محمدباقر قائنی بیرجندی
محمدباقر قائنی مجتهد بیرجندی (۱۲۷۶-۱۳۵۲ق)، معروف به محمدباقر آیتی و محدث بیرجندی، فقیه، رجالی و متکلم شیعه در قرن ۱۴ قمری و عالم دینی، مجتهد و شاعر که تخلص به صافی دارد. نزدیک به ۷۰ اثر به او نسبت داده‌اند که کبریت احمر از مشهورترین آن‌هاست.
تحصیل و استادان
محمدباقر قائنی بیرجندی، در ربیع الاول سال ۱۲۷۶ هـ. ق در روستای «گازر» (از توابع قائن) دیده به جهان گشود. او ادبیات و علوم بلاغت را نزد والد بزرگوارش شیخ محمدحسن قائنی فرا گرفت.
بیرجندی، ۱۲ ساله بود که به سوی قائن حرکت کرد و در مدرسه جعفریه ساکن شد. و نزد برادرش حاج ملا محمدعلی و اساتید دیگر (همچون سید ابوطالب قائنی) ادبیات و معانی و بیان را تکمیل نمود.
هجرت به مشهد مقدس:
محمدباقر بیرجندی در سن ۱۴ سالگی به مدرسه میرزا جعفر در مشهد رفت و در مدت چند سال، برخی از کتب فقهی و اصولی (معالم، قوانین و شرح لمعه) را نزد میرزا هدایت‌الله مدرس ابهری و کتاب‌های شیخ انصاری (رسائل و مکاسب) را نزد شاگردان شیخ فرا گرفت که برخی از آنان عبارتند از:
- حاج سید عبد‌الصمد شوشتری که نزد شیخ انصاری از مطوّل تا آخرین کتاب‌های فقهی و اصولی را تا واپسین روزهای زندگی شیخ خوانده بود.
- شیخ محمدتقی بجنوردی
- شیخ علی یزدی
- علامه سید مرتضی یزدی قائنی
- حکمت و فلسفه را نزد میرزا علی‌رضا مدرس سبزواری و علوم تجوید و قرائت را در محضر ملاعلی مزینانی آموخت.
وی در این مدرسه در کمال احترام بود و حجره مرحوم شیخ‌الرئیس قاجار را بدو داده بودند. استاد وی، میرزا هدایت‌الله ابهری بارها گفته بود: من درس را تنها برای ایشان می‌گویم، زیرا که شیخ بهایی در عالم رؤیا سفارش او را به من فرموده است و گفت: او در آینده به مقاماتی عالی خواهد رسید.
هجرت به نجف:
شیخ محمدباقر بیرجندی در ۲۰ سالگی (۱۲۹۶ هـ. ق) آهنگ نجف نمود. وی در حالی که فاضلی کوشا و درس خوانده بود و در فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات دستی توانا داشت، در حلقه درس اساتید نام‌آور نجف شرکت جست و از محضر آنان استفاده‌های فراوانی برد. استادان وی در نجف عبارتند از آیات عظام:
علامه شیخ هادی تهرانی
هجرت به سامراء:
علامه شیخ محمدباقر بیرجندی در سال ۱۳۰۰ هـ. ق به سامراء رفت و سالیان چند در فقه و اصول از محضر فقیه بزرگ شیعه، میرزای شیرازی، بهره‌های فراوانی برد، و همزمان در علم حدیث و رجال از محضر محدث جلیل، میرزا حسین نوری صاحب مستدرک، استفاده کرد و مورد توجه فراوان آن دو استاد قرار گرفت. میرزای شیرازی که استعداد او را در فقه دید، بدو دستور داد که در این علم، کتاب بنویسد. و او به تالیف کتاب «وثیقة الفقهاء و ایضاح الطریق» مشغول شد. زمانی که جلد اول آن به پایان رسید، تقدیم محضر میرزا نمود و ایشان پس از آنکه یکی دو ماه آن را مطالعه فرموده بود، او را تحسین کرد و با تاکید و تکرار بدو گفت: «بنویس! بنویس!».
فعالیتهای علمی و اجتماعی
علامه شیخ محمدباقر بیرجندی، پس از رسیدن به مقام عالی اجتهاد و کسب اجازات متعدد اجتهادی و روایتی از اساتیدش، در ۳۰ سالگی رهسپار بیت‌الله الحرام و مدینه منوره شد و پس از بازگشت از سفر حج، به سوی زادگاه خویش بازگشت و در آنجا رحل اقامت افکند. در بیرجند پس از ازدواج، به تالیف و تصنیف، تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، افتاء و پاسخگویی به پرسش‌های مردم، اقامه نماز جمعه و جماعت پرداخت. همچنین منزل او محل رفع دعاوی و خصومات مردم و قضاوت شرعی بود و به عنوان حاکم شرع به اجرای احکام دین (مانند: طلاق زنانی که شوهران آنها مفقود شده بودند) می‌پرداخت، و البته در اواخر عمر شریفش از قضاوت دوری می‌کرد.
وجوب عینی نماز جمعه و وجوب بقاء بر تقلید میت اعلم، از فتاوای خاص علامه بیرجندی است.
