، "شافى" مى باشد.
۴. دلالت و هدایت بر اخلاص در توحید:
حمد خداوندى را که یا آیات قرآن و معارفى که از پیامبر و ائمه رسیده ما را به اخلاص در عبادت و ایمان توجّه داد.
فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ، أَلاَ لِلَّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ:(۲۹۴) خدا را پرستش کن و ایمان و عمل و دینت را براى او خالص گردان، آگاه باشید که آنچه براى خداست دین خالص است.
إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُولئِک مَعَ الْمُؤْمِنِینَ ووْفَ یؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً:(۲۹۵) مگر آنان که تبهاکارى و گناه خود را با توبه اصلاح کردند و به عنایت و لطف وجود مقدّس حقّ در آویختند و دین خود ار براى خدا خالص گردانیدند، پس این گروه در صف مؤمنان باشند، و بزودى خداوند مهربان مؤمنان را اجر عظیم خواهد داد.
قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَن أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ:(۲۹۶) اى رسول من بگو من ورم فقط خدا را بپرستم و دینم را براى او خالص گردانم.
قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دینى:(۲۹۷) بگو من خداى یکتا را مى پرستم و دینم را براى او خاصّ و خالص گردانم.
وَلَنا أَعْمَالُنَا وَلَکمْ أَعْمَالُکمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ:(۲۹۸) بگو ما مسئول کار خود و شما مسئول کردار خود هستید، مائیم تنها مردمى که خدا را به یکتائى شناخته و او را از روى خلوص مى پرستیم.
فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَلَوْ کرِهَ الْکافِرُونَ:(۲۹۹) پس خدا را به اخلاص بخوانید، که دین خالص از خداست هر چند کافران نخواهند.
هُوَ الْحَی لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ:(۳۰۰) او خداى جاوید است که جز او خدائى نیست پس تنها او را بخوانید و با اخلاص بندگى کنید که ستایش و حمد مخصوص خداى عالمیان است.
وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیقِیمُوا الصَّلاَةَ وَیؤْتُوا الزَّکاةَ وَذلِک دِینُ الْقَیمَةِ:(۳۰۱) جامعه انسانى امر نشدند مگر به عبادت خالص و بى شائبه شرک و ریا و بپاـ داشتن نماز و اداى زکات، این ااست دین پابرجا ودرست و راه سعادت و سلامت.
فى مَواعِظِ النَّبِىِّ لاِبْنِ مَسْعُود: یا ابْنَ مَسْعُود إذا عَمِلْتَ عَمَلا فَاعْمَلْ لِلّهِ خالِصاً لاِنَّهُ لایقْبَلُ مَنْ عَبادِهِ إلاّ ما کانَ خالِصاً:(۳۰۲) در مواعظ رسول خدا به این معبود است: پسر مسعود هرگاه کارى انجام دهى براى خدا و محضر خدا خالص انجام بده زیرا عملى جز عمل خالصْ قبول درگاه او نیست.
قالَ عَلِىٌّ علیه السّلام: طُوبى لِمَنْ أخْلَصَ عَمَلَهُ وَ حُبَّهُ وَ بُعْضَهُ وَ أخْذَهُ وَ تَرْکهُ وَ کلامَهُ وَ صَمْتَهُ وَ فِعْلَهُ وَ قَوْلَهُ....:(۳۰۳) على علیه السّلام فرمود: خوشا به حال کسى که عمل او دوستى و دشمنى و گرفتن و رها کردن و سخن و سکوت و فعل و قولش را براى خدا خالص کند.
قالَ الصّادِقُ علیه السّلام: إنَّ رَبَّکمْ لَرَحیمٌ یشْکرُ الْقَلیلَ، إنَّ الْعَبْدَ لَیصَلِّى الرَّکعَتَینِ یریدُ بِها وَجْهَ اللّهِ فَیدْخَلُهُ اللّه بِهِ الْجَنَّةَ:(۳۰۴) امام صادق علیه السّلام فرمود: پروردگار شما مهربان است، عمل کم را تقدیر مى کند، هر آینه عبد دو رکعت نماز محض خدا بجا مى آورد، خداوند به سبب آن نماز او را واد بهشت مى کند.
عَنِ الرِّضا، عَنْ آبائِهَ صَلَواتُ اللّهِ علیهم قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: ما أخْلَصَ عَبْدٌ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ أرْبَعینَ صَباحاً إلاّجَرَتْ ینابیعُ الْحِکمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسانِهِ:(۳۰۵) امام هشتم از پدرانش از رسول خدا نقل مى کند: عبدى که چهل روز براى خدا خالص شود، چشمه هاى حکمت از قلبش به زبانش جارى مى شود.
این فقیر مسکین و عبد مستکین به پیشگاه حضرت دوست عرضه داشته:
یا رب تو علاج درد مائى *** بردرد درون ما شفائى
ما خسته دل و فسرده حالیم *** از بار گنه شکسته بالیم
غرقیم همه به بحر عصیان *** هستیم گداى لطف و احسان
با اینکه ز کبرْ خود نمائیم *** در اصلْ فناى در فنائیم
هستىّ و خودیتى نداریم *** از خویش منیتى نداریم
بر درگه تو ذلیل و خواریم *** سرمایه بجز گنه نداریم
اى غوث و غیاث بى پناهان *** بخشنده جمله گناهان
یا رب تو ببین اسیر مستیم *** آلوده هر گناه و پستیم
شد تیره ز معصیت دل ما *** شد نار جحیمْ حاصل ما
بگشاى دى ز توبه اى یار *** ما را تو ز معصیت نگهدار
ما گر چه به عهد بى وفائیم *** لکن به در تو ما گدائیم
برسائل خود عنایتى کن *** از غمزدگان حمایتى کن
اى مایه آبروى مسکین *** ثابت قدمم نماى در دین
امام عسگرى مى فرماید: اگر تمام دنیا را لقمه اى کنم و در دهان بنده اى خالص بگذارم گوئى در حقّ او تقصیر کرده ام، واگر کافر را از آن منع کنم تا از گرسنگى و تشنگى به مرگ برسد سپس شربتى از آب به او بنوشانم انگار به اسراف در نعمت حق برخاسته ام.(۳۰۶)
۵. دور داشتن انسان از شرک و الحاد:
دور بودن از شرک در هر کیفیت و شکلش اعمّ از دنیا پرستى، مقام پرستى، شهوت پرستى، هوا پرستى، طاغوت پرستى، شیطان پرستى، محض عنایت و لطف حق به بندگان است.
چون ایمان خالص و عمل صالح بر شئون حیات حاکم گردد بساط شرک از سرزمین هستى انسان جمع مى شود.
شرک به فرموده قرآن در سوره لقمان، ظلم عظیم است و هر کس تا وقت مرگ آلوده به آن باشد از رحمت خدا نصیب نخواهد داشت و در آن زمان توبه اش پذیرفته نخواهد شد.
شرک ورزى به فرموده قرآن باعث از بین رفتن تمام اعمال نیک انسان در دوره عمر اوست:
وَ لَوْ أشْرَکوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یعْمَلُونَ:(۳۰۷) و هر آینه اگر شرک بورزند، به حقیقت که تمام حسنات دوره عمر آن ها از بین مى رود.
وَلکنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیکمُ الْإِیمَانَ وَزَینَهُ فِی قُلُوبِکمْ وَکرَّهَ إِلَیکمُ الْکفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ أُولئِک هُمُ الرَّاشِدُونَ:(۳۰۸) و لیکن خاوند ایمان را محبوب شما ساخت و آنرا در دلهاى شما زینت بخشید، و کفر فسق و عصیان را مکروه شما داست، اینانند رشد یافتگان.
تحبیب ایمان:
کسى یا چیزى را دوست داشتن در اثر پى بردن به زیبائیها یا سودمندیهاى آن پیدا مى شود. ایجاد دوستى در دل کسى کردن به وسیله توجّه دادن به خوبى و زیبائى و سودمندى خواهد بود.
ایزد پاک، ایمان را به وسیله ذکر خوبى ها و ثوابها و فضیلتهاى آن خواسته که محجوب مسلمانان کند و بندگان عزیز خود را از این فیض بزرگ برخوردار سازد. از جمله مبارکه: «وَ زَینَهُ فى قُلُبِکمْ» استفاده مى شود که مقرّ ایمان قلب است و ایمان از صفات جوانح است: صفات قلبى علل براى صدور افعال خارجى و صفات جوارحى است. در جمله: «وَکرَّهَ إِلَیکمُ الْکفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ» کفر و فسوق و عصیان را در مقابل ایمان قرار داده است. یکى از طرق تعریف، دانستن مقابلهاى معرّف است و از این تقابل مى توان راهى به حقیقت ایمان پیدا کرد.
کفرْ انکار خدا و رسول است، پس ایمان اعتقاد به خدا و رسول است. فسوقْ پرده درى است، پس ایمان صفتى است قلبى و اعتقادى که مردم با ایمان را از پرده درى و هتک نوامیس متنفّر ساخته و جلوگیرى مى کند. عصیانْ گناه ونافرمانى است، پس ایمان عقیده اى است که نمى گذارد از مردم باایمان تمرّد و نافرمانى حق صادر شود، زیرا از آن بیزار و متنفّرند.
با این بیان تاحدّى مى توان به اندازه لطف حق که ایمان را محبوب مسلمانان قرار داده پى برد، زیرا ایمان راه نجات از پلیدیها و زشتیها و راه دخول در سعادت و خوشبختى هاست.
تکریه کفر و فسوق و عصیان:
بیزارى از کسى یا چیزى در اثر آگاه شدن بر زیانها و زشتى ها و بدیهاى آن پیدا مى شود، بیزار کردن کسى را از چیزى به وسیله روشن کردن زیانها و زشتى ها و بدیهاى آن است. قرآن در جمله: «وَکرَّهَ إِلَیکمُ الْکفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ» مى گوید: خداى شما را از کفر و پرده درى و نافرمانى بیزار کرده است. بیزار کردن خداى مسلمانان را از کفر و فسوق و عصیان به وسیله نمایاندن زیانها و شومیها و زشتى هاى آنها است.
کفرْ انکار خدا ونعمت هاى اوست و صفتى است باطنى و از افعال قلبى، این صفت قلبى ریشه کارهاى شت و ناپسند مى باشد.
عصیان اعمّ از فسوق است، زیرا فسوق اختصاص دارد به کسى که مطیع بوده سپس از اطاعت دست برداشته و پرده درى کرده، ولى عصیان اعمّ است و عاصى شامل کسى که از آغاز نافرمان بوده و هیچ گونه تلبّسیبه اطاعت پیدا نکرده مى شود.
هر یک از کفر و فسوق و عصیان، با ایمان ضدیت دارند، زیرا ایمان اعتقادى است در قلب که موجب عم لدررفتار و ل گفتار باشد، پس کفر با ایمان دشمن است، فسوق با ایمان ضدّیت دارد، عصیان اب ایمان سازکار نیست، هر یک از این سخ مى کوشند ریشه ایمان را قطع کنند.(۳۰۹)
همانطور که در آیه شریف ملاحظه کردید واقعیت ها را خداوند محببو بقلب انسان فمروده و قلب ار از پستى ها، جناب او متنفّر نموده است. بدتر از کفر و فسق و عصیانع شرک است. قرآن و روایات به طور مفصل به زشتى ها و زیانها و ضررها و ضربه هاى شرک اشاره کرده اند و از این طریق آن ار منفور قلبو صافیه قرار داده اند و این همانن معنایئى است که از جمله منورد شرح "صحیفه" استفاده مى شود.
شرک بنابر آیات قرآن اعمّ از شرک در قول و صفت و عم لو نیت و عبادت سا، در هر صورت جیزى از در جنب خدا قراردادن و از آن پیروى کدرن شرک است و آن گناه بسیار بزرگ و در صورت ماندنش در قلب غیر قابل امرزش است. در زمینه تفسیر شرک به کتب گرانبهاى تفسیرى و روانى بخصوص باب ایمان و کفر "بحار" علاّمه مجلسى مراجعه نمائید.
بت پرستان مکه، آفتاب پرست ها، پول پرستها، کمک دهندگان به سقیه و باند ننگین اموى وو عبّاسى و فرمانبران از طواغیت در همه دوره ها از مصادیق بارز مشرکین هستند، دولت ها و ورین آنها که در راه خدمت به استعمارند و از منافع ملّت هاى خود چشم پوشیده نوکرى اجانب را مى نمایند مشرکانند و گناهانشان از اعظم گناهان و معاصى است. تفسیر شرک، کتاب مفصّلى لازم دارد، امید است روزى بتوانم این معنا را تحقیق کرده در دسترس عزیزان قرار دهم. در اینجا شرح جملات مربوطه را پایان برده و به محضر حضرت ربّ العزّه عرضه مى دارم: خداوندا، ما را زا هر نوع آلودگى حفظ کن و به هر نوع خیر و خوبى بیاراى.
«حَمْداً یضِیءُ لَنَا بِهِ ظُلُمَاتِ الْبَرْزَخِ وَ یسَهِّلُ عَلَینَا بِهِ سَبِیلَ الْمَبْعَثِ وَ یشَرِّفُ بِهِ مَنَازِلَنَا عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ، یوْمَ تُجْزَى کلُّ نَفْس بِمَا کبَتْ وَ هُمْ لاَ یظْلَمُونَ یوْمَ لاَ یغْنِی مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَیئًا وَ لاَ هُمْ ینْصَرُونَ. حَمْداً یرْتَفِعُ مِنَّا إِلَى أَعْلَى عِلِّیینَ فِی کتَاب مَرْقُوم یشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ، حَمْداً تَقَرُّ بِهِ عُیونُنَا إِذَا بَرِقَتِ الْأَبْصَارُ وَ تَبْیضُّ بِهِ وُجُوهُنَا إِذَا اسْوَدَّتِ الْأَبْشَارُ، حَمْداً نُعْتَقُ بِهِ مِنْ أَلِیمِ نَارِ اللَّهِ إِلَى کرِیمِ جِوَارِ اللَّهِ»:
در سطور گذشته در جنب شرح برخى از جملات به مسئله برزخ و قیامت مؤمن وعاصى اشار رفت، به همین خاطر جملات بالا نیازمند به شرح نیست فقط به ترجمه آن بسنده مى شود:
"سپاسى که تاریکیهاى برزخ را بدان بر ما روشن سازد، و راه ورود به محشر را بر ما آسان نماید، و منازل ما را در برابر گواهان آبرومند نماید، روزى که هر که هر چه کرده به سزاى آن مى رسد و به ستم نمى شود، روزى که دوستى ها دفع عذاب نکند و براى نافرمانان یار و یاروى جهت یاى نباشد!
سپاسى که بر اثر عشق و خلوص، به اعلى علّیین بالا رود در نامه نوشته شده اى که مقرّبین دراه آنرا نظاره نمایند و نگهدارى کنند; سپاسى که دیدگان ما به آن روشن شود آن هنگام که دیده ها به خیرگى دوخته گردد; سپاسى که از آن رویمان سپید شود روزى که چهره ها بر اثر گناه سیاه است; سپاسى که ما را از عذاب دردناک نجات داده به جوار عنایت و کرم خداوند ببرد".
«حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلاَئِکتَهُ الْمُقَرَّبِینَ وَ نُضَامُّ بِهِ أَنْبِیاءَهُ الْمُرْسَلِینَ فِی دَارِ الْمُقَامَةِ الَّتِی لاَ تَزُولُ وَ مَحَلِّ کرَامَتِهِ الَّتِی لاَ تَحُولُ»:
"حمد و سپاسى که با آن شانه بشانه فرشتگان رفته، و به سبب آن در سراى همیشگى و جایگاه پربرکت ابدى با پیامبرانش گرد آئیم".
هست به ذات و صفت نهفته و پیدا *** ایزد حىّ قدیم، قادر دانا
بار خدائى که بورجوب وجودش *** سلسله ممکنات گشته هم آوا
آخرِ او را ابد ندیده نهایت *** اوّلِ او را ازل نیافته مبدا
شاهد آثار قدرتش همه گیتى *** حجّت اثبات هستیش همه اشیا
کیسه پر لعل بسته بر کمر کوه *** کاسه پر دُر نهاده در کف دریا
هستى صرِفى ز چون و چند منزّه *** ذات بسیطى ز کمّ و کیف مبرّا
گل بدر آرد ز خار و نیشکر از خاک *** لاله بر آرد ز سنگ و لعل ز خارا
رفت که برکنه ذات او ببرد پى *** معترف آمد به عجز، عقل توانا
بارخدایا ز راه بنده نوازى *** رحمت خود را مکن مضایقه از ما
رفت خطائى ز دست ما اگر امروز *** در گذر از دى به فضل خویش تو فردا
غیرت اگر نیک اگر بدست تو دانى *** کو بود از دوستان عترت زهرا
پی نوشتها:
۲۵۸ ـ فرقان، ۴۴.
۲۵۹ ـ "اصول اساسى روانشناسى" ص ۱۷۸.
۲۶۰ ـ "شرح رساله قیصرى" ص ۱۲۳.
۲۶۱ ـ نوح، ۱۴.
۲۶۲ ـ احزاب، ۷۲.
۲۶۳ ـ بقره، ۳۲.
۲۶۴ ـ صافّات، ۱۶۴.
۲۶۵ ـ "شرح فصوص" خوارزمى، ج ۱، ص ۵۸.
۲۶۶ ـ شمس، ۸ ـ ۹.
۲۶۷ ـ توبه، ۳۱.
۲۶۸ ـ بقره، ۲۵.
۲۶۹ ـ یوسف، ۳۹.
۲۷۰ ـ زمر، ۵۶.
۲۷۱ ـ روم، ۷.
۲۷۲ ـ بقره، ۲۰۰.
۲۷۳ ـ "شرح تائیه ابن فارض" ص ۳۲.
۲۷۴ ـ نحل، ۱۲۵.
۲۷۵ ـ حج، ۸.
۲۷۶ ـ "اصول فلسفه و روش رئالیم" ج۵، ص ۳۹.
۲۷۷ ـ "دانستنیهاى جهان علم" ص ۸.
۲۷۸ ـ "بررسى دین از راه دانش" ص ۷۳.
۲۷۹ ـ صف، ۱۰ ـ ۱۱.
۲۸۰ ـ مؤمن، ۴۴.
۲۸۱ ـ حدید، ۲۳.
۲۸۲ ـ رعد، ۲۸.
۲۸۳ ـ شمس، ۸.
۲۸۴ ـ بقره، ۱۵۲.
۲۸۵ ـ بقره، ۱۷۲.
۲۸۶ ـ انفال، ۲۶.
۲۸۷ ـ نحل، ۷۸.
۲۸۸ ـ لقمان، ۱۲.
۲۸۹ ـ سبأ، ۱۳.
۲۹۰ ـ آل عمران، ۱۴۵.
۲۹۱ ـ اعراف، ۱۵۷.
۲۹۲ ـ "تفسیر نهج البلاغه" ج ۲، ص ۱۸۳
۲۹۳ ـ "الغدیر" ج ۶، ص ۷۹.
۲۹۴ ـ زمر، ۲ ـ ۳.
۲۹۵ ـ نساء، ۱۴۶.
۲۹۶ ـ زمر، ۱۱.
۲۹۷ ـ زمر، ۱۴.
