اصفهان

«اصفهان» از شهرهای مهم و قدیمی در مرکز ایران است.

موقعیت جغرافیایی

شهر اصفهان در جنوب شرقی تهران و حاشیه کویر لوت قرار دارد. طول جغرافیایی آن از رصدخانه گرینویچ ۵۱ درجه و ۳۵ دقیقه شرقی و عرض جغرافیای آن از استوا ۳۲ درجه و ۴۰ دقیقه شمالی است. اصفهان از دوران قدیم به سبب حاصلخیزی اراضی خود که از آب فراوان زاینده رود سیراب می گردید، نقطه مهمی بوده است.

شهر اصفهان به سبب شرایط مناسب طبیعی ـ به ویژه برخورداری از زاینده‌رود و رسوبات حاصل از آن ـ از دیرباز از مراكز مهم زیست انسان در ایران بوده و چون در مركز ایران قرار گرفته، به عنوان كانون ارتباطی كشور، پیوسته دارای اهمیتی خاص بوده است.

در قرون وسطی محلات مسکونی شهر فقط در ساحل شمالی زاینده رود واقع بود. در این قسمت دو شهر کنار هم قرار داشتند: «جی» و «الیهودیه»؛ وجه تسمیه الیهودیه آن بود که در زمان بخت نصر، یهودیان را از بابل کوچ داده و در این مکان ساکن کرده بودند.

نمایی از میدان امام اصفهان

تاریخچه اصفهان بعد از اسلام

نام قدیمی اصفهان اسپادانا بوده، سپس به سپاهان نامیده شد. بعد از ورود اسلام به ایران، نام شهر معرّب شده، به نام اصفهان خوانده شد. در سال ۲۱ هجری و در دوران خلافت عمر فتح شد.

ناحیه اصفهان‌ در سده‌های‌ آغازین‌ اسلامى‌ از لحاظ اداره امور و نیز وسعت‌، پیوسته‌ در حال‌ دگرگونى‌ بوده‌ است‌. اصفهان در دورۀ خلفای راشدین و بنی امیه از لحاظ ادارۀ امور، زیرنظر حاكمان عراق بود كه معمولاً حاكم اصفهان را تعیین می‌كردند. بعد از زوال دولت امویان (۱۳۲ ق) و به هنگام خلافت ابوجعفر منصور، اصفهان از نو رو به آبادانی نسبی نهاد و به دنبال آن بسیاری از توانگران عرب رو به این شهر نهادند و در آنجا ساكن شدند. در زمان‌ معتضد عباسى‌، اصفهان‌ و نهاوند در دست‌ ابودلف‌ حاکم‌ کرج‌ بود. در جریان حمله مغول، اصفهان مورد حمله تیمور قرار گرفت و مردمانش قتل عام شدند.

الب ارسلان، دومین سلطان سلجوقی نیز اصفهان را به عنوان پایتخت خود حفظ كرد (لمتون، ۲۲۳) و پسر و جانشین او، ملكشاه (۴۶۴-۴۸۵ ق) نیز به اصفهان توجهی خاص داشت (لاكهارت، ۲۱). ملكشاه بناهای متعددی در اصفهان و پیرامون آن برپا داشت. علاوه بر او، خواجه نظام‌الملك، وزیر ملكشاه نیز به اقداماتی در زمینۀ رشد و گسترش شهر، از جمله احداث مدرسۀ نظامیه در محلۀ دردشت اقدام نمود

در زمان صفویان شاه اسماعیل اول پایتخت صفویه را از قزوین به این شهر منتقل نمود. و در دوران شاه عباس اول، اصفهان به اوج عظمت خود رسید. دوره صفویه یکی از پررونق ترین دوره های حوزه علمیه اصفهان نیز هست. در این دوره حوزه علمیه اصفهان بیشترین مهاجرت علمی علما و دانشمندان اسلامی را به خود پذیرفته و از حوزه های علمیه شیعه بسان «جبل عامل لبنان»، «احساء» و «بحرین» بهره ها برده و دانش ها اندوخت.

در سال ۱۱۲۰ قمری (۱۷۲۲ میلادی) بر اثر تهاجم افغانها صفویان سقوط نمودند و با سقوط آنها از رونق اصفهان کاسته شد و سپس در دوران قاجاریه، پایتخت ایران به تهران منتقل گشت.

در سال 1384 شمسی، اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2006 میلادی اعلام شد.

در اصفهان از دوره‌های مختلف تاریخی آثار و بناهای گوناگونی بر جای مانده كه خود نمایانگر زندگی پرفراز و نشیب این شهر است. اهمیت و تنوع این آثار تا بدانجاست كه اصفهان را «موزۀ ایران» نام نهاده‌اند. ناصرخسرو از بناهای نیكو و مرتفع در شهر و مسجد آدینه‌ای بزرگ در میان آن خبر می‌دهد و سرانجام می‌گوید: «من در همۀ زمین پارسی‌گویان شهری نیكوتر و جامع‌تر و آبادان‌تر از اصفهان ندیدم» (ص ۱۱۸).

عالمان نامی اصفهان

برخی از رجال نامی اصفهان عبارتند از:

1. میر محمدباقر داماد (۹۶۹ - ۱۰۴۱ق)
2. شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)
3. ملا محمدتقی مجلسی (۱۰۰۳ - ۱۰۷۰ق)
4. علامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷ - ۱۱۱۱ق)
5. سید نعمت الله جزایری (۱۰۵۰ - ۱۱۱۲ ق)
6. آیت الله شهید سید حسن مدرس (۱۲۸۷ - ۱۳۵۷ق)
7. آیت الله میرزا محمدجواد اصفهانی (۱۲۴۰ - ۱۳۱۲ق)
8. آیت الله میزرا احمد بیدآبادی (۱۲۷۹ - ۱۳۵۷ق)
9. آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی (۱۲۹ - ۱۳۶۹ق)
10. آیت الله حاج آقا حسین خادمی (۱۳۱۹ - ۱۴۰۵ق)

منابع

• شهر اصفهان، دانشنامه رشد.
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل "اصفهان" از آذرتاش‌ آذرنوش‌.
• گروه اصفهان شناسی زنده رود.