توحید ذاتی

توحید ذاتی یعنی هیچ موجودی جز ذات مقدّس الهی واجب الوجود بالذّات نیست. بعضی نیز آن را به معنای بساطت و عدم ترکیب خداوند یا "بساطت واجب" دانسته اند.

معنای توحید

توحید، از ریشه «‌وحد»، به معنای یکی گفتن است. طبق‌ احاديث‌، پيامبر اكرم‌ صلی اللّه‌عليه‌و آله‌وسلم‌ واژه‌ توحيد را در اشاره‌ و اقرار به‌ يكتايی خدا و نفی هر گونه‌ شرك‌، و به‌ طور كلی به‌معنای تصديق‌ گزاره‌ «لااله‌الاّ اللّه‌ وحدَه‌ لاشريك‌ له‌» و مانند آن‌، به‌كار بردند. اين‌ كاربرد در احاديث‌ امامان‌ نيز وجود دارد.

معانی توحید ذاتی

دو معنای گفته شده برای توحید ذاتی خداوند عبارتند از:

1. توحید در وجوب وجود: یعنی هیچ موجودی جز ذات مقدّس الهی واجب الوجود بالذّات نیست. و به تعبیر قرآن: «وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ»؛ و برای خداوند هیچ نظیری وجود ندارد. (سوره توحید، 4)

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ»؛ ای مردم، شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی‌نیاز و غنی بالذات و ستوده صفات است. (سوره فاطر، 15)

2. توحید به معنای بساطت و عدم ترکیب خداوند: که خود دارای معانی فرعی است از جمله:

• الف) عدم ترکیب از اجزاء بالفعل
• ب) عدم ترکیب از اجزاء بالقوّه
• ج) عدم ترکیب از ماهیت و وجود
• د) عدم ترکیب از اجزاء حدی (جنس و فصل)
• ه) عدم ترکیب از اجزاء اعتباری
• و) عدم ترکیب از ماده و صورت عقلی
• ز) عدم ترکیب از جوهر و عرض
• ح) عدم ترکیب از اجزاء شیمیایی

این معنای از توحید، تحت عنوان بساطت واجب، مورد بحث قرار می‌گیرد.

غالبا منظور از توحید ذاتی، معنای اول است. اما برخی از متفکران هر دو معنا را با هم "توحید ذاتی" دانسته و برای اثبات توحید ذاتی، هم هر گونه ترکیب را از خدا نفی کرده‌اند و هم واحد بودن خدا را اثبات کرده و نام آن را "توحید أحدی" یعنی نفی ترکیب و "توحید واحدی" یعنی یکی بودن واجب الوجود بالذّات گذاشته‌اند.

ادله توحید ذاتی

ادلّه‌ای که فلاسفه برای توحید واجب [به معنای اول] بکار برده‌اند در یک تقسیم بندی کلی به دو شکل تقسیم می‌شوند:

1. ادلّه‌ای که از راه اطلاق و صرافت و وجود محض بودن و کمال مطلق بودن واجب، توحید واجب را اثبات کرده‌اند.
2. ادلّه‌ای که مبتنی بر این مقدمّه‌اند که: "کثرت ملازم با معلولیت است و معلولیت با وجوب وجود منافات دارد".

یکی از ادلّه قسم اوّل که از راه کمال مطلق خود را اثبات می‌کند و بر اصول حکمت متعالیه مبتنی است از این قرار است:

• الف) چنان که به اثبات رسیده، خداوند موجود است.
• ب) این موجود بنابر اصول حکمت متعالیه، مستقّل و کامل مطلق است؛ یعنی در هیچ جهتی احتیاج به غیر ندارد و سایر وجودات وابسته و عین ربط به او هستند.
• ج) اگر موجودی هم عرض با موجود مستقل و کامل مطلق وجود داشته باشد، موجود مستقل و کامل مطلق نیست؛ زیرا لازمه‌اش این است که موجود مستقل دارای کمالات آن موجود نباشد پس دیگر همه کمالات را ندارد.
• د) در حالی که در جای خود ثابت شده است که موجود مستقل کامل مطلق است.
• ه) پس، هیچ موجودی (اعّم از رابط و مستقل) هم عرض با موجود مستقل وجود ندارد.
• و) نتیجه: موجود مستقل یکتاست و سایر موجودات در طول موجود مستقل و ربط و وابسته به او هستند.

یکی از ادلّه، قسم دوم یعنی ادلّه ای که از طریق «کثرت ملازم با معلولیّت است»، توحید و یگانگی واجب را اثبات می‌کنند به روش منطقی از این قرار است:

1. اگر دو واجب یا بیشتر از دو واجب موجود باشد، این دو در وجوب وجود مشترک خواهند بود و تمیز آنها به چیزی ورای معنای مشترک بین آنها می‌باشد.
2. آن امری که موجب تمیّز می‌شود (ما به الامتیاز هر کدام از آنها) از دو حال خارج نیست:
   1. داخل در ذات واجب است.
   2. خارج از ذات واجب است.
3. اگر ما به الامتیاز داخل در ذات واجب باشد، مستلزم ترکیب واجب از ما به الامتیاز و ما به الاشتراک است.
4. ترکیب با وجوب وجود منافات دارد؛ زیرا هر مرکبی بر اجزاء خود تقدم وجودی خواهد داشت و در این صورت اجزاء واجب بر خود واجب مقدم اند (چون آن اجزاء تشکیل دهنده و علت واجب هستند و هر علتی بر معلول خود مقدم است.
5. اگر آن ما به الامتیاز خارج از ذات واجب باشد پس آن امر خارجی، ذاتی واجب نخواهد بود. بنابراین این عرضی ذات واجب است.
6. هر امر عرضی هم نیازمند علت است. (کلّ عرض ٍ معلّلٌ)
7. حال علت آن امر از دو حال خارج نیست:
   1. ذات واجب است.
   2. غیر از ذات واجب است.
8. اگر علّت آن امر عرضی، (همان تمایز) ذات واجب باشد لازمه اش این است که ذات واجب بر تمیّز واجب، تقدم وجودی داشته باشد و قبل از تمیّز ذات، وجود نداشته باشد و این محال است.
9. اگر علّت آن امر عرضی (تمایز)، امری غیر از ذات واجب باشد پس ذات واجب در تمیّز خود نیازمند غیر خواهد بود.
10. نیاز هم با وجوب وجود منافات دارد. (بلکه معلولیّت، همان ممکن الوجود بودن است که با واجب الوجود منافات دارد).
11. پس در همه فروض تعدد واجب محال است و واجب الوجود، یک موجود بیشتر نیست.

منابع

• احسان ترکاشوند، توحید ذاتی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 31 اردیبهشت 1391.

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "توحید" از حسن‌ طارمی راد، در دسترس در کتابخانه فقاهت