۲۹۸ ـ بقره، ۱۳۹.
۲۹۹ ـ مؤمن، ۱۴.
۳۰۰ ـ مؤمن، ۶۵.
۳۰۱ ـ بینه، ۵.
۳۰۲ ـ "مستدرک سفینه" ج ۳، ص ۳۱۶ ـ ۳۱۷.
۳۰۳ ـ "مستدرک سفینه" ج ۳، ص ۳۱۶ ـ ۳۱۷.
۳۰۴ ـ "مستدرک سفینه" ج ۳، ص ۳۱۶ ـ ۳۱۷.
۳۰۵ ـ "مستدرک سفینه" ج ۳، ص ۳۱۷.
۳۰۶ ـ۱ و ۲ـ "مسندرک سفینه" ج ۳، ص ۳۱۷
۳۰۷ ـ انعام، ۸۸.
۳۰۸ ـ حجرات، ۷.
۳۰۹ ـ "تفسیر سوره حجرات" صدر، ص ۸۳.
شرح صحیفه (قهپایی)
«و الحمدلله الذى لو حبس عن عباده معرفه حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعه و اسبغ علیهم من نعمه المتظاهره، لتصرفوا فى مننه فلم یحمدوه، و توسعوا فى رزقه فلم یشکروه».
الحبس: المنع.
و الابلاء: الانعام و الاحسان. یقال: بلوت الرجل و ابلیت عنده بلاء حسنا. قال القتیبى: یقال من الخیر: ابلیته ابلیه ابلاء، و من الشر: بلوته ابلوه بلاء. و المعروف ان الابتلاء یکون فى الخیر و الشر معا من غیر فرق بین فعلیهما. و منه قوله تعالى: (( و) نبلوکم بالشر و الخیر فتنه). قال ابوالهیثم: البلاء یکون حسنا و سیئا. و اصله المحنه. و الله تعالى یبلو عبده بالصنع الجمیل لیمتحن شکره، و یبلوه بالبلوى التى یکرهها لیمتحن صبره. فقیل للحسن بلاء و للسیى ابلاء. قاله ابوعبیده الهروى فى کتابه.
و المنن: جمع منه- کلقح و لقحه- و هى النعمه. یقال: من علیه منا، اى: انعم علیه. و المنان من اسماء الله تعالى. قاله الجوهرى فى صحاحه.
و اسبغ، اى: اتم. یقال: اسبغ الله علیه النعمه، اى: اتمها.
یعنى: سپاس و ستایش مر خداى را، آن خدایى که بندگان را راه به معرفت حمد و شکرگزارى خود نمود، که اگر بازداشتى از بندگان خود شناختن سپاس خود را بر آنچه انعام و احسان کرده ایشان را از نعمتهاى پیوسته ى پى در پى و اتمام کرده بر ایشان از نعمتهاى متوالیه ى مترادفه، هر آینه تصرف کردندى در نعمتهاى او پس سپاس نگفتندى او را، و فراخى یافتندى در روزى او پس شکرگزارى نعمتهاى او نکردندى.
«و لو کانوا کذلک، لخرجوا من حدود الانسانیه الى حد البهیمیه فکانوا کما وصف فى محکم کتابه: (ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا)».
الانسان فعلان من الانس عند البصریین، لموافقته مع الانس لفظا و معنى. و یکون وزنه فى التصغیر فعیلان. و قال الکوفیون: هو افعان من نسى. و استدلوا بذلک على ان اصله انسیان على افعلان، حذف الیاء على غیر قیاس، فوزنه افعان. و المختار الاول. لانه لا یوافق نسى لا لفظا- اذ لیس فیه یاء- و لا معنى. فان الانسان لیس فیه دلاله على نسیان. فبعد باعتبار اللفظ و المعنى.
و البهیمه واحده البهائم. و هى من الابهام و الاغلاق بمعنى عدم ایضاح المقصود الذى سببه فقد النطق.
و الانعام: الازواج الثمانیه الذکر و الانثى من الابل و البقر و الضان و المعز.
«فى محکم کتابه»، اى: کتابه المحکم المتقن.
یعنى: اگر حال بدین منوال بودى که ایشان را با وجود این نعمتهاى پى در پى که داده اى، راه به معرفت حمد و شکرگزارى خود ننمودى، هر آینه بیرون رفتندى از حدود انسانیت و آدمیت و داخل شدندى در حریم بهمیت و بسته زبانان، پس بودندى همچنانچه وصف کرده خداى تبارک و تعالى در کتاب محکم متقن خود که: «نیستند ایشان مگر مانند چهارپایان بسته زبان» که همیشه وجهه ى همت ایشان و چراگاه نهمتشان مصروف است به لذات حسیه.
«بلکه این گروه گمراهترند» از انعام که شتر و گاو و گوسفند باشند.
چه، انعام از زیور عقل و نطق عارى اند، به خلاف انسان که این دو آلت شریف، علیم حکیم او را کرامت فرموده و ایشان را معد و مهیاى آن ساخته که درک حقایق دینى و معارف یقینى نمایند. پس اگر طایفه اى از ایشان از نادانى و دون همتى، از این مطلب عظیم بازایستند، زیادتى در گمراهى و دورى از جاده ى قویم و صراط مستقیم نموده باشند. چنانچه نص کتاب الهى از آن مفصح است، از آنجا که به تازیانه ى اضراب، تحریک بارگیر همت ایشان کرده و اشاره ى لطیفه بدین نکته فرموده. چنانچه متصدیان بیان تنزیل و اهل تفسیر توضیح آن نموده اند.
«و الحمدلله على ما عرفنا من نفسه، و الهمنا من شکره، و فتح لنا من ابواب العلم بربوبیته، و دلنا علیه من الاخلاص له فى توحیده، و جنبنا من الالحاد و الشک فى امره».
الظاهر ان لفظه «ما» فى قوله علیه السلام: «على ما عرفنا» مصدریه- اى: على تعریفنا نفسه- لاحتیاج الموصول الى التقدیر- اى: ما عرفناه- و الحذف خلاف الظاهر. و «من» صله زائده لا بیانیه، کما فى المعطوفین التالیین له. و «الهمنا» عطف على «عرفنا»، اى: الهامنا. و کذا المعطوفات الاتیه.
و لفظه «من» فى قوله: «من الاخلاص» تعلیلیه، کقوله تعالى: (مما خطیئاتهم اغرقوا). و قول الفرزدق فى مدح سیدالساجدین: «یغضى حیاء و یغضى من مهابته». فالتقدیر: دلنا علیه. لکى نخلص له فى توحیده.
و («من») فى قوله: «من الالحاد» بمعنى عن، کقوله تعالى: (فویل للقاسیه قلوبهم من ذکر الله) و قوله تعالى: (یا ویلنا قد کنا فى غفله من هذا).
و الالهام ان یلقى الله فى النفس امرا یبعثه على الفعل او الترک، و هو نوع من الوحى یخص به الله من یشاء من عباده. کذا فى النهایه الاثیریه.
و الرب: المالک، و لم یطلقوه الا فى الله وحده، و هو فى غیره على التقیید بالاضافه، کقولهم: رب الدار، و رب الناقه. و رببت القوم: سستهم، اى: ملکت امورهم. و قیل: هو من الربوبیه، اى: بلوغ الشى ء الى کماله شیئا فشیئا.
و الحد فى دین الله، اى: حاد عنه و عدل.
و عدوله علیه السلام عن «الشک فیه» الى «امره» تجوز دال على التعظیم و التادب.
یعنى: «سپاس و ستایش مر خداى را بر شناسا گردانیدن ما را به ذات خود» به این طریق که خلق آسمان و زمین و غیر آنها از مصنوعات محکمه ى متقنه نموده که از علم به وجود اینها، عالم مى شویم به وجود صانعى قدیر علیم، «و بر ملهم ساختن ما را به طریق شکرگزارى خود، و برگشادن از براى ما درهاى علم و دانش به خداوندى و تربیت کنندگى خود ما را» که آن ابواب حدوث و امکان و تغیر ممکنات است که استدلال کرده مى شود بر مالکیت و تربیت کردن آن از ذوات ممکنات را، «و بر راه نمودن ما را به خویش تا آنکه اخلاص ورزیم از براى او در یگانگى و یکتا دانستن و منزه دانیم او را از شریک، و بر دور کردن ما را از برگشتن از حق و شک و ریب کردن در ذات مقدس او.» و تعبیر از ذات به امر از جهت تعظیم و رعایت ادب است.
«حمدا نعمر به فیمن حمده من خلقه، و نسبق به من سبق الى رضاه و عفوه».
«حمدا» منصوب است بر مفعول مطلق بودن. یعنى: نحمده حمدا.
و «نعمر» به صیغه ى متکلم مع الغیر فعل مضارع مبنى از براى مفعول از باب تفعیل، من: عمره الله تعمیرا، اى: طول عمره.
و از ابن ادریس «نغمر» به صیغه ى متکلم مع الغیر مبنى از براى فاعل از «غمر، یغمر»- به غین معجمه بر وزن نصر ینصر- روایت شده.
و در بعضى نسخ که منسوب است به شیخ کفعمى، به صیغه ى مضارع غایب فعل معلوم از همین باب «غمر یغمر» روایت شده، من: غمره الماء، اى: علاه. و منه قیل للرجل: غمره القوم، اذا علوه شرفا. و در این نسخه لفظ «فى» در «فیمن حمده» ساقط است و چنین است که: «یغمر به من حمده».
و مى تواند بود که مراد از «عمر» در این مقام، ذکر جمیل بوده باشد، چنانچه شایع است در اطلاقات فصحا. کما قال الشاعر: «ذکر الفتى عمره الثانى». و قال آخر: «ماتوا فعاشوا بحسن الذکر بعدهم». و قال آخر:
ما قصرت اعمار من کان ذکرهم جمیلا فان الذکر بعدهم عمر
و العفو محو الجریمه. من عفا، اذا درس.
یعنى: سپاس مى کنم خداى را این نوع سپاسى که عمر دراز یابیم ما به سبب این حمد در میان آنکه مبالغه کننده است در حمد او از خلقان او- یا بلند مرتبه گردیم ما، یا: بلند مرتبه گردد، به سبب این حمد، آن کسى که حمد کرده او را در میان خلقان، بنابر اختلاف نسخ، یا: ذکر جمیل یابیم- و پیشى گیریم به سبب این حمد آن کسانى را که پیشى گرفته اند به خشنودى او و به درگذشتن او از گناهان ایشان.
«حمدا یضىء لنا به ظلمات البرزخ و یسهل علینا به سبیل المبعث، و یشرف به منازلنا عند مواقف الاشهاد».
الاضاءه: فرط الاناره، یتعدى و لا یتعدى. و در این مقام به هر دو طریق روایت شده. «یضىء» خوانده شده به صیغه ى غایب معلوم که «ظلمات» مفعول او باشد، از «اضاء» متعدى. و «تضىء» خوانده شده بر صیغه ى غایبه که «ظلمات» فاعل او باشد و فعل لازم باشد.
و همچنین «یسهل» به صیغه ى معلوم خوانده شده از باب تفعیل من التسهیل و التیسیر. و «یسهل» به صیغه ى مضارع ثلاثى مجرد نیز خوانده شده، از باب ششم بر وزن یحسن، من السهوله بنابر اول «سبیل المبعث» مفعول او خواهد بود، و بنابر ثانى فاعل.
و همچنین لفظ «یشرف» نیز به دو روایت مروى شده، هم از ثلاثى مزید فیه از باب تفعیل، و هم از ثلاثى مجرد از باب ششم، و «منازلنا» نیز مرفوع و منصوب.
و البرزخ: القبر، لانه بین الدنیا و الاخره. و کل شىء بین شیئین، فهو برزخ. هکذا قاله الهروى فى الغریبین.
و المبعث: اسم مکان من البعث و هو الاثاره. و منه: یوم البعث، اى: یوم یبعثنا الله من القبور. هکذا قال المطرزى فى المغرب.
و الموقف: الموضع الذى تقف فیه حیث کان. و الجمع: مواقف.
الاشهاد: الشهود، و هو جمع شاهد- کالاصحاب جمع صاحب. و هم الملائکه و الانبیاء و الائمه علیهم السلام یشهدون بالحق على المحقین و المبطلین و الکافرین یوم القیامه.
یعنى: سپاس مى کنم خداى را، سپاسى که روشن گرداند از براى ما به سبب آن حمد تاریکیهاى قبر را- یا: روشن شود به سبب آن تاریکیهاى قبر و آسان سازد بر ما راه قبر را روزى که خداى تعالى ما را برانگیزاند از قبور و زنده گرداند به جهت نشر- یا: آسان شود، بنابر اختلاف نسختین- و تشریف دهد منازل ما- یا: شریف شود منزلهاى ما- نزد محل وقوف ملائکه و انبیا و ائمه علیهم السلام در روز قیامت.
(یوم تجزى کل نفس بما کسبت و هم لا یظلمون).
روزى که پاداش داده شود هر نفسى را جزاى آنچه کرده است، و ایشان ستمدیده نشوند به نقصان حسنات و زیادتى سیئات.
(یوم لا یغنى مولى عن مولى شیئا و لا هم ینصرون).
یقال: ما یغنى عنک هذا: اى: ما یجزى عنک و ما ینفعک.
(یعنى:) روزى که نفع نرساند کسى کسى را به هیچ چیز- یا: کفایت نکند و دفع نکند دوستى و خویشاوندى از دوست و خویش خود چیزى را از عذاب- و نباشند دوستان که یارى داده شوند از دوستان دیگر.
«حمدا یرتفع منا الى اعلى علیین فى کتاب مرقوم یشهده المقربون».
«اعلى علیین»: السماء السابعه.
و «یشهده المقربون»، اى: یحضره الملائکه الساکنون فى علیین. لانه محل الملائکه.
یعنى: «سپاس مى کنم این نوع سپاسى که از ما مرتفع شود و منتهى شود به اعلى علیین» که آن آسمان هفتم است «در حالتى که مثبت شود در کتاب مرقوم» و آن کتابى است نوشته شده و علامت کرده شده به علامتى که هر که مشاهده کند، داند که در او همه چیز است. «حاضر مى شوند آن کتاب را ملائکه ى مقربان» که ساکنان علیین اند و حفظ آن مى کنند تا گواهى دهند بر آنچه در آن است در روز قیامت.
«حمدا تقر به عیوننا اذا برقت الابصار، و تبیض به وجوهنا اذا اسودت الابشار».
یقال: قر به عینا یقر- من باب ضرب یضرب و علم یعلم- قره و قرورا فیهما. و رجل قریر العین. و قرت عینه تقر- بکسر القاف و فتحها-: ضد سخنت. و اقر الله عینه، اى: اعطاه حتى تقر فلا تطمح الى من هو فوقه. و یقال: حتى تبرد و لا تسخن. فللسرور دمعه بارده و للحزن دمعه حاره. و المروى فى هذا الکتاب المستطاب، هو من باب علم لا غیر.
و برق- بکسر الراء-: فزع و تحیر. یقال: برق البصر، اذا شخص عند معاینه ملک الموت، فلا یطرف من شده الفزع.
و الابشار: جمع البشر- بسکون الشین- و هو جمع البشره. و البشره ظاهر جلد الانسان.
و در بعضى نسخ به جاى «تقر»، «تنیر» است، من انار و هو فعل لازم، اى: صار ذانور.
یعنى: حمد مى کنم این نوع حمد که خنک شود- یا: روشن شود، بنابر اختلاف نسختین- به آن چشمهاى ما، در هنگامى که خیره شود چشمهاى مردم و دوخته شود نزد دیدن ملک الموت، به حیثیتى که قدرت نداشته باشند که از شدت فزع بر هم زنند چشمهاى خود را، و سفید شود به سبب آن حمد روى هاى ما در هنگامى که سیاه شود روى ها و پوستهاى اندام دیگران.
و این بیاض و سواد کنایه باشد از نیکوکارى و بدکردارى. و مى تواند بود که «بیاض وجه» کنایه از شکفتگى باشد که در حین ادراک مسرت عظیم رو مى دهد، و «سواد وجه» کنایه از گرفتگیى که در حال خوف و خجالت دست مى دهد، نه بیاض و سواد حقیقى. و الله اعلم.
«حمدا نعتق به من الیم نار الله الى کریم جوار الله».
یعنى: سپاس مى کنم خداى را جل و عز، سپاسى که آزاد شویم به سبب آن حمد از الم داشتن آتش قهر خداى تعالى.
و در بعضى نسخ به جاى «نعتق»، «نعبر» است. یعنى: عبور کنیم از او و برسیم به بزرگى جوار رحمت پروردگار.
«حمدا نزاحم به ملائکته المقربین، و نضام به انبیاءه المرسلین فى دار المقامه التى لا تزول و محل کرامته التى لا تحول».
یقال: زحمته و زاحمته، و ازدحم القوم على کذا و تزاحموا علیه. کذا قاله فى الصحاح.
و «نضام» من ضاممتهم، اذا طفقت تنضم الیهم. قال ابن الاثیر فى نهایته: فى حدیث الرویه: «لا تضامون فى رویته» یروى بالتشدید و التخفیف. فالتشدید معناه: لا ینضم بعضکم الى بعض و تزدحمون فى وقت النظر الیه.
و المقامه- بالضم-: مصدر لحقته التاء بمعنى الاقامه.
و زال الشىء من مکانه یزول زوالا و حال عن مکانه: تحول و انتقل. قاله الزمخشرى فى اساس البلاغه.
یعنى: حمد مى کنم، آنچنان حمدى که به سبب آن منسلخ شویم از عالم ملک و منخرط شویم در سلک عالم ملکوت، و ممانعت و مزاحمت رسانیم سکان آن عالم را که ملائکه ى مقربینند، و مزاحمت و انبوهى رسانیم به سبب آن حمد پیغمبران مرسلین را در خانه ى اقامت، آنچنان خانه اى که هر که در آنجا داخل شود، از آنجا زائل نشود، و در محل کرامت و نوازش خداى تعالى، آن محلى که هر که شرف وصول به آن دریافت، دیگر تحول و انتقال از آن متصور نباشد.
و مراد از این، بهشت عدن است. و وصول به این مرتبه میسر نیست مگر کسانى را که کامل شده باشند در قوه ى نظرى و عملى و متخلق شده باشند به اخلاق الهى بر اکمل وجوه و ابلغ ضروب، که آن ائمه ى معصومینند. وفقنا الله تعالى فى تحصیل ما یمکننا من هذه المرتبه الرفیعه.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
الابلاء: عطیه و بخشش کردن.
مننن و نعم: جمع منت و نعمت در معنى قریب همدیگر هستند آن چیزى که اعتقاد حقیر است در فرق ما بین این دو لفظ آن است که منت اطلاق مى شود در دفع ضرر مثل آزاد کردن اسیر و عبد و دفع دشمن و امثال اینها و نعمت عبارت از چیز دادن است مثل کسوه و مسکن و نان و آب و امثال اینها.
اسباغ: به معنى رسانیدن و اتمام یقال اسبغه اى افاضه اسبغ الوضوء اى اتمه.
حد: مرتبه.
بهیمه: جمع او بهایم به معنى حیوان غیر ممیز.
محکم: یعنى واضح الدلاله یا ثابتى که نسخ نشود.
انعام: جمع نعم یعنى چهارپایان.
