شیخ کلینی

ثقة الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به شیخ کلینی ، مشهورترین دانشمند فقیه شیعه در نیمه اول قرن چهارم (ه ق) و مولف کتاب گرانسنگ کافی است.

سال ولادت كلينى معلوم نيست ولى وفاتش در 328 يا 329 بوده است و سفراء مهدى عليه السّلام يعنى نواب خاصّ آن حضرت را درك كرده و احاديث و اخبار را از دست اوّلش اخذ كرده است.

کلین

كلين (بر وزن حسين) قريه ‌ايست در 38 كيلومترى جنوب غربى شهر رى كنونى كه پنج كيلومتر از جاده دور است و از اين قريه فقها و محدثينى بزرگ برخاسته ‌اند كه از جمله آنها محمّد بن يعقوب كلينى و دائى او مرحوم علّان است.

تحصیلات کلینی

کلینی پس از گذراندن دوران آغازین تحصیل و آشنایی با منابع رجالی و حدیثی، از كلین مهاجرت كرد و وارد ری شد.

«ری» در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگونی در كنار هم و در آرامش كامل در آن جا به حیات خود ادامه می‌دادند. اما این آرامش گاه دستخوش حركت های سیاسی می‌شد. فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه‌گذاری كرده بود و به ترویج و تبلیغ تفكر و آراء خود می‌پرداخت.

از این رو «ری» به نقطه برخورد آراء و اندیشه‌های فرقه اسماعیلیه و مذهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. كلینی در این زمان در كنارِ گذراندن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و اندیشه‌های دیگر مذاهب و فرقه‌ها آشنا شد. بلكه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه‌ها كه می‌رفت تشیع را از مسیر واقعی‌اش خارج كنند پی برد.

کلینی در این شهر در محضر استادان بزرگی چون «ابوالحسن محمد بن اسدی كوفی»^[۱] به فراگیری حدیث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود شایستگی بسزایی نشان داد.

عصر كلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی كه برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسر ممالك اسلامی را فراگرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او حدیثی فرا گیرند و بر اندوخته‌های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود كه می‌توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر كه زمانش به حدود تقریبی یك قرن می‌رسد كتاب های شش گانه حدیثی اهل سنت (صحاح سته) تدوین شد.

در این زمان شاگردان امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام رضا علیه السلام هنوز زنده بودند. اما از آن ها جز كتاب ها و جزوه‌های كوچك و پراكنده چیزی در دست نبود و بسیاری از این كتاب ها و جزوه‌ها نیز در همین عصر از بین رفت. کلینی با درک خطر نابودی احادیث، با وفات این حاملان احادیث به قم شهر محدثان و شاگران اهل بیت علیهم السلام مهاجرت كرد.

در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه‌ای به نقل حدیث می‌پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند كه بدون واسطه از زبان ائمه علیهم السلام حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد كه عاشقان كلام اهل بیت علیهم السلام به این شهر مهاجرت كنند و كلینی یكی از این افراد بود.

او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف كتاب قُربُ الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری به فراگیری حدیث پرداخت. استادان و محدثانی كه كلینی برای شكوفایی اندیشه خدایی خود از آن ها بهره جسته است در حدود سی و پنج نفر می‌باشند.

در میان اساتید کلینی علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی جایگاه بسزائی دارد محدثی كه نامش در اسناد بیش از هفت هزار و یكصد و چهل روایت (7140) از روایات کافی به چشم می خورد.^[۲]

کلینی برای گرد آوری احادیث امامان شیعه روستاها و شهرهای بی‌شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدثی می‌یافت از او حدیث فرا می‌گرفت. كوفه یكی از شهرهایی بود كه كلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان كوفه یكی از مراكز بزرگ علمی بشمار می‌رفت و كمتر محدث و یا محققی بود كه در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آن جا استفاده‌ای نكرده باشد.

كوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام بشمار می‌رفت كه همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می‌پرداختند. از این رو هر یك از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپا داشته بودند و به نقل احادیث خویش می‌پرداختند. «ابن عقده» یكی از كسانی بود كه در این شهر سكونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث بشمار می‌رفت و حافظه قوی او موجب شده بود كه آیتی از آیات حافظه در جهان شود.^[۳]

بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او كسب علم می‌كردند. او اگر چه از نظر مذهبی «زیدی جارودی» بود اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود كه همه مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند. كلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده كرده، از او روایاتی فراگرفت.

