ابومخنف
لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف بن مسلم ازدي عامري (م 157 ه.ق)، معروف به ابومخنف از نخستين و بزرگ ترين مورخان شيعه و نویسنده مقتل ابومخنف است. کتاب او قدیمی ترین کتاب بر جای مانده در تاریخ کربلاست. منابع تاریخی پس از مقتل ابومخنف در نگارش گزارش حادثه کربلا از مقتل ابومخنف استفاده زیادی برده اند.
جد ابومخنف
جد ابومخنف، زائد، یعنی مخنف بن سلیم در جنگ جمل از همراهان امام علی علیه السلام بوده و پیش از نبرد صفین از سوی امیرالمؤمنین علیه السلام به فرمانداری اصفهان و همدان گماشته شد و با شروع جنگ صفین دو نفر را به جای خویش قرار داد و خود در صفین حضور یافت.
مذهب ابومخنف
دانشمندان شیعه درباره مذهب ابومخنف، اختلاف نظر دارند. برخی از آنان به شیعه بودن وی تصریح کرده اند؛ ولی در این که او شیعه امامی باشد، تردید دارند. رسول جعفریان در کتاب "تاملی در نهضت عاشورا" می گوید:
می توان پذیرفت که وی نوعی عقیده به تشیع دارد، در همان حدی که در کوفه رایج بوده است، یعنی راجع به خلفای اول و دوم اثباتا و نفیا حرفی نداشتند، نسبت به خلیفه سوم انتقادهای تندی می شده و معاویه را اصلا نمی پذیرفتند [۱]
روایات ابومخنف
راویان موثق بسیاری را می توان نام برد که شاهد عینی حادثه بوده اند و گزارش های آنان برای شیعه و سنی حجت و سند است. در این جا فقط از امام سجاد علیه السلام یاد می کنیم که سند برخی از روایات ابومخنف با دو واسطه به آن حضرت می رسد. ابومخنف روایاتی را نیز با یک واسطه از امام محمدباقر علیه السلام و روایاتی را هم بی واسطه از امام جعفر صادق علیه السلام نقل کرده است.
او به جهت علم تاريخ و كتاب هايش امتياز ويژه‌اي در كوفه نسبت به ساير شيعه ها داشت و اخباري مشهور سده دوّم هجري بوده است.
قابل ذکر است که هر چند ابومخنف از نظر عالمان اهل سنت به وثاقت شناخته نشده ولی مورخان بزرگی چون واقدی، ابن قتیبه، طبری و ابن اثیر، از او روایت نقل کرده اند.
تأليفات
كتاب هاي او در دست نيست ولي در ميان كتب مورخان صاحب نام به آن ها اشاره شده است. او درباره اشخاص و وقايع مهمي كه در دورة خود و قبل از او اتفاق افتاده، حديث يا مقتل نوشته است.
كتاب مولد امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ ، مقتل امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ ، مقتل حجر بن عدي، متقل حسن بن علي ـ عليه السّلام ـ ، مقتل عثمان، وفاة معاويه، فتوح خراسان، فتوح الشام، فتوح العراق، المغازي كتاب المعمرين، اخبار مصعب، كتاب الجمل، كتاب حديث الأزارقه، كتاب المشوري، اخبار الحجاج بن يوسف، اخبار دير الجماجم، اخبار المختار، اخبار زياد بن أبيد.
کتاب مقتل الحسین
قرائن تاریخی نشان می دهد که ابومخنف کتاب «مقتل الحسین علیه السلام» را در حدود دهه سوم از سده دوم هجری، تألیف کرده است. از این رو، می توان با ظن قریب به یقین گفت که کتاب مقتل الحسین در سالهای پایانی دهه سوم سده دوم هجری، یعنی بین سالهای ۱۲۷ تا ۱۳۰ که دوره ضعف امویان و مقارن با آغاز دعوت عباسیان است، تدوین شده است و به گفته برخی از محققان هیچ بعید نیست که این تألیف از سوی امام یا عباسیان به ابومخنف پیشنهاد شده باشد؛ تا از این گزارش های هولناک تاریخی که لکه ننگی بر دامان خاندان اموی بوده، در تبلیغ و پیشبرد نهضت خود بر ضد امویان و سقوط آنان و بهره گیرند.
ابومخنف قدیمی ترین مورخ کربلاست. بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا در روایات ابومخنف، شاهدان عینی و حاضران در میدان کربلا بودند. کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که بر پایه منابع شفاهی محکمی تدوین یافته، از طریق راویان مورد اعتمادی مانند هشام بن محمد بن السائب کلبی، نسب شناس معروف کوفی بدست مورخان بعدی، چون واقدی، طبری، ابن قتیبه، مسعودی، شیخ مفید و دیگران رسیده است.
ارزش تاريخي مقتل ابو مخنف از اين جهت است كه خود او حوادث را از نزديك ديده و يا از زبان مشاهده كننده به طور مستقيم نقل مي كند به كتاب مقتل ابو مخنف در آثار ابن نديم، نجاشي اشاره شده و طبري در تاريخ و شيخ مفيد در ارشاد خود مطالب و منقولات او را آورده و اخيراً در كتاب جداگانه اي منقولات او جمع آوري و تحقيق شده است. اين مقتل شامل روايات مفصّلي دربارة واقعه كربلا از بررسي زمينه هاي آن تا خروج امام حسين ـ عليه السّلام ـ از مدينه شروع و به فعاليّت شيعيان در كوفه و مقابله عبيد الله بن زياد، جنگ سپاه شام با امام، قيام كوفيان و قيام مختار را ذكر كرده و به تمامي زواياي واقعه كربلا اشاره كرده است. در چاپ اخير فهرستي از شيوخ و راويان ابو مخنف با بعضي توضيحات عرضه شده است.
علامه مجلسي نام مقتل ابو مخنف را در جلد 10 بحار آورده و به آن اشاره كرده است. مقتل ابو مخنف از نخستين و مهم ترين مقتل هاي موجود بوده و از منابع دست اوّل و مورد اعتماد در اين زمينه مي باشد و مقتل نويسان متأخر از آن بهره برده اند. اما مقتل ابي مخنف موجود، غير از کتاب لوط بن يحيي است و در آن مطالب سست و بي پايه فراوان آمده و لذا بر آن اعتماد نشايد. محدث قمي مي نويسد: ولکن الاسف انه فقد و لا لوجد منه نسخه و اما المقتل الذي بايدينا و ينسب اليه فليس له.
اين كتاب در يك جلد به زبان عربي در سال 1398 ه .ق به همّت حسين غفّاري استخراج، تحقيق و از طرف انتشارات علميه قم به چاپ رسيده است.
منابع
- سید علی حسین پور، راویان عاشورا چه کسانی هستند؟، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 27 آبان 1392.
- رسول جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا
- حافظ فرزانه، مقتل الحسين عليه السّلام، پایگاه اندیشه قم