الترکیب:
على ما ابلاه متعلق بحمده و اسبغ عطف بر ابلاء جزاء لو الشرط تصرفوا و توسعوا.
یعنى:
حمد سزاوار ذاتى است که اگر حبس مى کرد از بندگان خود شناختن ثناء خود را بر چیزى که امتحان نمود ایشان را از منتهاى پى در پى که اعطاء ایشان کرد و نعمتهاى آشکارى که بر ایشان رسانید هر آینه تصرف در منن او مى کردند پس ثناء او نمى کردند و هر آینه غرق نعمت او مى شدند پس شکر نمى کردند اگر چنین مى شدند هر آینه خارج مى شدند از مرتبه ى انسانیت به سوى مرتبه ى بهیمیه پس مى باشند مثل کسانى که وصف کرد خدا در محکم کتاب خود این جماعتى را که در آیات من تدبر نمى کنند مثل چهارپایان هستند یا گمراه تر هستند از ایشان وجه اضلیت انسان غیر عالم از بهیمه یا از جهت آن است که بهیمه را اگر زجر کنند منزجر مى شود و اگر امر کنند بجاى مى آورد به خلاف انسان که با این همه انبیاء و اوصیاء هیچ اعتناء نمى کنند و یا وجه آن است که بر بهایم آلت معرفت و تمیز داده نشده به خلاف انسان که داده شد بر او و اسباب تمیز و معرفت مع ذلک اعمال نمى کند.
دفع شبهه:
قوله علیه الصلوه و السلام «و لو کانوا کذلک» مقصود از این فقره نه این است که اگر حبس مى کرد انسان اضل از بهیمه بود و این مطلب غلط است زیرا که در این حال مثل بهیمه بود صورت انسانیه را در انسانیت مدخلیت ندارد:
گر به صورت آدمى انسان بدى احمد و بوجهل پس یکسان بدى
بلکه مقصود این است که بعد از اعطاء آلات و اسباب معرفت شکر نکنند و حمد نکنند و هر آینه اضل از بهیمه هستند حاصل کلام قوله (ع) لو کانوا متفرعات عدم شکر و عدم حمد است بعد از معرفت نه ترک شکر و حمد است بعد از حبس، معرفت زیرا که در این وقت خود بهیمه است نه اضل از آن.
مرتبه ى بهیمیه پس مى باشند مثل کسانى که وصف کرد خدا در محکم کتاب خود این جماعتى را که در آیات من تدبر نمى کنند مثل چهارپایان هستند یا گمراه تر هستند از ایشان وجه اضلیت انسان غیر عالم از بهیمه یا از جهت آن است که بهیمه را اگر زجر کنند منزجر مى شود و اگر امر کنند بجاى مى آورد به خلاف انسان که با این همه انبیاء و اوصیاء هیچ اعتناء نمى کنند و یا وجه آن است که بر بهایم آلت معرفت و تمیز داده نشده به خلاف انسان که داده شد بر او و اسباب تمیز و معرفت مع ذلک اعمال نمى کند.
دفع شبهه: قوله علیه الصلوه و السلام و لو کانوا کذلک مقصود از این فقره نه این است که اگر حبس مى کرد انسان اضل از بهیمه بود و این مطلب غلط است زیرا که در این حال مثل بهیمه بود صورت انسانیه را در انسانیت مدخلیت ندارد:
گر به صورت آدمى انسان بدى احمد و بوجهل پس یکسان بدى
بلکه مقصود این است که بعد از اعطاء آلات و اسباب معرفت شکر نکنند و حمد نکنند و هر آینه اضل از بهیمه هستند حاصل کلام قوله (ع) لو کانوا متفرعات عدم شکر و عدم حمد است بعد از معرفت نه ترک شکر و حمد است بعد از حبس، معرفت زیرا که در این وقت خود بهیمه است نه اضل از آن.
اللغه:
الهام: القاء مطلب در قلب کردن.
الحاد: به معنى منحرف شدن.
شک: تردد و اضطراب.
الترکیب:
عاید صله ى ما محذوف.
شرح:
یعنى ثناء مال خدا است بر چیزى که شناسانید آن چیز را، از جهت خود یعنى اسباب شناختن او و الهام کرد ما را به چیزهائى از براى شکر خود و باز کرد از براى ما درهاى دانستن خدائى خود را و دلالت و راه نماید ما را بر چیزى از براى اخلاص بر او و در وحدانیت او و دور کرد ما را از انحراف و شک در امر او.
تتمیم: خداشناسى ابده بدیهیات است لکن از کثرت وضوح به حد خفا رسیده علت او جهت عدم تامل باشد و الا امر او واضح است چه خوب مى فرماید حضرت امام جعفر صادق علیه الصلوه و السلام ففى کل شى ء له آیه تدل على انه واحد غرض نه آن است که معرفت ذات او ممکن نیست بل قیل انه جلت عظمته لایعلمه نفسه بکنه ذاتش از خرد برد پى، فتد چنان خس به قعر دریا بلى مى توان بالبداهه ملتفت شد که ذاتى هست خالق ذوات و مربى و نمونه خود در بدن انسانى قرار داد اعتقاد فرقه ى حقه در ذات بارى آن است که نه مرکب بود و جسم نه جوهر نه عرض نه مکان نه زمان و غیر آنها که گفته شده است در بدن انسانى قرار داد اعتقاد فرقه ى حقه در ذات بارى آن است که نه مرکب بود و جسم نه جوهر نه عرض نه مکان نه زمان و غیر آنها که گفته شده است در بدن انسانى نمونه ى آن این است که مثلا در مقام انتساب کارى به خود تعبیر مى کند که من نمودم، سئوال مى نمائیم که من چه چیز است دست تو است پاى تو سر و قلب جوارح تو خواهد نفى کرد و از جمله بدیهیات است که یکقوه در آن هست که تعبیر به من مى کند و او نه مکان و نه زمان دارد و نه شریک و هیچ در آن نیست این است معنى قوله (ص) من عرف نفسه فقد عرف ربه نه آن معنى که بعضى خیال کرده اند چنانکه نفس شناختن محال و ممتنع است و همچنین رب برهان اصل وجود و توحید زیاد است بهترین براهین آن چیزى است که خواجه علیه الرحمه فرمود برهان التطبیق و دلیل التمانع و توضیح مقاله و ارساله گنجایش ندارد و اما اسبابیکه دلالت کند بر شکر آن که از مشکور واقع شود دیدن نعمت در خود و قاطع بر آن که از قبل غیر است پس عقل حاکم بر تعیین غیر که توصیف کند از بابت عدم امن از زوال نعمت اگر توصیف او نکند پس قاعده ى دفع ضرر مى گوید بر تو لازم است که تعیین غیر کنى تا شکر شود:
افادتکم النعماء منى ثلثه یدى و لسانى و الضمیر المحجبا
اللغه:
نعمر بالعین المهمله یا به معنى عمر کردن و باقى ماندن است و یا بمعنى آبادى کردن ماخوذ از عماره در بعضى از نسخ بغین معجمه است به معنى فرورفتن.
برزخ: آن زمان فاصله از موتست تا زمان قیامت که یکى از عوالم است دخل به عالم دنیا و عالم آخرت ندارد و ظاهرا عذاب نارى در آن نیست، و عذاب در آن نظیر خواب بد است که انسان مى بیند و مضطرب مى شود انشاءالله تفصیل او ذکر خواهد شد.
مبعث: محل برانگیختن.
شرف: بلندى و علو.
مواقف: جمع موقف یعنى محل ایستادن.
اشهاد: جمع شهد به معنى حضور کصحب و اصحاب و یا جمع شاهد است
مولى: از براى او معانى است به معنى هم قسم، رب مالک، سید منعم معتق، ناصر، محب، نافع، ابن عم، داماد، شریک، و غیر اینها.
الترکیب:
حمدا مفعول است از براى فعل محذوف اى احمده حمدا
شرح:
یعنى ثناء مى کنم ذات حضرت بارى جل اسمه را ثناء کردنى که باقى بمانیم به سبب آن ثناء در میان اشخاصى که ثناء کردند خدا را از خلق او و سبقت بگیریم به سبب او کسى را که سبقت گرفت به سوى رضاى او و عفوش، ثناء مى کنم او را ثنائیکه روشن شود از براى ما تاریکیهاى برزخ و آسان بشود بر ما راه قبر ما به سوى قیامت، و بالا و رفعت برساند به سبب آن ثناء منزل ما نزد شهود یوم القیمه به عباره اخرى آن ثناء و حمد سبب شود مجاورت اولیاء و اصفیاء را در روزى که جزا داده مى شود هر کسى به عملى که کرده است بدون اینکه ظلم شوند و در روزى که بى نیاز نمى کند رفیقى از رفیقى چیزى را یعنى روز حاجت و روز پریشانى و روز فقر است در آن روز ایشان ندارند کسى را از خودشان که اعانت و نصرت ایشان کند.
تتمیم:
نفعه عمیم: ثناء خدا نیست مگر ذکر خدا و ذکر خداى از براى او آثار و خصایصى قرار داده شده مثل اینکه شفاى درد است و رفعت و علو مرتبه است و دفع هم و غم است و امثال اینها مثل نار و ماء که از براى آنها آثار وضعیه است پس استبعاد نیست ثناء ذات بارى مبعث را آباد کند، محل بعث قبر است چنانکه آیه ى شریفه ى من بعثنا من مرقدنا دلالت بر آن مى کند از آن جا تا ورود در خدمت او منافات دارد که مشتمل بر عقبات مهلکه است نمى تواند عبور نماید مگر ناجى و اوحدى این فرق که مبعوث مى شوند تا خود را به قیامت رسانند چندین جور هستند فرقه ى مبعوث مى شوند مثل ذرات غالب ناس و حیوانات از سم دار و غیره بر او لگد مى زنند و زیر دست و پاى پنهان و به نظر کسى نمى آیند، و اینها متکبرین از قوم هستند و بعضى را امر مى کنند که این قطعه از زمین را به دوش بکش و بیاور در محشر اینها غاصبین زمین و مانعین زکوه اند و بعضى را مى آورند سوار بناقه از ناقهاى بهشت.
تذنیب:
ظاهر از اشهاد در مواقف الاشهاد جمع شاهد باشد، نه
شرح:
یعنى ثناء مى کنم ذات حضرت بارى جل اسمه را ثناء کردنى که باقى بمانیم به سبب آن ثناء در میان اشخاصى که ثناء کردند خدا را از خلق او و سبقت بگیریم به سبب او کسى را که سبقت گرفت به سوى رضاى او و عفوش، ثناء مى کنم او را ثنائیکه روشن شود از براى ما تاریکیهاى برزخ و آسان بشود بر ما راه قبر ما به سوى قیامت، و بالا و رفعت برساند به سبب آن ثناء منزل ما نزد شهود یوم القیمه به عباره اخرى آن ثناء و حمد سبب شود مجاورت اولیاء و اصفیاء را در روزى که جزا داده مى شود هر کسى به عملى که کرده است بدون اینکه ظلم شوند و در روزى که بى نیاز نمى کند رفیقى از رفیقى چیزى را یعنى روز حاجت و روز پریشانى و روز فقر است در آن روز ایشان ندارند کسى را از خودشان که اعانت و نصرت ایشان کند
تتمیم نفعه عمیم:
ثناء خدا نیست مگر ذکر خدا و ذکر خداى از براى او آثار و خصایصى قرار داده شده مثل اینکه شفاى درد است و رفعت و علو مرتبه است و دفع هم و غم است و امثال اینها مثل نار و ماء که از براى آنها آثار وضعیه است پس استبعاد نیست ثناء ذات بارى مبعث را آباد کند، محل بعث قبر است چنانکه آیه ى شریفه ى من بعثنا من مرقدنا دلالت بر آن مى کند از آن جا تا ورود در خدمت او منافات دارد که مشتمل بر عقبات مهلکه است نمى تواند عبور نماید مگر ناجى و اوحدى این فرق که مبعوث مى شوند تا خود را به قیامت رسانند چندین جور هستند فرقه ى مبعوث مى شوند مثل ذرات غالب ناس و حیوانات از سم دار و غیره بر او لگد مى زنند و زیر دست و پاى پنهان و به نظر کسى نمى آیند، و اینها متکبرین از قوم هستند و بعضى را امر مى کنند که این قطعه از زمین را به دوش بکش و بیاور در محشر اینها غاصبین زمین و مانعین زکوه اند و بعضى را مى آورند سوار بناقه از ناقهاى بهشت.
تذنیب:
ظاهر از اشهاد در مواقف الاشهاد جمع شاهد باشد، نه جمع شهد و مراد از ایشان یا ملائکه است که اینها مشهود بر رعیه هستند یا ائمه اثنا عشر علیهم صلوات الله الملک الاکبر هستند و هم شهداء على الناس یا مواد مومنین کمل هستند. جمع شهد و مراد از ایشان یا ملائکه است که اینها مشهود بر رعیه هستند یا ائمه اثنا عشر علیهم صلوات الله الملک الاکبر هستند و هم شهداء على الناس یا مواد مومنین کمل هستند.
اللغه:
اعلى افعل التفضیل است بمعنى بالاتر نظیر اکبر و گاهى استعمال مى شود به معنى مطلق بلندى، علیین جمع على بتشدید.
شیخ ابوعلى در تفسیر آیه فرموده اى فى المراتب العالیه محفوفه بالجلال بعضى گفتند که علیین اسم آسمان هفتم است و در آن ارواح ملائکه هست و بعضى دیگر قائلند که آن سدره المنتهى است که هر شى ء به او منتهى مى شود و بعضى دیگر گفته اند که او بهشت است و بعضى دیگر گفته اند لوحى است از زبر جد سبز آویزان در تحت عرش و اعمال خیر نوشته مى شود و ظاهر آن است که علیین اسم مکانى باشد که ماوى ملائکه در آن است که محل ودایع هر امر خیر در آن هست دلالت مى کند بر آن عبارت صحیحه.
شهد: حضر و لاحظ.
شرح:
یعنى ثناء مى کنم تو را ثناء کردنى که آن ثناء بلند شود از ما به سوى اعلى علیین که آسمان هفتم است قرار بگیرد در کتاب نوشته شده، که مقربون ملاحظه کنند و مشاهده ى آن کنند
القر: یا بمعنى سکون و ثبات است، و یا بمعنى برودت و سردى و او کنایه است از سرور قلب چنانکه گفته اند که آب از دیده که بیرون مى آید اگر از روى سرور باشد آن آب سرد است زیرا که ابخره ى حاره متصاعد به دماغ نمى شود تا اینکه مخلوط به آب دیده شود و او را گرم کند به خلاف آن وقتى که از روى حزن باشد که گرم مى شود.
برق: بمعنى تحیر و اضطراب است.
ابشار: در لغت جمع بشره و بشر، و بشر به معنى دیدنى انسان را گویند زیرا که در مقابل جن است که دیده نمى شود.
و ثناء مى کنم تو را ثناء کردنى که چشم ما روشن شود به سبب او زمانى که چشمها متحیر و مضطربند از نظر، یعنى قدرت مشاهده و ملاحظه از براى آنها نیست از شدت هول و خوف، و سفید بشود به سبب آن حمد وجوه ما در روزى که رویها سیاه مى شود.
الیم: صیغه ى فعیل به معنى دردآورنده،
ثناء مى کنم ثناء کردنى که آزاد بشوم به سبب آن از آتش جهنم او به سوى جوار رحمت او.
مزاحمه: یعنى کل بر دیگرى شدن.
صمم: به معنى ضیق کردن مکان و چسبیدن.
مقامه: بالفتحست یا بضم اما به فتح به معنى مکان و مجلس است، و اما بضم بمعنى اقامه و ماندن.
و ثناء مى کنم او را ثنائیکه مزاحمت بشود به سبب آن ثناء ملائکه را در مکان و منضم بشویم انبیاء مرسلین را و با ایشان باشیم در خانه اى که اقامه ى در آن زوال ندارد، و محل کرامت و بزرگى که نقل و انتقال در آن نیست. مزاحمت انسان به سبب ثناء ملائکه از باب مجاز است به این معنى که اگر انسان در آن مکان داخل نمى شد آن مکان را به ملائکه مى دادند و الان به واسطه ى ثناء مزاحم شده.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در دومین فراز از این دعا امام سجاد علیه السلام خداوند را از این جهت مورد ستایش قرار داده که طریق ستایش و سپاس خود را به انسانها آموخته تا بدانند چگونه او را ستایش و سپاس گویند و از عالم حیوانات جدا شده و به جهان انسانیت وارد گردند. در اولین جمله عرض مى کند: (ستایش مخصوص خداوندى است که اگر معرفت حمدش بر نعمتهاى پیاپیش که به خاطر امتحان و آزمایش به آنان ارزانى داشته و همچنین شناخت طریق شکر و سپاس را بر نعمتهاى آشکار و فراوان که به انسانها بخشیده دریغ مى داشت نعمتهایش را مصرف و به کار مى گرفتند ولى حمد و ستایشش را نمى کردند همچنین روزیش را مورد استفاده قرار مى دادند و شکرش را به جا نمى آوردند (و الحمد لله الذى لو حبس عن عباده معرفه حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعه و اسبغ علیهم من نعمه المتظاهره، لتصرفوا فى مننه فلم یحمدوه، و توسعوا فى رزقه فلم یشکروه).
در این عبارت به دو دسته از نعمتها، نعمتهاى معنوى و نعمتهاى آشکار و ظاهر که وسائل آزمایش نیز هستند اشاره رفته است.
در جمله ى دوم از این فراز به این معنى پرداخته که: (اگر انسانها طریق حمد و ستایش خداوند و سپاس و شکر او را فرانمى گرفتند، نعمتهاى خداوند را به کار گرفته ولى از حدود انسانیت خارج شده و به سر حد بهائم و حیوانات مى رسیدند (و لو کانوا کذلک لخرجوا من حدود الانسانیه الى حد البهیمیه). (فکانوا کما وصف فى محکم کتابه: (ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا).
در سومین فراز از این دعا امام علیه السلام خداوند را بر نعمتهائى که ارزانى داشته حمد مى کند، در جمله ى اول او را بر نعمت شناخت و اینکه ذات مقدس خود را (از طریق دلائل آفاقى و انفسى) به ما معرفى کرده ستایش مى کند مى گوید: (و ستایش مخصوص خداوندى است که خویشتن را به ما معرفى کرده (و راه شناخت خود را به ما آموخته) و طریق شکر و سپاسش را به ما الهام فرموده) (و الحمد لله على ما عرفنا من نفسه، و الهمنا من شکره).
و در جمله ى دوم از این جهت ستایش خداوند را لازم مى داند که ابواب علم و دانش به ربوبیت و تدبیر خود را بر روى بشریت گشوده است تا از این طریق به خوبى او را بشناسند و آماده ى اطاعتش گردند مى گوید: (و (ستایش مخصوص خداوندى است که) درهاى علم و دانش را براى آشنائى با ربوبیت خویش بر روى ما گشوده است) (و فتح لنا من ابواب العلم بربوبیته).
