عام و خاص

عام و خاص یکی از مباحث اصول فقه در مبحث الفاظ است.

مقصود از عام و خاص

مقصود از عام لفظی است که مفهومش در ثبوت حکم برای آن بر كليه اموری كه صلاحيت انطباق بر آنها را دارد، شامل می شود. گاهی نیز به حکم عام گفته می شود به اعتبار شمولش بر همه افراد موضوع یا متعلق یا مکلف. و مقصود از خاص حکمی است که فقط بر برخی از افراد موضوع یا متعلق یا مکلف شامل می شود یا لفظی است که دال بر آن است.

فرق بين «موضوع» و «متعلق» آن است كه اگر حكم مربوط به عين خارجى شود، مانند (علما) در اكرم العلماء، و (يد) در فاقطعوا ايديهما.

عين خارجى را (موضوع) مى‌گويند و اگر حكم مربوط به فعلى از افعال باشد آن فعل را(متعلق) مى‌گويند.

به عنوان نمونه در جایی که مولى فرموده است (اكرم العلماء) (وجوب) حكم است و (اكرام) متعلق حكم است و (علماء) موضوع حكم مى‌باشد.

وجوب اكرام، جميع افراد علما را شامل مى‌شود كه همه آن‌ها واجب الاكرام مى‌باشند، همچنین در این مثال متعلق وجوب (اكرام) است، و اكرام، افراد و مصاديق طولى و عرضى دارد (از قبيل سلام كردن، كفش جفت كردن، و سر و دست تكان دادن و پول دادن و دعوت و مهمانى دادن و ...) حكم، همه افراد متعلق را شامل مى‌شود. مثال شمول حكم برای همه افراد مکلف نیز حدیث (طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة) است که وجوب طلب علم همه افراد مكلّفين را شامل مى‌شود.

الفاظ عموم

در زبان‌هاي مختلف، الفاظ و كلمات گوناگوني وجود دارد كه دلالت بر شمول عام مي‌كنند. چنانكه در زبان فارسي، علاوه بر استفاده از الفاظي كه در زبان عربي براي عموم استفاده مي‌شود، در خود اين زبان نيز كلماتي هستند كه به نحو مثبت يا منفي براي لفظ شامل همه افراد، يعني عام، مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرند. از اين گونه الفاظ، به عنوان نمونه مي‌توان: همه، هر، هيچ، هرگز، تمام و كليه را نام برد.

در زبان عربي گفته شده است چهار قسم، می‌تواند به عنوان الفاظ عموم مورد استفاده قرار گیرد:

اول: نکره در سیاق نفی و نهی

دوم: الفاظ مفرد

سوم: جمع محلی به الف و لام مانند: اوفوا العقود

چهارم: مفرد محلی به الف و لام (اگر معهودی نباشد) مانند: احل الله البیع

تخصیص عام

تخصیص به معناى اخراج بعضى افراد از شمول حكم عام است، البته در صورتی كه اگر تخصيص نباشد، خود لفظ شامل آن افراد بشود.

تخصيص عام بر دو گونه است:

يك صورت اين است كه مخصص عام در خود کلامی كه توسط گوينده القا مىشود، آورده شود مثل اينكه مىگوئيم: أشهد أن لا اله الا الله (الا الله مخصص لا اله است) اینگونه مخصص متّصل ناميده مىشود.

صورت دوم اين است كه مخصص در خود کلام نباشد بلكه در کلام مستقل ديگرى قبل و يا بعد ذکر شود اینگونه مخصص منفصل نامیده می شود