ابواب فقه

يكى از مهمترين جلوه‌هاى تحولات در فقه، كيفيت دسته‌بندى مباحث فقهى و دگرگوني هائى است كه در اعصار مختلف به گونه‌هاى متفاوت در اين زمينه بوجود آمده است. در فقه شيعه نخستين تقسيم‌بندى صريح را در كتاب هاى: مراسم تأليف سلار ديلمى (متوفى 448) و المبسوط تأليف شيخ طوسى (متوفی 460) و كافى تأليف أبوالصلاح حلبى (متوفی قرن پنجم) مى‌توان مشاهده كرد كه ابواب فقه را به‌ عبادات، محرمات و احكام تقسيم نموده‌اند.

شايعترين تقسيم‌بندى مباحث فقه نزد فقهاى شيعه دسته‌بندى محقق حلى در شرايع است كه كتاب خود را در چهار بخش تدوين كرده است: عبادات، عقود، ايقاعات و احكام.

شهيد اول (متوفى 786) در كتاب القواعد والفوائد در توضيح اين تقسيم‌بندى مى‌گويد: هدف حكم شرعى يا آخرت است و يا دنيا، گروه اول عبادات است و گروه دوم نيز اگر به تعبير لفظى احتياج داشته باشد به دو گروه تقسيم مى‌شود: عقود (عبارت لفظى از دو نفر) و ايقاعات (عبارت لفظى از يك نفر) و آنچه به تعبير لفظى احتياج ندارد در گروه احكام آورده مى‌شود.

گرچه فاضل مقداد (متوفى 826) و فيض كاشانى (متوفى 1090) دسته‌بندى جديدى را ارائه داده‌اند، ولى تقسيم‌بندى محقق حلى همچنان در كتب فقهى شيعه پابرجا مانده و پيروى شده است.

هر قسم از چهار قسم در تقسیم بندی محقق حلی را كتاب هايى است كه هر كتاب را بر مقاصد و فصول يا اركان و اطراف و فصول يا بر ابواب و فصول يا غير اين ها بحسب اختلاف تعبير و بيان مؤلفان، تقسيم كرده‌اند كه در حقيقت عنوان «كتاب» به منزله عنوان «جنس» است براى انواع و اصناف و فروع، كه به منزله اشخاص و جزئيات بشمار مى‌آيد.

كليات كتب فقه بترتيب مسطور در كتاب شرائع بدين قرار است:

قسم اول (عبادات) را ده كتاب زير است:

1. كتاب طهارت
2. كتاب صلاة
3. كتاب صوم
4. كتاب اعتكاف
5. كتاب زكات
6. كتاب خمس
7. کتاب حج
8. کتاب عمره
9. کتاب جهاد
10. کتاب امر به معروف و نهى از منكر

قسم دوم (عقود) را هفده كتاب است بدين قرار:

1. كتاب تجارت
2. كتاب رهن
3. كتاب مفلّس
4. كتاب حجر
5. كتاب ضمان
6. كتاب صلح
7. كتاب مضاربه
8. كتاب مزارعه و مساقات
9. كتاب وديعه
10. كتاب عاريه
11. كتاب اجاره
12. كتاب وكالت
13. كتاب وقوف و صدقات
14. كتاب هبات
15. كتاب سبق و رمايه
16. كتاب وصايا
17. كتاب نكاح

قسم سيم (ايقاعات) را يازده كتابست بدين قرار:

1. كتاب طلاق
2. كتاب خلع و مباراة
3. كتاب ظهار. احكام «كفارات» به عنوان «لواحق» اين كتاب آورده شده است.
4. كتاب ايلاء
5. كتاب لعان
6. كتاب عتق
7. كتاب تدبير و مكاتبه و استيلاد
8. كتاب اقرار
9. كتاب جعاله
10. كتاب ايمان
11. كتاب نذر

قسم چهارم (احكام و سياسات) را دوازده كتابست بدين قرار:

1. كتاب صيد و ذباحه
2. اطعمه و اشربه
3. كتاب غصب
4. كتاب شفعه
5. كتاب احياء موات
6. كتاب لقطه
7. كتاب فرائض
8. كتاب قضاء
9. كتاب شهادات
10. كتاب حدود و تعزيرات
11. كتاب قصاص
12. كتاب ديات.