در سومین جمله از این نظر ستایش خداوند را لازم مى داند که انسان را به پیمودن راه اخلاص در توحیدش دلالت کرده، او را از هرگونه شرک و الحاد و انحراف و شک در راه الهى برحذر داشته است که اگر چنین نمى شد انسان نمى دانست چگونه خویشتن را بسازد و چه راهى را در عمل بپیماید لذا مى گوید: (و (ستایش مخصوص خدائى است که) ما را در طریق اخلاص در توحیدش دلالت فرموده و از الحاد و شک در امرش دور ساخته است) (و دلنا علیه من الاخلاص له فى توحیده، و جنبنا من الالحاد و الشک فى امره).
از جمله ى چهارم به بعد به توصیف حمد و ستایشى پرداخته که مى بایست خدا را با آن ستود، حمدى که آثار خاص را پدید آورد و انسان را به مقام ویژه اى برساند لذا مى گوید: (آنچنان حمد و ستایشى که ما را در دوران زندگى در زمره ى حامدان و ستایشگران او وارد سازد و به وسیله ى آن حمد، از پیشگامان به رضایت و عفو او سبقت گیریم) (حمدا نعمر به فیمن حمده من خلقه، و نسبق به من سبق الى رضاه و عفوه).
در پنجمین جمله به اثر دیگرى از آثار چنین حمدى اشاره کرده مى گوید: (حمد و ستایشى که با آن تاریکیهاى برزخ را بر ما روشن سازد) (حمدا یضىء لنا به ظلمات البرزخ). (حمدى که با آن راه رسیدن به قیامت را بر ما آسان سازد) (و یسهل علینا به سبیل المبعث).
همچنین مى افزاید: (این حمد و ستایش آنچنان باشد که با آن جایگاههاى ما را در پیشگاه گواهان در روز قیامت بالا برده شرافت خاصى بخشد) (و یشرف به منازلنا عند مواقف الاشهاد).
این حمد باید کارگشاى (روزى باشد که هر کس پاداش آنچه را کسب کرده مى گیرد و هیچگونه ستمى بر آنها نخواهد شد (و لتجزى کل نفس بما کسبت و هم لایظلمون).
این ستایش باید به کار (روزى آید که هیچ دوستى کمترین کمکى به دوستش نمى کند و از هیچ رو یارى نمى شوند (یوم لایغنى مولى عن مولى شیئا و لا هم ینصرون).
و در ششمین جمله مى فرماید: این ستایش باید آنگونه باشد که (نامه ى عمل ما را) به اعلى علیین بالا برد و در آن کتاب و نوشته که به امضاء و گواهى مقربان الهى مى رسد ثبت گردد) (حمدا یرتفع منا الى اعلى علیین فى کتاب مرقوم یشهده المقربون).
و در هفتمین قسمت مى خواهد که: (حمد و ستایش ما آنچنان باشد که در روز رستاخیز که دیده ها خیره مى شوند براى ما مایه ى روشنى چشمها باشد و در آن روز که پوستهاى تن افراد سیاه مى گردد چهره هاى ما را به وسیله ى آن سفید و نورانى سازد) (حمدا تقر به عیوننا اذا برقت الابصار، و تبیض به وجوهنا اذا اسودت الابشار).
و در هشتمین جمله به اثر دیگرى از آثار این ستایش مخصوص اشاره نموده مى گوید: (آنچنان حمد و ستایشى که به واسطه ى آن ما را از آتش دردناک الهى آزاد سازد و در جوار قرب و کرامت الهى قرار دهد) (حمدا نعتق به من الیم نار الله الى کریم جوار الله).
در نهمین جمله به اثر ویژه و بلندى که حمد و ستایش الهى دارد و مقام رفیعى را که براى انسان به بار مى آورد پرداخته مى گردد: (چنان حمد و ستایشى که ما را دوشادوش فرشتگان مقرب و هماهنگ با انبیاء و فرستادگان الهى در سراى جاویدان که نعمتهایش زایل نشدنى است و محل کرامت و بزرگوارى که تغییر و دگرگونى در آن راه ندارد، قرار دهد) (حمدا نزاحم به ملائکته المقربین، و نضم به انبیاءه المرسلین فى دار المقامه التى لاتزول و محل کرامته التى لاتحول).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۱، ص۳۵۸- ۳۰۲
حبس: من باب ضرب اى: منع.
و العباد: جمع عبد و اکثر ما یطلق على المملوک و قد یطلق على الانسان حرا کان او رفیقا.
قال صاحب المحکم: یذهب بذلک الى انه مملوک لباریه عز و جل.
قال سیبویه: هو فى الاصل صفه، قالوا رجل عبد و لکنه استعمل استعمال الاسماء.
قال الجوهرى: و اصل العبودیه، الخشوع و الذل».
و للعبد عشرون جمعا، اشهرها عباد و عبید و اعبد.
و جعل بعضهم العباد لله و غیره من الجمع لله و المخلوقین و لو مع ما فى حیزها صله الموصول على معنى، و الحمد لله الذى صفته و نعته انه لو حبس عن عباده معرفه حمده لتصرفوا.
قال ابوالبقاء: و یقع الشرط صله و صفه و حالا، و کان الجمله الشرطیه مستثناه عندهم من الانشائیه التى لا یقع شیئا من ذلک و الذى سوغ ذلک ان کون حال الموصول و نحوه و صفته مضمون الشرطیه قضیه معلومه.
کمانبه علیه صاحب الکشاف فى قوله تعالى: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریه ضعافا خافوا علیهم» حیث قال: فان قلت فما معنى لو ترکوا و جوابه صله. قلت: معناه و لیخش الذین صفتهم و حالهم انهم لو ترکوا.
قال التفتازانى: یعنى ان الصله تجب ان تکون قضیه معلومه للمخاطب ثابته للموصول کالصفه للموصوف، فکیف ذلک فى الشرطیه الواقعه صله؟، فاجاب بان کون حال الموصول و صفته مضمون هذه الشرطیه قضیه معلومه انتهى.
و المعرفه: العلم.
و قیل: هى ادراک البسائط و الجزئیتات، و العلم ادراک المرکبات و الکلیات و من ثم یقال عرفت الله و لایقال علمته.
و قیل: هى عباره عن الادراک التصورى، و العلم هو الادراک التصدیقى.
و من ذهب الى هذا القول جعل العرفان اعظم رتبه من العلم، قال: لان تصدیقنا باستناد هذه المحسوسات الى موجود واجب الوجود امر معلوم بالضروره، و اما تصور حقیقه واجب الوجود فامر فوق الطاقه البشریه لان الشىء ما لم یعرف لم تطلب ماهیته فعلى هذا کل عارف عالم من دون عکس، و لذلک کان الرجل لایسمى عارفا الا اذا توغل فى بحار العلوم و میادینها و ترقى من مطالعها الى مقاطعها و من مبادیها الى غایاتها بحسب الطاقه البشریه.
و قیل: هى ادراک الشىء ثانیا بعد توسط نسیانه فلذلک یسمى الحق تعالى بالعالم دون العارف، و هو اشهر الاقوال فى تعریف المعرفه.
و على هذا فیحتمل ان یکون سبحانه الهم عباده حمده اولا فى عالم الارواح کما الهمهم الاقرار بربوبیته فى عالم الذر، ثم عرفهم ایاه ثانیا فى عالم الاجسام بما افاض علیهم من القوى الادراکیه او بارسال الرسل بناء على ما هو الحق من ان جمیع المعارف و الاحکام توقیفیه لاتعرف الا من جهه الرسول المبعوث بتعریفها.
فان قلت: المعرفه بهذا المعنى تقتضى ان یعرف المدرک ان هذا الذى ادرکه ثانیا هو الذى ادرکه اولا و نحن لانعرف ذلک، فکیف یکون ادراکنا لحمده فى هذا العالم معرفه بهذا المعنى؟.
قلت: اما التعریف منه سبحانه فقد وقع على طبق الهامه الاول.
و اما المعرفه منا فمن تخلص من ظلمه الطبع و هاویه الهوى فهو یعرف ذلک، کما هو حال الانبیاء و الاوصیاء و ارباب العرفان.
حتى قال بعضهم: انى لاجد لذه قوله تعالى «الست بربکم» فى سمعى الى الان.
و اما من نام فى مراقد الغفلات و لم یخرج بعد من غسق الظلمات فهو على حاله فى جهل الغفله و النسیان مستمر داخل فیمن ینادى: «و لقد یسرنا القران للذکر فهل من مدکر». اللهم اجعلنا من المنتبهین من سنه الغفله و الحقنا بمن محى عرفانه جهله.
قوله «على ما ابلاهم من مننه». الابلاء و الابتلاء: الامتحان و الاختبار.
یقال: ابلاه الله بخیر او شریبلیه، ابلاء و یتعدى بنفسه ایضا، فیقال: بلاه یبلوه بلوى و الاسم البلاء مثل سلام.
و قال القتیبى: یقال من الخیر ابلیته ابلیه ابلاء، و من الشر بلوته ابلوه بلاء.
قال ابنالاثیر: و المعروف ان الابتلاء یکون فى الخیر و الشر معا من غیر فرق بین فعلیهما و منه قوله تعالى «و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه». و منه الحدیث: «من ابلى فذکر فقد شکر» الابلاء: الانعام و الاحسان یقال: بلوت الرجل و ابلیت عنده بلاء حسنا انتهى.
قال بعضهم: و التحقیق مع القتیبى لان کلامه فى الفرق بینهما لا انه لا یستعمل کل فى غیره تغلیبا، او مقیدا و نظیره الفرق المشهور بین وعد و اوعده حیث یستعمل الاول فى الخیر، و الثانى فى الشر، عند الاطلاق و قد یستعمل کل بخلاف الاخر بقرینه صارفه کقوله تعالى «الشیطان یعدکم الفقر» و قوله سبحانه: «یستعجلونک بالعذاب و لن یخلف الله وعده».
و فى الحدیث: و اما لمه الملک فایعاد بالخیر.
و المنن: جمع منه بالکسر بمعنى النعمه، و کثیرا ما ترد بمعنى الاحسان الى من لا یطلب الجزاء منه، و منه المنان من اسمائه تعالى.
و قیل: هى النعمه الثقیله و تطلق على معنیین.
احدهما: ان تکون بالفعل نحو من علیه اثقله بالنعمه، و منه: «لقد من الله على المومنین».
و الثانى: ان تکون بالقول و هو عد الاحسان و هو مستقبح، و لهذا قیل: المنه تهدم الصنیعه الا عند الکفران.
و قال بعض العلماء: المنه تذکیر المنعم للمنعم علیه بنعمته و التطاول علیه بها کقوله تعالى: «یا بنىاسرائیل اذکروا نعمتى التى انعمت علیکم»، فى غیر موضع من کتابه و هى صفه مدح للحق سبحانه، و ان کانت صفه ذم لخلقه، و السبب الفارق کون کل منعم سواء یحتمل ان یتوقع لنعمته جزاء او یستفید کمالا یعود الیه مما افاده، و ایسره توقع الذکر و یقبح بمن یعامل بنعمته و یتوقع
لها جزاء ان یمن بها لما یستلزمه المن من التطاول و الکبر و توقع الجزاء و الحاجه الیه مع التطاول و الکبر مما لا یجتمعان فى العرف، اذ التطاول و الکبر انما یلیقان بالغنى عن ثمره ما تطاول به و لان التطاول مما یتاذى به المنعم علیه فیبطل بذلک استعداد نفس المنعم لقبول رحمه الله و جزائه، و لذلک ورد النهى عن المنه فى قوله تعالى: «یا ایها الذین امنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذى» فجعلهما سببا لبطلان الصدقه اى عدم استحقاق ثوابها انتهى.
و فیه نظر فقد ورد فى الدعاء عنهم (علیهم السلام) تنزیهه تعالى عن الامتنان بالمعنى المذکور.
کقول على بن الحسین (علیهماالسلام) فى دعائه فى طلب الحوائج: «و یا من لا یکدر عطایاه بالامتنان».
و قوله (علیه السلام) فى وداع شهر رمضان: «و لم تشب عطاءک بمن».
و سیاتى الکلام على ذلک فى الروضه الثانیه عشره ان شاء الله تعالى.
و المتتابعه: المتوالیه من تتابع الشىء تبع بعضه بعضا.
و الاسباغ: التوسیع و الافاضه، سبغت النعمه سبوغا اتسعت، و اسبغها الله افاضها و اتمها.
و منه حدیث شریح: اسبغوا للیتیم فى النفقه اى انفقوا علیه تمام ما یحتاج الیه و وسعوا علیه.
و النعم: جمع نعمه بالکسر و هى ما قصد به الاحسان و النفع.
و المتظاهره: الظاهره او المترادفه کما مر بیانه.
و صرفته فى الامر تصریفا فتصرف: جعلت یتقلب فیه کیف شاء فتقلب هو، و وسعت الشىء فتوسع، بسطته فانبسط.
«کذلک» فیه و جهان:
احدهما: ان تکون الکاف للاستعلاء اى: على ذلک، کقولهم کن کما انت علیه اى: على ما انت علیه فى احد الوجوه و الاشاره الى المفهوم من سیاق الکلام اى و لو کانوا مستمرین على ذلک من تصرفهم فى مننه بغیر حمده و توسعهم فى رزقه من دون شکره.
الثانى: ان تکون على معناها من التشبیه.
و المعنى: لو کانوا دائما مماثلین لانفسهم فى تلک الحاله من تصرفهم و توسعهم فى مننه و رزقه بدون حمده و شکره لخرجوا من حدود کونهم اناسا الى حد کونهم بهائم، فان یاء النسبه اذا لحقت آخر الاسم و بعدها هاء التانیث افادت معنى المصدر نحو الفرسیه و الضاربیه، و فى اضافه الحدود مجموعه الى الانسان اشاره الى اتصاف الانسان بامور متعدده یمتاز بها عما سواه من الکمالات العلمیه و العملیه التى کل واحد منها بالنسبه الیه حد بخلاف البهیمیه فلیس لها الا حد عدم العقل و فى نسخه قدیمه: و لدخلوا فى حریم البهیمیه و هو قریب من معنى الحد، فان حریم الدار ما حولها من حقوقها و مرافقها سمى بذلک لانه یحرم على غیر مالکها ان یستبد بالارتفاق به، و منه حریم البئر اربعون ذراعا.
و الانسان: اسم جنس یقع على الواحد و الجمع و الذکر و الانثى و اختلفوا فى اشتقاقه مع اتفاقهم على زیاده النون الاخیره.
فقال البصریون: من الانس لانهم یستانسون بامثالهم فالهمزه اصل و وزنه فعلان.
و قال الکوفیون: مشتق من النسیان فالهمزه زائده و وزنه افعان على النقص و الاصل انسیان افعلان فحذفت الیاء استخفافا لکثره الاستعمال و لهذا یرد الى اصله فى التصغیر فیقال: انیسیان.
و البهیمه: کل ذات اربع من دواب البر و البحر، و کل حیوان لا یمیز فهو بهیمه.
قوله (علیه السلام) «فى محکم کتابه». اما من اضافه الصفه الى الموصوف، کجرد قطیفه، و اخلاق ثیاب، اى: کتابه المحکم، لقوله تعالى «کتاب احکمت آیاته»، یقال: احکمت الشىء اذا اتقنته فاستحکم هو.
و المراد: انه لا اختلاف فیه و لا اضطراب کما قال تعالى: «و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا» او من باب اضافه البعض الى الکل لانقسام الکتاب الى محکم و متشابه لقوله تعالى: «هو الذى انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات»، و المحکم ما وضح معناه، و المتشابه نقیضه.
و قیل: غیر ذلک، و سنستوفى الکلام علیه فى شرح دعاء ختم القرآن ان شاء الله تعالى.
قوله: «ان هم الا کالانعام» ان: نافیه اى: ما هم الا کالانعام، و الانعام: جمع نعم بفتحتین کسبب و اسباب، و النعم: اسم جمع لا واحد له من لفظه.
قیل: یونث و یذکر.
و قال الفراء: هو مذکر و لا یونث، و هو الابل و البقر و الضان و المعز.
و قیل: هو الابل خاصه و اذا کان معها بقروغنم فهى انعام و ان انفردت البقر و الغنم لم تسم نعما.
قال القرطبى: و الاول هو الصحیح.
و نقل الواحدى: اجماع اهل اللغه علیه.
و المعنى ما هم فى عدم معرفه ما یجب علیهم من حمد المنعم و شکره على نعمه و مننه او فى ان مشاعرهم متوجهه الى اسباب التعیش مقصوره علیها الا کالانعام التى هى مثل فى الغفله، و علم فى الضلاله، بل هم اضل سبیلا منها.
و بیانه: ان الانسان یشارکه سائر الحیوان فى القوى الطبیعه الغاذیه و النامیه و المولده، و فى منافع الحواس الخمس الظاهره، و فى احوال التخیل و انما یحصل الامتیاز له بالقوه العقلیه التى تهدیه الى معرفه الحق لذاته و الخیر لاجل العمل به فاذا لم تحصل هذه الغایه للانسان صار فى درجه الانعام بل اضل و ادون منها لانها غیر
معطله لقوه من القوى المودعه فیها بل صارفه لها الى ما خلقت لاجله فلا تقصیر من قبلها فى طلب الکمال، و اما هولاء فهم معطلون لقواهم العقلیه مضیعون للفطره التى فطرهم الله علیها مستحقون بحکم العقل اعظم العقاب و اشد النکال، تذکره فى کلامه (علیه السلام) هذا اشاره الى ان شکر المنعم واجب عقلا لدلالته على انه مع عدم ارشاد العباد الى معرفته لو لم یصدر منهم لکانوا مذمومین داخلین فى حد البهائم بل کانوا اضل منها سبیلا.
و المساله محل خلاف، فذهبت الاشاعره الى وجوبه شرعا، و ذهبت الامامیه و المعتزله الى انه واجب عقلا و لو لم یرد به نقل اصلا، استدلت اصحابنا الامامیه على ذلک بان من نظر بعین عقله الى ما وهب له من القوى و الحواس الباطنه و الظاهره، و تامل بنور فطرته فیما رکب فى بدنه من دقائق الحکمه الباهره، و صرف بصر بصیرته الى ما هو مغمور فیه من انواع النعماء و اصناف الالاء التى لا یحصر عشر مقدارها و لا یوقف على انحصارها، فان العقل یحکم حکما لازما بان من انعم علیه بتلک النعم العظیمه و المنن الجسمیه حقیق بان یحمد و یشکر، و خلیق بان لا یجحد و لا یکفر و یقضى قضاء جازما بان من اعرض عن شکر تلک الالطاف العظام و اهمل حمد هذه الایادى الجسام مع تواترها آنا فانا و ترادفها برا و امتنانا فهو مستوجب للذم و العتاب بل مستحق لالیم النکال و عظیم العقاب، ثم ان الاشاعره بعد ما لفقوا ادله سقیمه ظنوها حججا قاطعه على ابطال الحسن و القبح العقلیین و رتبوا قضایا عقیمه حسبوها براهین ساطعه على حصرهما فى الشرعیین ارادوا تبکیت اصحابنا باظهار الغلبه علیهم على تقدیر موافقتهم فى القول المنسوب الیهم.
