تلخیص المفتاح (کتاب)

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

نویسنده	محمد بن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی
موضوع	زبان عربی
زبان	عربی
تعداد جلد	1

«تلخیص المفتاح»، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمد بن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی (متوفی 739) است. این کتاب خلاصه بخش سوم کتاب «مفتاح العلوم» اثر یوسف سکاکی خوارزمی (متوفی 626) است.

محتوای کتاب

خطیب قزوینی گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است.

خطیب در مقدمة تلخیص المفتاح، فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش (فن) به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:

بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات.

بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است.

بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است. کتاب با بحث درباره سرقات شعری و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است.

خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجایی ها را اعمال کرده است. برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده ولی خطیب آن را در علم معانی مطرح کرده است.

شروح کتاب

تلخیص المفتاح ـ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است ـ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است. خطیب در کتاب دیگر خود، «الایضاح» با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة»، شرحی بر «تلخیص المفتاح» خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.

ظاهراً قدیمترین شرح را پس از شرح مؤلف، محمد بن مظفر خلخالی (متوفی 745) با عنوان «مفتاح تلخیص المفتاح» نوشت.

از مفصلترین شرحهای آن شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از ملا هادی فرزند ملا صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در 1322 ق. به چاپ رسیده است. شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است؛ از جمله کتابی با عنوان «معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص» از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی 963) که در آن معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده و در 1274 ق. در بولاق مصر چاپ شده است.

وضعیت چاپ

تلخیص المفتاح چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است . چندبار نیز به نظم کشیده شده است؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی 911) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی والبیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان که در 1293 در بولاق به چاپ رسیده است.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، ذیل مدخل "تلخیص المفتاح" از باقر قربانی زرّین.