مناظره با عالم سنی:
در روزهای نخست ورود مرحوم علامه بیرجندی به زادگاهش، روزی در مجلس امیر عَلَم (حاکم بیرجند) بین او و ملا ابراهیم حنفی (که از افاضل علمای عامه و معروف به احاطه بر کلام و جَدَل بود) در مسائل امامت و مباحث دیگر، بحثی در گرفت و به پیروزی وی بر ملا ابراهیم بینجامید. و این واقعه سبب شهرت مرحوم علامه در اوساط علمی و نزد مردم شد. همه مردم منطقه قائن و بیرجند و مردمان افغانستان (از سنی و شیعه) در مسائل مذهبی، بدو مراجعه می‌کردند و او بر حسب هر یک از مذاهب فتوا صادر می‌کرد و در خطابات رسمی از سوی علمای هرات و دولت افغانستان، از او به «مفتی الفریقین» تعبیر می‌شد.
وی عقیده داشت هرکس باید برای روز جهاد، آماده باشد و واجب است فنون نظامی را فرا گیرد و لذا هر روز تفنگش را برمی‌داشت و با گروهی از بزرگان و رؤسای شهر به صحرا می‌رفتند تا تمرین تیراندازی بنمایند و فنون رزم را فرا گیرند. حتی به برخی از جوانان، از زکات و حقوق شرعی مالی می‌پرداخت تا در تیراندازی استاد ماهر شوند و به گروهی دیگر آموزش دهند. همچنین دو نفر از کسانی که در تیراندازی کار با سلاح گرم مهارت داشتند استخدام کرده بود، که خبر این حرکت و اقدام در چند شماره روزنامه «حبل‌المتین» درج شد.
تدریس:
او همه روزه به تدریس فقه و اصول می‌پرداخت و از این رهگذر، گروه بسیاری از فضلای قائن و بیرجند را در دامان خویش پروراند، از جمله: آیت‌الله شیخ محمدحسین آیتی و آیت‌الله شیخ جواد عارفی بیرجندی.
آثار و تألیفات
از علامه محمدباقر بیرجندی، کتاب‌های فراوانی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی چون: فقه، اصول، کلام، تفسیر، حدیث، تاریخ و ادبیات، بر جای مانده که شمار آنها به ۶۲ اثر می‌رسد و اکثر آنها به خط شریفش در کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی موجود است. برخی از این آثار عبارتند از:
در فقه:
- وثیقة الفقهاء
- العین الباصرة شرح التبصرة
- الرسالة الفرضیة.
- منجزات المریض.
- مجمع المسائل.
- طلاق الحاکم زوجة الغائب.
- صلاة الجمعة.
- نصح الاستغاثه فی الملاعین الثلاثة.
- الرجعة فی النکاح.
- جامع الفقه
در اصول:
- ایضاح الطریق و فص العقیق.
- حاشیه معالم الاصول.
- قطر الامطار لمن اراد الاستنباط من کتب الاخبار.
- التحفة الغرویة.
- بدایة المعرفه
- شرح کتاب «تهذیب الوصول» علامه حلی.
در حدیث:
- رسالة فی فضیلة العلم و العلماء العالمین.
- نظم حدیث الکساء.
- ترتیب اخبار التهذیب و الاستبصار، و الفقیه و الکافی.
- تصحیح وسائل الشیعة
در تفسیر:
- آیات الاحکام.
- تفسیر القرآن الکریم (نا تمام).
در کلام و عقاید:
- اکفاء المکائد فی اصلاح المفاسد یا القاء المکائد فی اصلاح المفاسد.
- الرد علی الشیخیة.
- صمصام مهدی.
- نور المعرفة.
- فصل الخطاب.
- بدایة المعرفة.
- رساله‌ای در ردّ فرقه‌های صوفیه، خصوصاً فرقه گنابادیه.
در تاریخ:
- بغیة الطالب فی من رأی الامام الغائب.
- تذکرة الطالب.
- الدرّة البیضاء فی تبدمن احوال اصحاب الکساء.
- الکبریت الاحمر فی شرائط المنبر.
- مفتاح الفردوس.
- مکین الاساس فی احوال مولینا ابی الفضل العباس (فارسی).
- وقایع الشهورد و الاعوام (فارسی). و....
وفات
سرانجام آن مرد بزرگ، پس از عمری تلاش و کوشش در راه اعلای کلمه حق، در شب جمعه ۱۲ ذیحجة الحرام سال ۱۳۵۲ هـ. ق در ۷۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر او را در مدرسه معصومیه غسل دادند. و پس از تشییعی کم نظیر، در مقبره مخصوص خویش به خاک سپردند. به دنبال اعلام خبر وفاتش، در بیشتر شهرهای ایران مجالس یادبودی برگزار شد و حوزه علمیه قم به سوگ نشست و آیت‌الله مرعشی در مدرسه فیضیه مجلس با شکوهی منعقد ساخت.
منبع
سایت اندیشه قم سایت تبیان برگرفته از مقاله «آیت‌الله محمدباقر بیرجندی».