فقالوا: اننا لو تنزلنا لکم و سلمنا ان الحسن و القبح عقلیان و اننا و ایاکم فى الاذعان بذلک سیان فان عندنا ما یوجب تزییف قولکم بوجوب شکر المنعم بقضیه العقل و لدینا ما یقتضى تسخیف اعتقادکم بثبوت ذلک من دون ورود النقل، فان ما جعلتموه دلیلا من خوف العتاب و مظنه العقاب مردود الیکم و مقلوب علیکم، اذ الخوف انما هو عند قیام العبد بوظائف الشکر و الحمد فان کل من له ادنى عقل یحکم حکما لا ریب فیه و لا شک یعتریه بان السلطان العظیم و الملک الکریم الذى ملک الاکناف شرقا و غربا و سخر الاطراف بعدا و قربا، اذا مد لاهل مملکته من الخاص و العام مائده عظیمه لا مقطوعه و لا ممنوعه على توالى الایام مشتمله على انواع المطاعم الشهیه مشحونه باصناف المشارب السنیه یجلس علیها الدانى و القاصى و یتمتع بطیباتها المطیع و العاصى، فحضرها فى بعض الاحیان فقیر لم یحضرها قبل ذلک الان فدفع الیه الملک من ذلک الخبز لقمه واحده لا غیر فتناولها ذلک الفقیر ثم شرع فى الثناء على ذلک الملک الخطیر و جعل یمدحه بجلیل الانعام و الاحسان و یحمده على جزیل البر و الامتنان و لم یزل یصف تلک اللقمه و یذکرها و یعظم شانها و یشکرها فتاره یحرک انملته شاکرا و طورا یهز راسه ذاکرا،
فلا شک ان ذلک الشکر و الثناء ینتظم عند العقلاء فى سلک التهکم و الاستهزاء فیتوجه العتاب الیه بل یستحق العقاب علیه، فکیف و نعم الله تعالى علینا بالنسبه الى عظیم سلطانه و عمیم کرمه و احسانه احقر من تلک اللقمه بالنسبه الى ذلک الملک بمراتب لا یحویها الاحصاء و لا یحوم حولها الاستقصاء، فظهر ان العقل السلیم و الراى القویم یقتضیان تقاعدنا عن شکره تعالى على نعمائه و یحکمان بوجوب الکف عن حمده سبحانه على الائه و لا یخفى على من سلک مسالک السداد و لم ینهج مناهج اللجاج و العناد، ان لاصحابنا رضوان الله علیهم ان یقولوا ان ما اوردتموه من الدلیل و تکلفتموه من التمثیل کلام مختل علیل لا یروى الغلیل و لا یصلح للتاویل فان تلک اللقمه لما کانت ذات قدر حقیر عند الملک، و الفقیر عدیمه الاعتبار فى جمیع الانظار، لا جرم کان الحمد علیها و الثناء منخرطا فى سلک السخریه و الاستهزاء،
فالمثال المطابق لما نحن فیه المناسب لما نقتفیه ان یقال: اذا کان فى زاویه الخمول و هاویه الذهول، مسکین اخرس اللسان، مووف الارکان، مشلول الیدین معدوم الرجلین مبتلى بالاسقام و الامراض، محروم من جمیع المطالب و الاغراض، عادم للحواس الظاهره باسرها، عار عن المدارک الباطنه باخرها، فاخرجه الملک من غیابه تلک الزاویه، و کابه تلک الهاویه، و من علیه باطلاق لسانه، و تقویه ارکانه، و ازاحه خلله و علله، و اماطه اقعاده و شلله، و تعطف علیه باعطائه السمع و البصر، و تکرم بهدایته الى جلب النفع و دفع الضرر و بالغ فى اعزازه و اکرامه، و فضله على کثیر من اتباعه و خدامه، ثم انه بعد انقاذ الملک له من تلک الافات العظیمه، و البلایا العمیمه، و شفائه من تلک الامراض و الاسقام، و الاحسان الیه بجزیل الانعام و جمیل الاکرام، طوى عن شکره کشحا، و اضرب عن حمده صفحا، و لم یظهر منه ما یدل على الاعتناء بتلک النعماء التى ساقها ذلک الملک الیه، و الالاء التى افاضها و اسبغها علیه، بل کان حاله بعد وصولها کحاله قبل حصولها، فلا ریب انه مذموم بکل لسان، مستوجب للاهانه و الخذلان، فدلیلکم حقیق بان تکتموه و لا تظهروه، و تمثیلکم خلیق بان تستروه و لا تسطروه فان العقل السلیم یاباهما، و الطبع المستقیم لا یرضا هما «و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل».
من نفسه اى: من ذاته المقدسه، و جواز اطلاق النفس مرادا به الذات علیه سبحانه بلا مشاکله مما لا کلام فیه عند المتقدمین.
قال البغوى: النفس یطلق على الدم و على نفس الحیوان و على الذات و على الغیب.
و الاولان یستحیلان فى حقه سبحانه، و الاخران یصح ان یرادا و منه «و لا اعلم ما فى نفسک» اى فى ذاتک او فى غیبک.
و زعم بعض المتاخرین انه لا یجوز اطلاقه علیه تعالى و ان ارید به الذات الا مشاکله و کفى شاهدا على جوازه وروده فى کلام المعصومین (علیهم السلام).
و «من» فى کلا الفقرتین بیانیه.
و معنى تعریف الله سبحانه نفسه: انه تعالى عرف عباده و جوده و علمه و قدرته و حکمته:
اولا: بما یدل على ذلک بالضروره، فان من تامل فى خلق السماوات و الارض و ما بینهما سیما فى بدء خلقه فى ظلمات الارحام، و متضاعفات الاستار و استقراره فى قرار مکین الى قدر معلوم، و اجل معین، و تقلبه فى بطن امه من حال الى حال، و هو لا یعى دعاء و لا یسمع نداء و خروجه من ذلک المضیق الى منزل لم یشهده و مقام لم یعرفه و اجترار غذائه من الثدى عند الحاجه یعلم ان له الها صانعا قادرا علیما حکیما، و هذا العلم ضرورى، و ان احتاج الى تنبیه کما ورد فى مواضع من القرآن العزیز.
ثم عرفهم ما وراء ذلک من صفات الکمال و عینیتها و نعوت الجلال التى لا تطلع علیها العقول بالاستقلال بالاشراقات القلبیه و ارسال الرسل و انزال الکتب و نصب الائمه لیحیى من حى عن بینه و یهلک من هلک عن بینه و لئلا یکون للناس على الله حجه، فوجب علیهم ان یعرفوه کما عرفهم، و ان یصفوه بما وصف به نفسه و من وصفه بغیر ذلک فقد اشرک بالله و الحد فى امره و تعدى فى حقه.
تبصره:
لیس المراد بمعرفته سبحانه الا معرفه کونه موجودا قیوما متصفا بالصفات الحسنى مقدسا عما لا یلیق بجنابه الاسنى.
و اما معرفه کنه ذاته و حقیقه صفاته فامر مستحیل و لیس للعقول الیه سبیل.
قالوا و تقریر ذلک و بیانه: ان طریق معرفه الشىء احد امور ثلاثه.
اما: بمشاهدته و حضوره عند العارف کمعرفه هذا الرجل و هذا الفرس.
و اما: بمعرفه علله و اسبابه و هذا الطریق یقال له: برهان لمى.
و اما: بمعرفه آثاره و معلولاته و یقال له: برهان انى.
و لا طریق الى المعرفه غیر هذه الثلاثه لان ما لا یکون نفس الشىء و لا علته و لا معلوله لا تعلق له بذلک الشىء فلا مدخل له فى کونه وسیله الى معرفته.
ثم الطریق الاول لا یمکن الا بفناء هویه الممکن و اندکاک جبل انیته و لم یتیتسر لاحد من الانبیاء فى دار الدنیا فضلا عن غیرهم.
و الطریق الثانى لا اثر له فى ساحه قدسه جل شانه لانه بسیط صرف لا ترکیب فیه اصلا لا ذهنا و لا خارجا، واجب لذاته مبدا لجمیع ما سواه و الیه تنتهى الاثار کلها فلا فاعل له خارجا عن ذاته و لا سبب له داخلا فى ذاته، تعالى الله عن ذلک علوا کبیرا.
فبقى الطریق الثالث، و العلم الحاصل منه علم ناقص لا یعلم به خصوصیه ذات المعلوم لان الاثر و المعلول لا یستدعیان الا سببا ما و عله ما على وجه کلى لا موثرا معینا و عله معلومه، بل غایه ما یستفاد منه انا اذا نظرنا الى اجزاء العالم و وجود الحوادث و الحرکات على اتقن وجه و احکمه علمنا ان فى الوجود خالقا قیوما ازلیا واحدا لا شریک له و لا شبیه عالما قادرا موصوفا بالصفات الحسنى و الامثال العلیا و الکبریاء و الالاء و هذه الطریقه یشترک فى سلوکها جمیع ارباب العقول من العالمین حتى الانبیاء و المرسلین کما قال تعالى: «و کذلک نرى ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین» و ان کان سلوکهم و وصولهم على تفاوت مراتب عقولهم، الا ترى انک تستدل بملکوت السماوات و حرکات الکواکب و بزوغها و افولها على صانعها و مدبرها کما استدل بها خلیل الرحمن و لکن لا یحصل لک من ذلک الا علم ضعیف لا یکاد یمازجه ایمان و لا ایقان حتى لو وقعت فى ادنى بلیه جعلت تلوذ بکل من تتوهم انه ینجیک منها. و الذى حصل له (علیه السلام) علم ثابت و یقین جازم، حتى قال له الروح الامین حین رمى بالمنجنیق فکان فى الهواء مائلا الى النار: الک حاجه؟ قال: اما الیک فلا، فاعراضه عنه فى تلک الحاله و التجاوه الى ربه لیس الا لانه راى ان کل ما سواه مفتقر الیه، خاشع لدیه، خاضع بین یدیه، مقهور لعزته، مغلوب لقدرته، بل لم یر موجودا سواه، و لا ملجا الا ایاه، فتبین ان معرفه حقیقه ذاته و ماله من کمال صفاته، امر غیر ممکن الحصول و لا للعقول الیه وصول، سواء فى ذلک الملائکه المقربون و الانبیاء و المرسلون.
کما قال اعرف الخلق به: «سبحانک ما عرفناک حق معرفتک».
و قال: «ان الله احتجب عن العقول کما احتجب عن الابصار و ان الملاء الاعلى یطلبونه کما تطلبونه».
فلا تلتفت الى من یزعم انه قد وصل الى کنه الحقیقه المقدسه، بل احث التراب فى فیه فقد ضل و غوى و کذب و افترى. فان الامر ارفع و اظهر من ان یتلوث بخواطر البشر. و کل ما تصوره العالم الراسخ، فهو عن حرم الکبریاء بفراسخ، و اقصى ما وصل الیه الفکر العمیق، فهو غایه مبلغه من التدقیق.
و الى ذلک اشار بعضهم حیث قال:
و الله لا موسى و لا عیسى المسیح و لا محمد علموا و لا جبریل و هو الى محل القدس یصعد
کلا و لا النفس البسیطه لا و لا العقل المجرد من کنه ذاتک غیر انک واحدى الذات سرمد
فسبحان من احتجب بغیر حجاب و تقدس عن ادراک العقول و الالباب.
قوله (علیه السلام) «و الهمنا من شکره». الالهام: ما یلقى فى القلب بطریق الفیض فلا یجب اسناده و استناده الى المعرفه بالنظر فى الادله.
قال فى الغریب: یقال لما یقع فى النفس من عمل الخیر: الهام، و لما یقع من الشر و مالا خیر فیه: وسواس، و لما یقع من الخوف: ایحاش: و لما یقع من تقدیر نیل الخیر: امل، لما یقع من التقدیر الذى لا على الانسان و لا له: خاطر انتهى.
قالوا و الفرق بین الالهام و الوحى من وجوه:
احدها: ان الالهام یحصل من الحق تعالى من غیر واسطه الملک، و الوحى یکون بواسطته.
الثانى: ان الوحى من خواص الرساله، و الالهام من خواص الولایه.
الثالث: ان الوحى مشروط بالتبلیغ کما قال تعالى: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک» دون الالهام.
و منهم من جعل الالهام نوعا من الوحى کما تقدم.
و اما لغه: فیطلق احدهما على الاخر، و منه «و اوحى ربک الى النحل» اى: الهمها و قذف فى قلوبها.
و الشکر: حاله نفسانیه تنشا من العلم بالمشکور و صفاته و انعامه، و تثمر العمل بالقلب و اللسان و الارکان و هم بالنظر الى تلک الثمره، عرفوه: بانه فعل دال على تعظیم المنعم قولا و عملا و اعتقادا. و تخصیصه بالالهام قد وقع نحوه فى کلام امیرالمومنین (علیه السلام) حیث قال فى مفتتح خطبه له: «الحمد لله الملهم عباده حمده».
قال بعض الشارحین: اراد بالعباد الملهمین حمده خواص البشر.
و قال غیره: ان حمد العباد له سبحانه و الثناء علیه بما یلیق بجبروته و وصفه بما یصح وصفه به و ان لم تدرک حقیقه صفته انما هو بالهام منه سبحانه ان یحمدوه به، و هذه نعمه منه تعالى یجب الحمد علیها انتهى.
قلت: و لعل فیه اشاره الى ما روى ان الله سبحانه لما نفخ فى آدم من روحه و صار بشرا فعند ما استوى جالسا عطس فالهم ان قال: الحمد لله رب العالمین، فقال الله تعالى: یرحمک الله یا آدم فکان اول حمد وقع من البشر الهاما.
و قال ابن ابىطاهر: ما خلق الله شیئا من خلقه الا و الهمه الحمد.
و قد یراد بالالهام معناه اللغوى و هو الاعلام مطلقا فلا اشکال حینئذ.
تذکره:
فى حمده (علیه السلام) لله تعالى على الهام الشکر اشاره الى ما روى عن ابى عبدالله (علیه السلام) قال: اوحى الله عز و جل الى موسى (علیه السلام) یا موسى اشکرنى حق شکرى، فقال: یا رب کیف اشکرک حق شکرک و لیس من شکر اشکرک به الا و انت انعمت به على، قال: یا موسى الان شکرتنى حین علمت ان ذلک منى.
و مثل ذلک ما روى من طریق العامه فى مناجات رسول الله (صلى الله علیه و آله): انت یا رب اسبغت على النعم السوابغ فشکرتک علیها فکیف لى بشکر شکرک، فقال الله تعالى: تعلمت العلم الذى لا یفوته علم بحسبک ان تعلم ان ذلک من عندى.
و فى هذا المعنى یقول محمود الوراق:
شکر الاله نعمه موجبه لشکره و کیف شکرى من بره و شکره من تبره
و سنستوفى الکلام على مباحث الشکر فى شرح الدعاء السابع و الثلاثین ان شاء الله تعالى.
ابواب العلم: وجوهه، کان کل وجه منها باب یدخل الى العلم منه.
و العلم: الاعتقاد الجازم المطابق للواقع.
و قوله: بربوبیته، متعلق به اى: العلم بانه رب کل شىء، و هو فى الاصل مصدر بمعنى التربیه، و هى تبلیغ الشىء الى کماله شیئا فشیئا، ثم وصف به الفاعل مبالغه کالعدل و سمى به المالک لانه یحفظ ما یملکه و یربیه، و انما خص الربوبیه من بین الصفات نظرا الى مبدء الاشتقاق الذى هو التربیه، فان العلم بها على حسب آثارها و فتح ابواب العلم بها من اعظم النعم التى یجب الحمد علیها اذ لا شىء مما احدق به نطاق الامکان و الوجود من العلویات و السفلیات و المجردات و المادیات و الروحانیات و الجسمانیات الا و هو فى حد ذاته بحیث لو فرض انقطاع التربیه عنه آنا واحدا لما استقر له قرار و لهوى فى مهاوى العدم و البوار، و لکنه عز شانه یفیض علیه من جنابه الاقدس فى کل آن و زمان من انواع الفیوض المتعلقه بذاته و صفاته ما لا یحیط به الا هو سبحانه ضروره انه کمالا یستحق شىء من الممکنات بذاته الوجود ابتداء لا یستحقه بقاء، و انما ذلک من جناب المبدا الاول عز شانه، فکما لا یتصور وجوده ابتداء ما لم ینسد عنه جمیع انحاء عدمه الاصلى لا یتصور بقاوه على الوجود بعد تحققه بعلته ما لم ینسد عنه جمیع انحاء عدمه الطارى لما ان الدوام من خصائص الوجود الواجبى و ظاهر ان ما یتوقف علیه وجوده من الامور الوجودیه التى هى علله و شرائطه و ان کانت متناهیه لوجوب تناهى ما دخل تحت الوجود، لکن الامور العدمیه التى لها مدخل فى وجوده و هى المعبر عنها بارتفاع الموانع لیس کذلک اذ لا استحاله فى ان یکون لشىء واحد موانع غیر متناهیه یتوقف وجوده او بقاوه على ارتفاعها اى بقائها على العدم مع امکان وجودها فى نفسها، فابقاء تلک الموانع التى لا تتناهى على العدم تربیه لذلک الشىء من وجوه غیر متناهیه.
و بالجمله فاثار تربیته عز و جل الفائضه على کل فرد من افراد الموجودات فى کل آن من انات الوجود لا تقف على ساحل بحرها الافهام و الالباب، و لا یحیط بمحیط مقدارها حصر و لا حساب، فسبحان من لا یتناهى احسانه و لا یضاهى امتنانه.
و اعلم ان ابواب العلم بربوبیته سبحانه و ان کانت لا تحصى جهاتها الا انها تنحصر فى ثلاثه اقسام تندرج تحت کل قسم مراتب غیر محصوره.
احدها: العلم الفطرى و هو حاصل للعوام ایضا اذ ما من احد الا و یعلم ان له ربا بحسب الفطره الاصلیه لما رکب فیه من العقل الذى هو الحجه الاولى و ان انکر وجوده منکر، فانما هو لغلبه الشقاوه المکتسبه المبطله للاستعداد الفطرى و هو مع ذلک یعترف به فى حال الاضطرار.
الثانى: العلم بالنظر و الاستدلال بالاثار و هذا القسم للخواص.
الثالث: العلم بالکشف و الشهود الذى هو عین الیقین و هذا القسم لخواص الخواص الذین یعرفون الحق بالحق.
و یحتمل ان یکون المراد بابواب العلم الهداه الیه و الدالین علیه اذ کان العلم یتادى بهم الى مدینه العلم، کما فى قوله (صلى الله علیه و آله): «انا مدینه العلم و على بابها»، و کذا حکم اولاده المعصومین (علیهم السلام).
قال بعضهم: و یحتمل ان تکون الباء فى قوله بربوبیته للسببیه و لا یخفى بعده.
الدلاله: الارشاد.
و الاخلاص: مصدر اخلص الشىء اذا جعله خالصا مما یشوبه.
یقال: خلص الماء اذا صفا من الکدر.
و کل شىء صفا عن شوبه و خلص یسمى خالصا، قال تعالى: «من بین فرث و دم لبنا خالصا» اى: لا شوب فیه من الفرث و الدم، و اخلصت النار الذهب: صفته مما یشوبه من الحدید و النحاس و غیرهما، و اخلص طاعته: ترک الریاء فیها، و اخلص لله الدین: لم یشرک به، قال تعالى: «و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین» اى: موحدین غیر مشرکین.