كلینی پس از كسب علم و حدیث از ده ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته و تصویری از شیعه واقعی را در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود كه هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود. شیعیان به او افتخار می‌كردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می‌نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او در اندك مدتی موجب شد كه هم شیعه و هم اهل سنت در مشكلات دینی به او مراجعه كنند، به طوری كه عامه و خاصه در فتاوا به او روی می‌كردند و به همین سبب او اولین كسی بود كه به لقب ثقه الاسلام شهرت یافت.^[۴]

تألیف كافی

مجموعه كتاب «الكافی» ـ كه شامل اصول كافی (دو جلد)، فروع كافی (پنج جلد) و روضه كافی (یك جلد) است و دربردارنده شانزده هزار و یكصد و نود و نه (16199) حدیث از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین ‌علیهم السلام می‌باشد. كتابی است كه كلینی در طی بیست سال تلاش خستگی ناپذیر به تألیف آن موفق شده است.

كلینی با تألیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلكه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. كاری كه او در مدت بیست سال برای تشیع به پایان رساند كاری بود كه شش تن از بزرگترین عالمان اهل سنت در مدت یك قرن برای مذهب خود انجام دادند. كتاب كافی مهمترین و نفیس‌ترین كتاب از مجموعه كتب چهارگانه حدیثی (كتب اربعه) مذهب تشیع است.^[۵]

بعضى از علما معتقدند كه كتاب كافى بر امام زمان عليه السّلام عرضه شده، و آن حضرت فرمود:

الكافى كاف لشيعتنا

«همين كتاب كافى شيعيان ما را بس است»

تالیفات دیگر کلینی

كلینی علاوه بر تالیف مجموعه الكافی، كتاب های الرد علی القرامطه ^[۶]، تفسیر رؤیا (تعبیر خواب)، مجموعه شعر (حاوی قصایدی كه شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام سروده‌اند)، كتاب رسایل ائمه اطهار علیهم السلام و كتاب رجال را تألیف كرده است.

شاگردان کلینی

بسیاری از بزرگان از او روایت نقل كرده‌اند كه از آن میان احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری، احمد بن احمد كاتب كوفی، احمد بن علی بن سعد سعید كوفی، ابوغالب احمد بن محمد رازی، عبدالكریم بن عبدالله بن نصر بزار تنیسی، علی بن احمد بن موسی دقاق، محمد بن احمد سنانی زاهری، ابوالفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی، محمد بن علی ماجیلویه، محمد بن عصام كلینی، جعفر بن محمد بن قولویه قمی مؤلف كتاب كامل الزیارات، هارون بن موسی تلعكبری، محمد بن احمد صفوانی و محمد بن ابراهیم نعمانی مؤلف كتاب غیبت نعمانی را می‌توان نام برد.^[۷]

وفات

كلینی پس از هفتاد سال زندگی كه بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج ها و غربت ها برای تدوین كتاب كافی بود سرانجام در ماه شعبان سال 329 ق. عروج كرد^[۸]

مقبره كلينى

نجاشى گويد: كلينى در مقبره خود در باب الكوفه بغداد و در جانب غربى بخاك سپرده شد و ابن عبدون متوفى بسال 423 قبر او را ميشناخته و گفته است: من قبر او را در جاده طائى ديده‌ام كه لوحى داشت و روى آن نام او و پدرش بر آن نقش بود و در اواخر قرن چهارم كهنه شده بود. و اكنون قبر او در جانب شرقى دجله نزد باب جسر عتيق (جسر مأمون) است، كسى كه از جانب مشرق بيايد و بطرف كرخ رود، مقبره در سمت دست چپ او واقع مى‌شود و شيعيان قرنها است كه زيارت اين محل را بنام مقبره كلينى عادت كرده ‌اند و سنّى‌ها هم بر احترام آن مقبره و تعظيم (كلينى) اتفاق دارند و اين شيوه مستمر و روش ديرين گذشتگان، ما را به احترام همين مكان وادار ميكند، اگر چه دفن او در آنجا از لحاظ تاريخ محقق نباشد.

محمّد تقى مجلسى گويد: مقبره كلينى در مولوى خانه بغداد است و بشيخ المشايخ معروفست و عامه و خاصّه آن را زيارت ميكنند، من از جماعتى از شيعيان شنيدم كه آن مقبره محمّد بن يعقوب كلينى است و خودم او را در همان جا زيارت كردم. ^[۹]