و التوحید لغه: جعل الشىء واحد، اى: الحکم بوحدانیته و العلم بها، و قد یطلق بالاشتراک على التفریق بین شیئین بعد الاتصال و على الاتیان بالفعل الواحد منفردا.
و اصطلاحا: اثبات ذات الله بوحدانیته منعوتا بالتنزه عما یشابهه و یشارکه، و وحدانیته بمعنى انه لا ثانى له فى الوجود، بمعنى انه لا کثره فیه مطلقا لا فى عین الذات لانتفاء الترکیب و الاجزاء، و لا فى مرتبه الذات لانتفاء زیاده الوجود، و لا بعد مرتبه الذات لانتفاء زیاده الصفات، و قد یقصد بها معنى انه لم یفته من کماله شىء بل کل ما ینبغى له فهو له بالذات و الفعل، اذ الواحد قد یقال لما لم یفته من کماله شىء بل کل کمال ینبغى له فهو حاصل له بالفعل.
و المعنى الاول هو المشتمل علیه اول کلمه نطق بها الداعى الى الله تعالى و هو قول: «لا اله الا الله».
و لما کان للتوحید مراتب اکملها الاخلاص فیه حمده سبحانه على الدلاله علیه، و مراتبه اربع:
اولها: قول یقال: کتوحید المنافق و المسلم من خوف السیف المشهور علیه.
و الثانیه: تصدیق یعتقد کتوحید عامه المسلمین.
و الثالثه: یقین یستبصر بواسطته نور الحق فیرى اشیاء کثیره و لکن صدورها على کثرتها من الواحد الفرد، و هو مقام المقربین کانهم قربوا الى منتهى المقامات، و بشروا بطلوع ثنیات المکاشفات.
الیس لتقریب المنازل فرحه و لا فرحه العطشان فاجاه القطر
یقولون قد جاز الثنیه رحله فتنتشر البشرى و ینشرح الصدر
الرابعه: کشف عن مشاهده الصدیقین فلا یرى فى الوجود الا واحدا و هو الذى تسمیه الصوفیه الفناء فى التوحید، لانه من حیث لایرى الا واحدا لا یرى نفسه ایضا، فیفنى بواحده عن کل ما سواه و یفنى عن نفسه ایضا فلا یراه.
فالاول: موحد بمجرد اللسان، و یعصم ذلک صاحبه فى الدنیا، و یوفیه حظه منها فلا یراق له دم، و لا یباح له حریم، و لا یحرم من مغنم، و لا یستحرم منه فى منکح و لا مذبح.
و الثانى: یعصمه فى الاخره ایضا من عذابها اذا توفى على الوفاء باحکامه و لم تحل المعاصى عقده اسلامه و تزید مرتبه الثالث علیه بمقام الیقین و سلوک طریقه المجتهدین فى التجرید اذ یرى کلها من الواحد و لکنه یراها کثیره نظرا الى ذواتها.
و یزید الرابع على هذا زیاده الشمس على النجم و السماء على الارض من حیث لا یرى فى شهوده غیر الواحد الحق فلا یشاهده بالاشیاء بل یشهد الاشیاء به کما قال تعالى: «او لم یکف بربک انه على کل شىء شهید».
و مثال الاول: هو القشره العلیا من الجوز لا خیر فیه البته ان اکل فهو مر المذاق بعید عن المساغ، و ان نظر الیه فهو بسر الوجه کریه المنظر، و ان استوقد دخن البیت، و ان ترک لوث المکان، و لکنه یحفظ القشره الصلبه السفلى التى هى بدن اللب، فالتوحید عن ظاهر اللسان یحفظ بدن المنافق فى دنیاه ثم یرمى به فلا یغنى عنه شیئا فى اخراه.
و مثال الثانى: هو القشره الصلبه الاخرى فانه ظاهر النفع بین الجدوى یصون اللب عن الفساد و یربیه الى وقت الحصاد و ینفصل عنه فینتفع به فى الوقود و غیره، لکنه نازل القدر زهید النفع بالاضافه الى اللب، فکذلک الایمان الظاهر عن مجرد الاعتقاد من غیر ایقان ناقص الشرف بالنسبه الى حال انشراح الصدر بالصدر و انفساح القلب بالیقین.
و مثال الثالث: اللب.
و مثال الرابع: الدهن المستخرج من اللب.
و کما ان اللب نفیس فى نفسه نفیس بالنسبه الى القشره و لکنه لا یخلو من شوب عصاره و ثخین قراره بالاضافه الى الدهن المستخرج منه الصافى عن المشوبات الخالص من الکدورات الذى یکاد یضىء و لو لم تمسسه نار، فکذلک توحید الموقنین الصادقین عال للمقربین و لکن الاعلى من ذلک اذا صفا من شوب ملاحظه الاغیار و خلص عن الالتفات الى الکثره بشهود الحق لا غیر، و انما حملنا الاخلاص فى التوحید على هذه المرتبه التى هى الغایه القصوى من مراتبه، لانها الخالصه من الشوائب الصافیه عن الاشائب، و لانها مرتبه الداعى (علیه السلام) و ان کان الاخلاص مقولا بالتشکیک.
کما یدل علیه قول امیرالمومنین (علیه السلام): «اول الدین معرفته، و کمال معرفته التصدیق به، و کمال التصدیق به توحیده، و کمال توحیده الاخلاص له، و کمال الاخلاص له نفى الصفات عنه».
اذ لا شک فى ان الاخلاص الذى دل الله تعالى علیه اولیاءه المعصومین انما هو الاخلاص الکامل الذى لا اخلاص فوقه و الله اعلم.
جنبت الرجل الشر جنوبا من باب (قعد): ابعدته عنه، و جنبته بالتثقیل مبالغه، کانه ماخوذ من جعل الشى جانبا. و عداه بمن لتضمینه معنى الابعاد او المفعول محذوف.
و «من» بیانیه.
و الالحاد: فى الاصل المیل و العدول عن الشىء، ثم قیل: الحد الرجل فى الدین : اذا طعن فیه کانه عدل عنه.
و قال ابوعبیده: الحد الحادا جادل و مارى.
و المراد بالشک هنا: معناه اللغوى الذى عرفه ائمه اللغه بقولهم: الشک خلاف الیقین، فقولهم خلاف الیقین: هو التردد بین شیئین سواء استوا طرفاه او رجح احدهما على الاخر، قال تعالى: «فان کنت فى شک مما انزلنا الیک».
قال المفسرون: اى غیر مستیقن.
و هو یعم الحالتین فهو اعم من الشک الاصطلاحى الذى هو التردد بین النقیضین لا ترجیح لاحدهما على الاخر عند الشاک.
و على المعنى الاول ورد قول ابى عبدالله (علیه السلام): «من شک فى الله تعالى و فى رسوله (صلى الله علیه و آله) فهو کافر».
و على المعنى الثانى ورد قوله (علیه السلام): «من شک او ظن فاقام على احدهما احبط الله تعالى عمله ان حجه الله هى الحجه الواضحه» فعطف الظن على الشک لاراده معناه الاصطلاحى.
قوله: (فى امره) اى: فى معرفه ذاته و صفاته، او فى دینه و شرعه، کما فسر به قوله تعالى: «و ظهر امر الله».
و الامر: الشان، و قد یطلق عند الحکماء على الذات المقدسه فیقولون: هو الامر المحض الذى لا یعلل.
حمدا: منصوب على المفعولیه المطلقه مفید لتاکید عامله و تقویه معناه و عامله.
اما قوله: الحمد لله باعتبار کونه مصدرا، او باعتبار تضمنه معنى الفعل، او فعل مقدر یدل علیه المصدر، و قس على ذلک ما یاتى من نظائره.
قوله «نعمر»: بضم النون و فتح العین المهمله و تشدید المیم المفتوحه على ما فى النسخه المشهوره من العمر بفتح العین و ضمها و بضمتین و هو الحیاه.
یقال: عمر یعمر من باب (تعب) اى: طال عمره فهو عامر.
و یتعدى بنفسه و بالتضعیف، فیقال: عمره یعمره من باب (قتل) و عمره تعمیرا، اى: طال عمره.
و المعنى: حمدا یطال به عمرنا مع من حمده، او حال کوننا داخلین فى عداد الحامدین له.
و قول بعضهم: یحتمل ان یکون من العماره غلط، فان استعمال التعمیر فى العماره استعمال عامى لم یرد فى اللغه، و انما یقال: عمر الله منزله عماره من باب (کتب) کتابه، کما نبه علیه بعض المحققین من اهل اللغه.
و وقع فى نسخه ابنادریس: یغمر به من حمده، بفتح الیاء المثناه من تحت و سکون الغین المعجمه و ضم المیم و بعدها راء مهمله، مع اسقاط لفظ فى من قوله : «فى من حمده»، و هو من الغمر بفتح الغین المعجمه بمعنى: الستر.
یقال: غمره غمرا مثل ستره سترا، وزنا و معنى، فالضمیر المستتر فى یغمر راجع الى الله تعالى، و المعنى یستر به من حمده.
و حمد: من باب (سمع) لا غیر.
و من خلقه: متعلق به، و (من) بیانیه.
و سبق یسبق: من باب (ضرب) و (قتل) تقدم.
و المراد به هنا التقدم فى الشرف و الفضل، بان یکون حمده اشرف و افضل من حمد غیره فیتقدم به من تقدم الى رضاه و عفوه.
و فى الکلام استعاره مکنیه تخییلیه، شبه الرضا و العفو بالغایه التى یتسابق الیها، و ذکر السبق الذى هو من لوازم المشبه به.
و الرضا: فى الانسان حاله للنفس توجب تغیرها و انبساطها لا یصال النفع الى الغیر، او الانقیاد لحکمه، و رضاه تعالى عباره عن ثوابه.
کما روى عن الصادق (علیه السلام): رضاه ثوابه و سخطه عقابه.
و قیل رضاه: اراده الثواب، و سخطه: اراده العقاب.
و قال ابنمیثم فى شرح النهج: رضاه تعالى عن العبد یعود الى علمه بموافقته لامره و طاعته، و غضبه تعالى یعود الى علمه بمخالفه اوامره و عدم طاعته له.
و قال بعض المحققین من علمائنا المتاخرین: لرضاه تعالى مراتب.
فمنها رضا ازلى: هو عین ذاته، لا یقابله سخط، و لا یمازجه شوب، و هو کونه بحیث تصدر عنه الاشیاء موافقه لعلمه بها على افضل وجه و اتمه.
و منها ملک مقدس روحانى: هو رضوان الله بالفعل، اذ وجوده عین الرضا من الله سبحانه، و کذا کل جوهر عقلى و لا یشوبه شر و معصیه، اذ کان فعله طاعه لله.
و منها: ثواب الله و الجنه، و یقابله سخطه و النار.
و العفو: محو الذنوب، من عفت الریح المنزل اذا درسته.
و انما بدء بالرضا مع ان حصوله بعد العفو اهتماما بشانه و تنویها بمقامه، فان
العرب قد تبدا بالشىء و المقدم غیره لنکته ما، و الا فالمقام یقتضى الترقى من الادنى الى الاعلى کما قال تعالى: «و سارعوا الى مغفره من ربکم و جنه عرضها السموات و الارض».
و على ذلک ما یحکى ان رجلا غضب على غلام له فاستشفع الغلام الى سیده انسانا فشفعه فاخذ الغلام یعفر فى التراب خده و یسقى الارض دمعه، فقال الشفیع: و لم ذلک کله و قد عفا عنک، فقال السید: انه یطلب الرضا و لیس ذلک الیه، فانما یبکى لاجله، او للتنبیه على ان عفوه جل شانه لیس کعفو غیره الذى هو عباره عن محو الذنب فقط حتى یکون رضاه الذى هو عباره عن ثوابه بعده، بل عفوه ابلغ من رضاه لان رضاه کما علمت ثوابه، و الثواب هو النفع المستحق.
و اما عفوه فیتضمن النفع من غیر استحقاق لانه کریم العفو، و معنى کرم عفوه تبدیل السیئه حسنه.
کما ورد فى الحدیث: ان جبرئیل (علیه السلام) سمع ابراهیم خلیل الرحمن صلوات الله علیه یقول: یا کریم العفو، فقال له: او تدرى یا ابراهیم ما کرم عفوه؟ قال: لا یا جبرئیل، قال: ان عفا عن السیئه کتبها حسنه.
و یدل علیه قوله تعالى: «الا من تاب و امن و عمل عملا صالحا فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات و کان الله غفورا رحیما»، هذا ان فسرنا الرضا بالثواب.
و ان فسرنا باراده الخیر للعبد فیکون سبب کل سعاده و موجب کل فوز، و به ینال کرامته التى هى اکبر اصناف الثواب کما قال تعالى: «و رضوان من الله اکبر».
فالوجه فى تقدیمه ما قدمناه من الاهتمام، او جعله من باب التتمیم لا الترقى کانه قال: ان لم نسبق من سبق الى رضاه فمن سبق الى عفوه.
و یناسبه ما فى الدعاء: «ان لم ترض عنى فاعف عنى»، و قد یعفوا السید عن عبده و لیس براض عنه، و الله اعلم.
بدل کل من قوله حمدا نعمر به.
و اضاء الصبح اضاءه: انار و اشرق، و الاسم: الضیاء، و قد تهمز الیاء، و ضاء ضواءا من باب (قال) لغه فیه و یکون اضاء لازما و متعدیا، فیقال: اضائه غیره ایضا، کما یقال: انار الشىء و اناره غیره.
و الضیاء و النور مترادفان لغه، و قد یفرق بینهما بان الضوء: ما کان من ذات الشىء المضىء، و النور: ما کان مستفادا من غیره.
قیل: و علیه جرى قوله تعالى: «جعل الشمس ضیاءا و القمر نورا».
و الظلمات: جمع ظلمه، و هى عدم الضوء عما من شانه ان یکون مضیئا.
و قیل: هیئه مضاده للنور.
و وقع فى النسخ المشهوره تضىء مضبوطا بضم التاء المثناه من فوق، و رفع ظلمات على انه فاعل، فیکون من اضاء اللازم.
و بضم الیاء المثناه من تحت، و نصب ظلمات بالکسر نیابه عن الفتحه على انه مفعول، و الفاعل ضمیر مستتر فى یضىء راجع الى الله سبحانه، فیکون من اضاء المتعدى.
و لک قراءه یضىء بالیاء المثناه من تحت، و رفع ظلمات على انه فعل لازم و فاعل.
و تضىء بالتاء المثناه من فوق، و نصب ظلمات على انه فعل متعد و مفعول، و الفاعل ضمیر خطاب مستتر، و یکون من باب الالتفات من الغیبه الى خطابه تعالى ، ففى العباره اربعه اوجه من الاعراب.
و البرزخ: فى اللغه: الحاجز بین الشیئین، و اطلق على الحاله التى تکون بین الموت و البعث، قال تعالى: «و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون»، و هى مده مفارقه الروح لهذا الجسد المحسوس الى وقت البعث وعودها الیه، و یطلق على القبر بهذا الاعتبار.
روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن عمر بن یزید قال: قلت لابى عبدالله (علیه السلام) انى سمعتک و انت تقول کل شیعتنا فى الجنه على ما کان منهم، قال : صدقتک کلهم و الله فى الجنه قال: قلت جعلت فداک ان الذنوب کثیره کبار، فقال: اما فى القیامه فکلکم فى الجنه بشفاعه النبى المطاع او وصى النبى، و لکنى و الله اتخوف علیکم فى البرزخ، قلت: و ما البرزخ؟ قال: القبر منذحین موته الى یوم القیامه.
تنبیهات:
الاول: فى هذه الفقره من الدعاء دلاله على بقاء النفوس الناطقه بعد خراب
الابدان، لان الاضاءه المطلوبه لیست الا للروح و الا فالجسم یضمحل و یستحیل، و هو مذهب اکثر العقلاء من الملیین و الفلاسفه القائلین بان الروح: جوهر مجرد ابدى لایعتریه الزوال، و لا یتطرق الیه الاختلال، و لم ینکره الا شرذمه قلیلون، کالقائلین بان النفس هى المزاج، او الدم، و امثالهم ممن لا یعبابهم، و لا یلتفت الى اقوالهم، و الشواهد العقلیه و النقلیه على ذلک اکثر من ان تحصى، و یکفى فى ذلک قوله تعالى: «و لا تحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون».
الثانى: «الباء» فى قوله (علیه السلام) «یضىء به» اما للسببیه او للاله، ثم الظاهر ان المراد بالاضاءه به ان یصیر الحمد جسما متکیفا بالضوء تشرق به الظلمات البرزخیه، کالشمس المشرقه التى تشرق بضوئها الظلمات الزمانیه، بناءا على ما هو الصحیح من تجسم الاعمال و الاعتقادات فى تلک النشاه، کما دل علیه کثیر من الاخبار المرویه عن ارباب العصمه (علیهم السلام)، فالاعمال الصالحه و الاعتقادات الصحیحه تظهر صورا نورانیه مشرقه یستضىء بنورها اصحابها، کما قال تعالى: «یوم ترى المومنین و المومنات یسعى نورهم بین ایدیهم و بایمانهم».
و فى الخبر: «ان العمل الصالح یضىء قبر صاحبه کما یضىء المصباح الظلمه».
و الاعمال السیئه و الاعتقادات الباطله تظهر صور ظلمانیه کاسفه یتحیر فى
ظلمها اربابها، کما قال تعالى: «یوم یقول المنافقون و المنافقات للذین امنوا انظرونا نقتبس من نورکم قیل ارجعوا وراءکم فالتمسوا نورا».
و قال (علیه السلام): «الظلم ظلمات یوم القیامه». فیکون المراد بظلمات البرزخ ایضا الاعمال و الاعتقادات المظلمه.
و المراد باضائتها حینئذ: اما محوها و اذهابها، کما قال تعالى: «ان الحسنات یذهبن السیئات»، او تبدیلها حسنات، کما قال سبحانه: «فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات».
و قیل: المراد بظلمه البرزخ: ظلمه القبر، و ظلمه العمل، و ظلمه البدن الهیولانى الذى انقطع منه نور النفس المجرده و استعد للرجوع الى الماده الاصلیه، انتهى. و هو کما تراه.
الثالث: قال بعضهم: لا یبعد ان یحمل البرزخ على الوجود فى عالم الشهود، اعنى الوجود الحسى کما یطلق علیه المحققون من الصوفیه فیقولون الموجودات فى غواسق برزخیه، و وجه الاطلاق انهم ارتقوا عن فناء العدم الصرف و ما اتصلوا بالوجود البحت الابدى و لم یصلوا الى ساحته فکانوا بین بین، و تعدد الظلمات حینئذ باعتبار ظلمه الامکان و الاحتیاج و الماده و بقیه آثار ظلمه العدم الى غیر ذلک.
قال: و زعمى ان حمل کلام المعصوم (علیه السلام) على هذا الوجه اللطیف
ابهى و احرى من حمله على المعنى السابق، و لا سیما بقرینه ما سیذکره (علیه السلام) فى الفقره التى تلیه من تسهیل سبیل المبعث الشامل للقبر، بل هو مساوق له، و فى الفقره التى بعدها من شرف المنازل الحاصل فى یوم المبعث لئلا یکون فیه شائبه من التکرار انتهى
قلت: بل هو بعید جدا.
اما اولا: فحمل کلامه (علیه السلام) على مصطلح الصوفیه مما لا یقبله العقل السلیم و الطبع المستقیم.
و اما ثانیا: فلانه قد تکرر فى کلامهم (علیهم السلام) تفسیر البرزخ بزمان القبر کما تقدم فى الحدیث السابق عن الصادق (علیه السلام).
و عنه (علیه السلام) ایضا: و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ، و اما اذا صار الامر الینا فنحن اولى بکم.
و قال (علیه السلام) فى قوله تعالى: «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا» هذا فى نار البرزخ قبل یوم القیامه.
فاذا ورد البرزخ فى کلامهم (علیهم السلام) بهذا المعنى فحمله على ما لا یعرف لغه و عرفا شایعا فى نهایه البعد.
و اما ثالثا: فلان التکرار الذى توهمه و حمله على ما زعمه ممنوع کما ستقف علیه اذا افضت النوبه الیه، و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل.
تبصره فیها تذکره:
دلت الاخبار المنقوله عن الائمه الاطهار صلوات الله و سلامه علیهم ان الارواح بعد مفارقتها الابدان العنصریه تتعلق باشباح مثالیه تشابه تلک الابدان، و هذا التعلق یکون فى مده البرزخ فتتنعم او تتالم بها الى ان تقوم الساعه فتعود عند ذلک الى ابدانها کما کانت علیه.
روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن ابىبصیر قال: سالت اباعبدالله (علیه السلام) عن ارواح المومنین، فقال: فى الجنه على صور ابدانهم لو رایتهم لقلت فلان.
و عنه قال: قلت لابى عبدالله (علیه السلام) انا نتحدث عن ارواح المومنین انها فى حواصل طیر خضر ترعى فى الجنه، و تاوى الى قنادیل تحت العرش، فقال: لا اذن ماهى فى حواصل طیر خضر. قلت: فاین هى؟ قال: فى روضه کهیئه الاجساد فى الجنه.
و عن ابىولاد الحناط، عن ابى عبدالله (علیه السلام) قال: قلت جعلت فداک یروون ان ارواح المومنین فى حواصل طیور خضر حول العرش، فقال: لا المومن اکرم على الله من ان یجعل روحه فى حوصله طیر، و لکن فى ابدان کابدانهم.
و عن یونس بن الظبیان قال: کنت عند ابى عبدالله (علیه السلام) فقال: ما یقول الناس فى ارواح المومنین، فقلت یقولون تکون فى حواصل طیور خضر فى قنادیل تحت العرش، فقال ابوعبدالله (علیه السلام): سبحان الله المومن اکرم على الله من ان یجعل روحه فى حوصله طیر، یا یونس اذا کان ذلک اتاه محمد (صلى الله علیه و آله) و على و فاطمه و الحسن و الحسین و الملائکه المقربون (علیهم السلام) فاذا قبضه الله عز و جل، صیر تلک الروح فى قالب کقالبه فى الدنیا، فیاکلون و یشربون، فاذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلک الصوره التى کانت فى الدنیا.
و عن حبه العرنى قال: خرجت مع امیرالمومنین (علیه السلام) الى الظهر، فوقف بوادى السلام کانه مخاطب لاقوام، فقمت بقیامه حتى اعییت، ثم جلست حتى مللت، ثم قمت حتى نالنى ما نالنى اولا، ثم جلست حتى مللت، ثم قمت و جمعت ردائى، فقلت: یا امیرالمومنین انى قد اشفقت علیک من طول القیام فراحه ساعه، ثم طرحت الرداء لیجلس علیه، فقال لى: یا حبه ان هو الا محادثه مومن او موانسته، قال: قلت: یا امیرالمومنین و انهم لکذلک، قال: نعم و لو کشف لک لرایتهم حلقا حلقا محتبین یتحادثون، فقلت: اجسام ام ارواح، فقال ارواح و ما من مومن یموت فى بقعه من بقاع الارض الا قیل لروحه الحقى بوادى السلام و انها لبقعه من جنه عدن.
و عن ضریس الکناسى قال: سالت اباجعفر (علیه السلام) ان الناس یذکرون ان فراتنا یخرج من الجنه فکیف هو و هو یقبل من المغرب و تصب فیه العیون و الاودیه، قال: فقال ابوجعفر (علیه السلام): و انا اسمع ان لله جنه خلقها الله فى المغرب و ماء فراتکم هذا یخرج منها و الیها تخرج ارواح المومنین من حفرهم عند کل مساء فتسقط على ثمارها و تاکل منها و تتنعم فیها و تتعارف فاذا طلع الفجر هاجت من الجنه فکانت فى الهواء فیما بین السماء و الارض تطیر ذاهبه و جائیه و تعهد حفرها اذا طلعت الشمس و تتلاقى فى الهواء و تتعارف قال: و ان لله نارا فى المشرق خلقها لیسکنها ارواح الکفار و یاکلون من زقومها و یشربون من حمیمها لیلهم، فاذا طلع الفجر هاجت الى واد بالیمن یقال له: «برهوت» اشد حرا من نیران الدنیا کانوا فیه یتلاقون و یتعارفون فاذا کانوا الى المساء عادوا الى النار فهم کذلک الى یوم القیامه.
و الاحادیث فى هذا المعنى کثیره جدا.
قال العلامه البهائى قدس سره: ما تضمنته هذه الاحادیث من ان الاشباح التى تتعلق بها النفوس ما دامت فى عالم البرزخ لیست باجسام و انهم یاکلون و یشربون و یجلسون حلقا حلقا على صور اجسادهم العنصریه یتحدثون و یتنعمون، و انهم ربما یکونون فى الهواء بین الارض و السماء یتعارفون فى الجو و یتلاقون و نحو ذلک مما یدل على نفى الجسمیه و اثبات بعض لوازمها، یعطى ان تلک الاشباح لیست فى کثافه المادیات، و لا فى لطافه المجردات، بل هى ذوات جهتین و واسطه بین العالمین، و هذا یوید ما قاله طائفه من اساطین الحکماء: من ان فى هذا الوجود عالما مقداریا غیر العالم الحسى، هو واسطه بین عالم المجردات و عالم المادیات لیس فى تلک اللطافه، و لا فى هذه الکثافه فیه للاجسام و الاعراض من الحرکات و السکنات و الاصوات و الطعوم و غیرها مثل قائمه بذواتها معلقه لا فى ماده و هو عالم عظیم الفسحه، و سکانه على طبقات متفاوته فى اللطافه و الکثافه و قبح الصور و حسنها، و لابدانهم المثالیه جمیع الحواس الظاهره و الباطنه فیتنعمون و یتالمون باللذات و الالام النفسانیه و الجسمانیه.
و قد نسب العلامه فى شرح حکمه الاشراق، القول بوجود هذا العالم الى الانبیاء و الاولیاء و المتالهین، و هو و ان لم یقم على وجوده شىء من البراهین العقلیه، لکنه قد تاید بالظواهر النقلیه، و عرفه المتالهون بمجاهداتهم الذوقیه، و تحققوه بمشاهداتهم الکشفیه، و انت تعلم ان ارباب الارصاد الروحانیه اعلى قدرا و ارفع شانا من اصحاب الارصاد الجسمانیه، فکما انک تصدق هولاء فیما یلقونه الیک من خفایا الهیئات الفلکیه، فحقیق ان تصدق اولئک ایضا فیما یتلونه علیک من خبایا العوالم القدسیه الملکیه انتهى.
سهل الله الشىء بالتشدید: جعله سهلا لا عسر فیه، و سهل هو بالضم سهوله، هذه هى اللغه المشهوره.
و قال ابنالقطاع: یقال سهل بالفتح و الکسر ایضا.
و الضمیر فى یسهل- بالتشدید و الیاء المثناه من تحت على ما فى النسخه المشهوره- راجع الى الله تعالى.
و سبیل المبعث بالنصب مفعول به، و کذا على قرائته بضم التاء المثناه من فوق کما وقع فى نسخه على طریق الخطاب.
و اما على ما ضبط فى بعض النسخ، بفتح الیاء المثناه من تحت و ضم الهاء المخففه، فسبیل المبعث مرفوع على انه فاعل له، و اسناد الفعل الیه مجاز.
و یوجد فى بعضها ضبطه بضم الیاء المثناه من تحت و فتح الهاء المشدده، على البناء للمفعول، فیکون سبیل المبعث نائبا عن الفاعل مرفوعا بالنیابه.
و السبیل: الطریق، یذکر و یونث.
و المبعث: اما اسم مکان، او مصدر میمى بمعنى البعث و هو لغه الارسال.
یقال: بعثت رسولا اى: ارسلته.
و اصطلاحا: نشر الله الموتى من القبور و ارسالهم الى المحشر.
قیل: المراد بالمبعث هنا المحشر.
و فى الحدیث: ان الذهاب من القبر الى عرصه المحشر یوم البعث یشق على قوم و یسهل على آخرین انتهى.
و الاولى ان یکون المراد بالمبعث: البعث، فیکون مصدرا، و یکون المراد بسبیل المبعث: السبیل التى یبعث اى یرسل منها الناس الى المحشر، و بتسهیلها سلوکها دون مشقه، و السلامه من اهوالها و شدائد احوالها.
فقد روى ثقه الاسلام فى الروضه فى حدیث طویل: اذا کان یوم القیامه بعث الله الناس من حفرهم عزلا بهما جردا فى صعید واحد، یسوقهم النور، و تجمعهم الظلمه، حتى یقفوا على عقبه المحشر فیرکب بعضهم بعضا و یزدحمون دونها، فیمنعون من المضى، فتشتد انفاسهم و یکثر عرقهم و تضیق بهم امورهم و یشتد ضجیجهم و ترتفع اصواتهم، قال: و هو اول هول من اهوال یوم القیامه، الى ان قال: ثم یخلى سبیلهم فینطلقون الى العقبه یکرد بعضهم بعضا حتى ینتهوا الى العرصه، و الحدیث طویل اخذنا منه موضع الحاجه.
یشرف اى: یعلى من الشرف بمعنى العلو.
یقال: شرفه تشریفا، و فى نسخه تشرف بالمثناه من فوق مفتوحه على مثال تحسن.
و رفع المنازل على الفاعلیه.
و المواقف: جمع موقف، و هو مکان الوقوف.
و الاشهاد: جمع شاهد کصاحب و اصحاب، او شهید کشریف و اشراف.
قال ابوعلى: و هذا ارجح لکثره ورود شهید فى القران.
و قیل: هو جمع شهد و هو جمع شاهد، کصحب جمع صاحب، و جمعه اصحاب.
و هو من شهد على الشىء اى: اطلع علیه و عاینه، او من شهد به اى: اخبر بما قد شاهد.
و المراد بهم من یقف یوم القیامه للشهاده على الناس من الملائکه و الانبیاء و المومنین کما قال تعالى: «انا لننصر رسلنا و الذین آمنوا فى الحیوه الدنیا و یوم یقوم الاشهاد».
قیل: و الفائده فى قیام الاشهاد و اعتبار قولهم المبالغه فى اظهار الفضیحه.
و قال قتاده: المراد بالاشهاد: الحضار و هم جمیع اهل الموقف.
و روى: ان الامم ینکرون یوم القیامه تبلیغ الانبیاء فیطالب الله الانبیاء بالبینه على انهم قد بلغوا، و هو اعلم فیوتى علیهم بالشهداء.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن العجلى قال: قلت لابى جعفر (علیه السلام) قول الله تبارک و تعالى: «و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا»، قال: نحن الامه الوسط و نحن شهداء الله على خلقه و حججه فى ارضه.
و عنه (علیه السلام): فى قوله تعالى: «لیکون الرسول علیکم شهیدا و تکونوا شهداء على الناس» قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): الشهید علینا بما بلغنا عن الله تعالى و نحن الشهداء على الناس فمن صدق یوم القیامه صدقناه و من کذب کذبناه.
اقتباس من قوله تعالى فى سوره الجاثیه: «و خلق الله السموات و الارض بالحق و لتجزى کل نفس بما کسبت و هم لا یظلمون» و قد تقدم ان المقتبس لیس بقرآن حقیقه، بل کلام یماثله فلا یضر فیه التغییر الیسیر کما وقع هنا، و انما انث الفعل فى تجزى، و جىء بالضمیر مفردا مونثا فى کسبت لان کلا و ان کان لفظها الافراد و التذکیر یجب مراعاه معناها حیث اضیفت الى منکر نحو «کل نفس ذائقه الموت»، فان اضیفت الى معرف او قطعت جاز مراعاه لفظها و مراعاه معناها، نحو: کلهم قائم و قائمون، «فکلا اخذنا بذنبه»، «و کل کانوا ظالمین».
و الضمیر فى «و هم لا یظلمون» راجع الى النفوس المدلول علیها بکل نفس، و جمعه لانه انسب بحال الجزاء کما ان الافراد اوفق بحال الکسب اى لا یظلمون بنقص ثواب او زیاده عقاب لاستحاله الظلم علیه تعالى خلافا للاشاعره حیث قالوا: ان تسمیه ذلک ظلما لبیان غایه تنزه ساحه لطفه عما ذکر بتنزیله منزله الظلم الذى یستحیل صدوره عنه تعالى، و الا فهو لیس بظلم لان له ان یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید.
بدل من قوله: یوم تجزى و هو اقتباس آخر من قوله تعالى فى سوره الدخان: «ان یوم الفصل میقاتهم اجمعین یوم لا یغنى مولى عن مولى شیئا و لا هم ینصرون».
یقال: اغنى فلان عن فلان اذا اجزا عنه و قام مقامه، و ما یغنى عنک هذا اى: ما یجزیک و ما ینفعک.
و حکى الازهرى: ما اغنى فلان شیئا بالغین و العین، اى لم ینفع فى مهم و لم یکف موونه.
و المولى: الولى و الناصر و القریب و الصاحب و المنعم و الجار و الحلیف و المحب و التابع و المعتق و المعتق و العبد و النزیل و الشریک و المالک.
و المراد: ان احدا منهم باى معنى فرض لا ینفع اى مولى کان شیئا من الاغناء. و الضمیر فى ولاهم ینصرون للمولى الاول باعتبار المعنى لانه عام.
و تتمه الایه «الا من رحم الله انه هو العزیز الرحیم» اى الا من رحمه بالعفو عنه و قبول الشفاعه فى حقه انه هو العزیز الذى لا ینصر من اراد تعذیبه، الرحیم لمن اراد ان یرحمه
رفع الشىء: کمنعه فارتفع خلاف وضعه، و من المجاز رفع الله العمل قبله، فارتفاع الحمد مجاز عن قبوله، او ارتفاع الکتبه بصحیفته.
و علیون فى الاصل جمع على بکسر العین و اللام مع تشدیدها و تشدید الیاء و وزنه فعیل من العلو.
و قیل: جمع علیه بکسر العین و الضم لغه جمع بالواو و النون، و الحق بجمع المذکر السالم فى الاعراب على غیر قیاس لعدم العقل على القول الاول وعدمه و عدم التذکیر على القول الثانى ثم نقل و سمى به دیوان الخیر، هکذا قال غیر واحد من النحویین.
قال الدمامینى: فیلزم على هذا ان لا یکون فیه شذوذ، لانه یکون علما منقولا عن جمع، و لا ینفعهم ان یدعوا انه جعل من باب المسموع لا المقیس، لکونه لما لا یعقل، بخلاف نحو زیدون علما، لانه لو سمى فرس بزیدون استحق من الاعراب ما کان له قبل التسمیه، الا ترى الى قنسرین و نصیبین، و لا ینفعهم ایضا ان یقولوا على فى الاصل غیر علم و لا صفه لانهم قد صرحوا بانه اذا سمى بالجمع على سبیل النقل یعنى عن الجمع، او على سبیل الارتجال یعنى بصیغه تشبه صیغه الجمع، فمن لغاته الرفع بالواو و النصب و الجر بالیاء، و یویده: انا لا نعرف قنسرا و لا نصیبا
علمین و لا صفتین، نعم لو قیل: ان علیین غیر علم بل هو جمع علیه او على و صفت به الاماکن المرتفعه کان شاذا لعدم التذکیر و العقل انتهى.
و اختلف المفسرون فى المسمى به، فالمشهور انه اسم لدیوان الخیر الذى دون فیه کل ما عملته الملائکه و صلحاء الثقلین، لانه سبب الارتفاع الى عالى الدرجات فى الجنه، او لانه مرفوع فى السماء السابعه حیث تحضره الملائکه المقربون.
و قال مقاتل: هو فى ساق العرش.
و عن ابنعباس: هو لوح من زبرجده خضراء معلق تحت العرش اعمالهم مکتوبه فیه.
و قیل: هو السماء السابعه.
و قیل: هو سدره المنتهى التى الیها ینتهى کل شىء من امر الله تعالى.
و قیل: هو اعلى الجنه.
و قیل: مراتب عالیه و اماکن مرتفعه محفوفه بالجلاله، و على هذا فالمراد بقوله تعالى: «کتاب مرقوم» اماکن الکتاب.
و قیل: المراد به اعلى الامکنه و اشرف المراتب و اقربها من الله تعالى، و له درجات کما یدل علیه قوله (علیه السلام) «الى اعلى علیین».
روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن ابى حمزه الثمالى قال: سمعت اباجعفر (علیه السلام) یقول: ان الله تعالى خلقنا من اعلى علیین، و خلق قلوب شیعتنا مما خلقنا منه، و خلق ابدانهم من دون ذلک، فقلوبهم تهوى الینا لانها خلقت مما خلقنا، ثم تلاهذه الایه «کلا ان کتاب الابرار لفى علیین و ما ادراک ما علیون.
کتاب مرقوم یشهده المقربون»، و خلق عدونا من سجین، و خلق قلوب شیعتهم مما خلقهم منه، و ابدانهم من دون ذلک، فقلوبهم تهوى الیهم لانها خلقت مما خلقوا منه. ثم تلاهذه الایه: «کلا ان کتاب الفجار لفى سجین. و ما ادراک ما سجین. کتاب مرقوم. ویل یومئذ للمکذبین».
قال بعض علمائنا فى الکلام على هذا الحدیث: کل ما یدرکه الانسان بحواسه یرتفع منه اثر الى روحه و یجتمع فى صحیفه ذاته و خزانه مدرکاته، و کذلک کل مثقال ذره من خیر او شر یعمله یرى اثره مکتوبا ثمه، لا سیما ما رسخت بسببه الهیئات و تاکدت به الصفات و صار خلقا و ملکه فالافاعیل المتکرره و الاعتقادات الراسخه فى النفوس هى بمنزله النقوش الکتابیه فى الالواح کما قال تعالى: «اولئک کتب فى قلوبهم الایمان» و هذه الالواح النفسیه یقال لها صحائف الاعمال و الیه الاشاره بقوله سبحانه: «و اذا الصحف نشرت» فمن کان من اهل السعاده و اصحاب الیمین و کانت معلوماته امورا قدسیه، و اخلاقه زکیه ، و اعماله صالحه، اوتى کتابه بیمینه، اعنى من جانبه الاقوى الروحانى، و هو جهه علیین، و ذلک لان کتابه من جنس الالواح العالیه، و الصحف المکرمه المرفوعه المطهره بایدى سفره کرام برره یشهده المقربون، و من کان من اهل الشقاء المردودین، و کانت معلوماته مقصوره على الجزئیات، و اخلاقه خبیثه، و اعماله سیئه، اوتى کتابه بشماله، اعنى من جانبه الاضعف الجسمانى و هو جهه سجین، و هو فعیل من السجن، سمى به دیوان الشر الذى دون فیه اعمال الکفره و الفجره من الثقلین،
و قیل: هو النار و الارض السفلى، و ذلک لان اوراقه من جنس الاوراق السفلیه و الصحایف الحسیه القابله للاحتراق، فلا جرم یعذب بالنار، و انما عود الارواح الى ما خلقت منه، کما قال تعالى «کما بداکم تعودون» فما خلق من علیین فکتابه یرتفع الى علیین و یکون فیه، و ما خلق من سجین فکتابه یهبط الى سجین و یکون فیه.
قوله (علیه السلام): فى کتاب مرقوم، متعلق بیرتفع حال من الضمیر المستتر فیه الراجع الى الحمد، اى: کائنا فى کتاب مرقوم، اى: مسطور بین الکتابه، رقم فیه تفاصیل احوال السعداء.
و قیل: معلم، یعلم من رآه ان الخیر فیه.
و قیل: مختوم، لان الختم علامه.
قوله (علیه السلام): یشهده المقربون اى: یحضره الملائکه الکروبیون المقیمون فى علیین و یحفظونه، او یشهدون بما فیه یوم القیامه و کفى بشهودهم فضیله له، و لمن کتب فیه اسماوهم و اعمالهم.
قرت العین: تقر من باب (ضرب) و (تعب)، قره بالضم قرورا: بردت سرورا، من القر بالضم و هو البرد.
یقال: قر الیوم قرا بالفتح اى: برد.
قال ابنالاثیر: و حقیقته قرت دمعه العین، لان دمعه الفرح و السرور بارده، بخلاف دمعه الحزن فانها تکون حاره انتهى.
قالت الحکماء: و وجه ذلک: ان الفرح کیفیه تتبعها حرکه الروح الى خارج البدن للوصول الى الملذ فاذا تحرک الروح الى خارج انفصلت اجزاء الشوون و المفاصل بعضها من بعض، فتخرج بعض الرطوبات البارده المحتبسه فى الدماغ.
و الحزن: کیفیه تتبعها حرکه الروح الى الداخل هربا من الموذى فاذا انقبض الروح متراجعا نحو الدماغ عصر شیئا من الرطوبات الباقیه على سخونتها السابقه، و لهذا یقال لمن یدعى علیه: سخنت عینه.
و قیل: المراد من قولهم قرت العین سکونها من قر الشىء یقر قرا من باب (ضرب ) و (تعب) ایضا اى: استقر، و القرار بالفتح اسم منه اى: سکنت ببلوغ امنیتها بحیث لا تطمح الى شىء آخر و لا تطلب الفرح بما عداه، قال تعالى: «فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعین جزاء بما کانوا یعملون».
قوله (علیه السلام): «اذا برقت الابصار».
برق البصر، کفرح و نصر، برقا و بروقا: تحیر فزعا حتى لا یطرف او دهش فلم یبصر.
و قیل: برق کفرح من برق الرجل اذا نظر الى البرق فتاثر بصره من تامله. ثم استعمل فى کل حیره، و کنصر من البریق و هو اللمعان اى: لمع من شده شخوصه کقوله تعالى: «انما یوخرهم لیوم تشخص فیه الابصار».
و برق الابصار احد امارات الساعه التى ذکرها الله سبحانه فى قوله: «فاذا برق البصر و خسف القمر و جمع الشمس و القمر یقول الانسان یومئذ این المفر».
قوله (علیه السلام): «و تبیض به وجوهنا اذا اسودت الابشار».
ابیض الشىء ابیضاضا: صار ذا بیاض.
و اسود اسودادا: صار ذا سواد.
و الابشار: جمع بشر بالتحریک کسبب و اسباب، و هو جمع بشره، و هى ظاهر جلد الانسان.
قیل: و غیره فالابشار جمع جمع، و فیه تلمیح الى قوله تعالى: «یوم تبیض وجوه و تسود وجوه» و للمفسرین فیه قولان:
احدهما: ان المراد بابیضاض الوجوه: اشراقها و اسفارها بنیل البغیه و الظفر بالامنیه و الاستبشار بما تصیر الیه من الثواب کقوله تعالى: «وجوه یومئذ مسفره ضاحکه مستبشره»، و باسودادها: ظهور اثر الحزن و الکابه علیها لما تصیر الیه من العقاب کقوله تعالى: «و وجوه یومئذ باسره» و قوله: «و وجوه یومئذ علیها غبره ترهقها قتره».
و ثانیهما: ان البیاض و السواد محمولان على ظاهرهما، و هما النور و الظلمه، اذ الاصل فى الاطلاق الحقیقه، فمن کان من اهل نور الحق و سم ببیاض اللون و اسفاره و اشراقه و ابیضت صحیفته و سعى النور بین یدیه و بیمینه، و من کان من اهل ظلمه الباطل و سم بسواد اللون و کمده، و اسودت صحیفته و احاطت به الظلمه من کل جانب.
قالوا: و الحکه فى ذلک ان یعرف اهل الموقف کل صنف فیعظموهم و یصغروهم بحسب ذلک و یحصل لهم لسببه مزید بهجه و سرور او ویل و ثبور.
و ایضا اذا عرف المکلف فى الدنیا انه یحصل له فى الاخره احدى الحالتین ازدادت نفسه رغبه فى الطاعات و عزفا عن المعاصى، و التحقیق فى ذلک ان الهیئات و الاخلاق الحمیده انوار، و الملکات و العادات الذمیمه ظلمات، و کل منها لا یظهر آثاره الا بعد المفارقه الى الاخره کما سبق ذکره، فبیاض الوجوه عباره عن آثار تلک الانوار، و اسوداد الوجوه، و الابشار عباره عن آثار تلک الظلمات اعاذنا الله منها.
عتق العبد عتقا: من باب (ضرب)، و عتاقا و عتاقه بفتح: الاوائل خرج من الرق و تخلص من العبودیه، و العتق بالکسر اسم منه، فهو عتیق و عاتق.
و یتعدى بالهمزه فیقال: اعتقته فهو معتق على القیاس، و لا یتعدى بنفسه، فلا یقال: عتقته.
و لهذا قال فى البارع: لا یقال عتق العبد، و هو ثلاثى مبنى للمفعول، و لا اعتق هو بالالف مبنیا للفاعل، بل الثلاثى لازم و الرباعى متعد، و لا یجوز: عبد معتوق، لان مجىء مفعول من افعلت شاذ مسموع لا یقاس علیه.
قال الازهرى فى شرح الفاظ المختصر: العتق ماخوذ من قولهم: عتق الفرس اذا سبق و نجا، و عتق فرخ الطائر: اذا طار، فاستقل کان العبد لما فکت رقبته من الرق
تخلص و ذهب حیث شاء انتهى.
و الالیم: فعیل من الالم.
قیل: هو بمعنى المولم، کالسمیع بمعنى المسمع، و النذیر بمعنى المنذر.
و قیل: هو بمعنى المتالم، یقال: الم کفرح فهو الیم، کما یقال: وجع فهو وجیع.
وصف به العذاب و نحوه للمبالغه، کما فى قوله: تحیه بینهم ضرب وجیع على طریقه جد جده، فان الالم و الوجع حقیقه للمولم و المضروب، کما ان الجد للجاد، و هذا قول اکثر المحققین، لان مجىء فعیل بمعنى مفعل لم یثبت فى اللغه و ان ورد فشاذ لا یقاس علیه، و اضافته الى النار من اضافه الصفه الى الموصوف، و مثله اضافه الکریم الى الجواد، و اضاف النار الى الله کما اضافها سبحانه الى نفسه فى قوله تعالى: «نار الله الموقده» تهویلا لامرها، او تلمیحا الى الایه.
قوله (علیه السلام): «الى کریم جوار الله»، متعلق بنعتق، وعداه بالى لتضمینه معنى نصیر.
و المعنى: صائرین به الى کریم جوار الله.
و الکریم: العزیز، و الحسن المرضى و خلاف اللئیم.
و الجوار- بالکسر- فى الاصل: مصدر جاوره یجاوره مجاوره، و جوارا بالکسر و الضم.
قال الجوهرى: و الکسر افصح، اذا لا صفه فى السکن.
قال الفیومى فى المصباح: و الاسم الجوار بالضم.
و الصواب: ان الاسم بالفتح کما ورد فى دیوان الادب للفارابى.
ثم اطلق على الخفاره بمعنى الحمایه، و کان من عاده العرب ان یخیف بعضهم بعضا، فکان الرجل اذا اراد سفرا اخذ من سید کل قبیله عهدا فیامن به مادام مجاورا ارضه و داخلا فى حدودها حتى ینتهى الى قبیله اخرى فیفعل مثل ذلک، فیقال: هو فى جوار فلان اى: فى خفارته.
قال فى القاموس: الجوار- بالکسر- ان تعطى الرجل ذمه فیکون بها جارک فتجیره.
و المراد به هنا امان الله تعالى من العذاب و وقایته منه او القرب منه و الرفعه عنده بواسطه نیل الثواب تشبیها بالقرب المکانى فیکون من المجاوره حقیقه.
زحمه کمنعه، زحما و زاحمه زحاما: ضایقه فى المجلس و غیره، و فلان زاحم الخمسین: قاربها.
اى: حمدا یوجب غایه القرب منه تعالى، بحیث نزاحم به الملائکه لان کمال القرب من الشىء مع کثره الطالبین للوصول الیه یوجب المزاحمه، و هذا على القول: بان الملائکه اجسام ظاهر. و اما على القول: بانها ارواح مجرده فهو من باب التمثیل.
و الملائکه: جمع ملاک بالهمز، و اصله مالک بتقدیم الهمزه و ضم اللام من الالوکه و هى الرساله ثم قلبت و قدمت اللام.
و قیل: ملاک، و جمع على فعائل مثل شمل و شمائل ثم ترکت همزه المفرد لکثره الاستعمال و القیت حرکتها على اللام فقیل ملک، و الحاق التاء لتاکید تانیث الجماعه نحو حجاره، و قد لا تلحق، هذا قول الاکثر.
و قیل: جمع ملک و اشتقاقه من ملک، لما فیه من معنى القوه و الشده، و جمع هذا الجمع باعتبار اصله الذى هو ملاک على ان الهمزه مزیده و هو کما ترى.
و المقربون: هم العلیون الذین شانهم الاستغراق فى معرفه الحق و التنزه عن الاشتغال بغیره کما نعتهم الله عز و جل بقوله: «یسبحون اللیل و النهار لا یفترون».
و سیاتى الکلام على حقیقه الملائکه و اقسامهم فى الروضه الثالثه ان شاء الله تعالى.
قوله (علیه السلام): «و نضام به انبیائه المرسلین».
الضم: الجمع، تقول ضممت الشىء الى الشىء فانضم و ضامه اى: انجمع الیه، و فلان نهض للقتال و ضامه قومه اى: انضموا الیه.
و المعنى ننضم به الى انبیائه المرسلین، و نجتمع فى دار المقامه معهم.
و الانبیاء: جمع نبى، فعیل بمعنى فاعل من النباء بالهمز، اى: الخبر، لانه انبا عن الله تعالى اى: اخبر، و یجوز فیه تحقیق الهمز و تخفیفه، یقال: نبا و نبى و انبا و انبى.
قال سیبویه: لیس احد من العرب الا و یقول تنبا مسیلمه بالهمز غیر انهم ترکوا الهمز فى النبى کما ترکوه فى الذریه و البریه و الخابیه، الا اهل مکه فانهم یهمزون هذه الاحرف الاربعه و لا یهمزون غیرها و یخالفون العرب فى ذلک.
و قال ابنالسکیت فى اصلاح المنطق: قال یونس: اهل مکه یخالفون العرب فیهمزون النبى و البریئه و الذریئه و الخابئه.
و غیرهم یترک فیها الهمز لکثره الاستعمال.
و نبا من ارض الى ارض اى: خرج، و هذا المعنى اراد الاعرابى بقوله: یا نبىء الله بالهمزه، اى: الخارج من مکه الى المدینه، فانکره علیه و قال: «لا تنبز باسمى فانما انا نبى الله» اى بغیر همز.
و قیل: هو مشتق من النباوه و هى الشىء المرتفع لعلو شانه (علیه السلام).
و المرسلین: جمع مرسل، من ارسله: بعثه برساله یودیها فهو مرسل، و رسول فعول بمعنى مفعول. و انما وصف الانبیاء بالمرسلین، لان الرسول اخص من النبى، لان کل رسول نبى من غیر عکس.
فقیل: الرسول الذى معه کتاب من الانبیاء، و النبى الذى ینبىء عن الله تعالى و ان لم یکن معه کتاب، هکذا قال غیر واحد من المفسرین.
و فیه بحث لان لوطا و اسماعیل و ایوب و یونس و هارون کانوا مرسلین کما ورد فى التنزیل، و لم یکونوا اصحاب کتب مستقله.
و قیل: الرسول من بعثه الله تعالى بشریعه جدیده یدعو الناس الیها، و النبى یعمه، و من بعثه لتقریر شریعه سابقه کانبیاء بنىاسرائیل الذین کانوا بین موسى و عیسى (علیهمالسلام).
و یدل علیه: انه (علیه السلام) سئل عن الانبیاء فقال: مائه الف و اربعه و عشرون الفا، قیل: فکم الرسول منهم؟ فقال: ثلاثمائه و ثلاثه عشر جما غفیرا.
و قیل: الرسول: من یاتیه الملک بالوحى عیانا و مشافهه، و النبى: یقال له و لمن یوحى الیه فى المنام.
و هذا القول مروى عن ابى جعفر و ابى عبدالله (علیهماالسلام) قالا: ان الرسول الذى یظهر له الملک فیکلمه، و النبى هو الذى یرى فى منامه. و ربما اجتمعت النبوه و الرساله لواحد.
و عن زراره قال: سالت اباعبدالله (علیه السلام) عن قول الله تعالى: «و کان رسولا نبیا» ما الرسول؟ و ما النبى؟ قال: النبى: الذى یرى فى منامه و یسمع الصوت و لا یعاین الملک، و الرسول: الذى یسمع الصوت و یرى فى المنام و یعاین الملک.
تنبیه:
انما قدم (علیه السلام) الملائکه على الانبیاء فى الذکر رعایه للترتیب الواقع، لانهم الوسائط بین الله تعالى و بین رسله فى تبلیغ الوحى و الشریعه، لا لکونهم افضل من الانبیاء، خلافا للمعتزله و من وافقهم، و ما قاله النیسابورى فى تفسیره: من ان الشیعه و افقوا المعتزله على ذلک، محض افتراء علیهم، فان الشیعه مجمعون على ان الانبیاء افضل من الملائکه (علیهم السلام).
قال الشریف المرتضى رضى الله عنه: المعتمد فى القطع على ان الانبیاء افضل من الملائکه (علیهم السلام) على اجماع الشیعه الامامیه لانهم لا یختلفون فى هذا، بل یزیدون فیه و یذهبون الى ان الائمه (علیهم السلام) افضل من الملائکه. و اجماعهم حجه، لان المعصوم فى جملتهم.
و قال الشیخ ابوجعفر بن بابویه قدس سره: اعتقادنا فى الانبیاء و الرسل و الحجج (علیهم السلام) انهم افضل من الملائکه لان الحاله التى یصیرون الیها افضل و اعظم من حال الملائکه (علیهم السلام).
المقامه: بالضم مصدر بمعنى الاقامه الحقت به التاء قال تعالى: «الذى احلنا دار المقامه من فضله» اى: دار الاقامه التى لا انتقال عنها ابدا.
و زال الشىء: یزول زوالا ذهب و استحال، و زال عن مکانه: انتقل.
و المحل: بفتح الحاء و الکسر لغه حکاها ابن القطاع موضع الحلول.
یقال: حل بالمکان حلولا من باب (قعد) اذا نزل به.
و الکرامه: اسم من الاکرام و التکریم، و هما بمعنى الاعزاز و التعظیم.
و حال الشىء یحول: تغیر عن طبعه و وصفه، کاستحال.
و انما کانت تلک الدار دائمه باقیه مصونه عن الانقضاء و الزوال آمنه من الانقراض و استحاله الاحوال، لانها خلقت لذاتها لا لشىء آخر فهى محل الاقامه و دار القرار قال تعالى: «انما هذه الحیوه الدنیا متاع و ان الاخره هى دار القرار». بخلاف هذه الدار فانها لم تخلق لذاتها، بل لتکون وسیله الى تحصیل نشاه اخرى و ذریعه الیها، فلا بد من انقطاعها و مصیرها الى البوار.
تبصره:
لعل المراد بدار المقامه: الجنه المحسوسه التى لاصحاب الیمین و هى التى ذکرها سبحانه فى قوله: «جنات عدن یدخلونها یحلون فیها من اساور من ذهب و لولوا و لباسهم فیها حریر و قالوا الحمد لله الذى اذهب عنا الحزن ان ربنا لغفور شکور الذى احلنا دار المقامه من فضله لا یمسنا فیها نصب و لا یمسنا فیها لغوب».
و بمحل الکرامه: الجنه العقلیه التى للمقربین و هى جوار الله تعالى و حضرته المشار الیها بقوله سبحانه: «ان المتقین فى جنات و نهر فى مقعد صدق عند ملیک مقتدر».
قال صاحب عرائس البیان: وصف الله سبحانه بقوله هذا منازل المتقین الذین اقبلوا على الله بنعت المعرفه و المحبه و خرجوا مما دونه من البریه و تلک المنازل عالم الشهاده و مقامات العندیه جنانها رفارف الانس و انهارها انوار القدس اجلسهم الله على بساط الزلفه و المداناه التى لا یتغیر صاحبها بعله القهر و لا یزول عنها بالحجاب و الستر لذلک سماه مقعد صدق اى محل کرامه دائمه و قربه قائمه و مواصله سرمدیه و زلفه ابدیه، انتهى.
سئل ابوجعفر الشاشى: من الغریب؟ فقال: الذى یطلبه رضوان فى الجنه فلا یجده و یطلبه مالک فى النار فلا یجده و یطلبه جبرئیل فى السماوات فلا یجده و یطلبه ابلیس فى الارض فلا یجده، فقال له اهل المجلس و قد تفطرت قلوبهم: یا اباجعفر فاین یکون هذا الغریب؟ فقال: فى مقعد صدق عند ملیک مقتدر.
قال بعض العارفین من اصحابنا المتاخرین: ان هولاء الاصفیاء و ان کانوا من جهات هویاتهم العقلیه مقربین منه تعالى جالسین فى مقعد الصدق تحت قبه الجبروت لکنهم من جهه نفوسهم المطیعه لامر الله المسلمه لحکمه یسرحون فى مراتع اللذات و یتنعمون بنعیم الجنات فلارواحهم التى هو عقول بالفعل جنان معنویه من المعارف و العلوم و لانفسهم الحیوانیه جنان صوریه من اللذات و الشهوات تنالها من طریق قواها الحسیه العملیه من اکل و شرب و نکاح و غیرها جزاء بما صبرت عنه فى الدنیا من لذاتها و حبست عنه قواها من شهواتها و الملائکه یدخلون علیهم من کل باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار.
