حاکم حسکانی

نام کامل	ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله حسكانى
زادگاه	نیشابور
وفات	490ق.
اساتید	پدرش عبدالله بن احمد بن محمد، جدش احمد بن محمد،ابوطاهر بن محمش، قاضى ابوالعلاء صاعد، ابوعبدالله حافظ
شاگردان	عبدالغافر بن اسماعيل فارسى، مهدى بن ابى حرب، سيد ابومحمدحسینى قاينى
آثار	سیمای امام علی(ع) در قرآن‏، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل

قاضى عبيدالله بن عبدالله، معروف به «حاکم حسکانی»، از علماى بزرگ قرن پنجم هجرى است. وی از مهم ترین دانشمندان اهل سنت در زمینه تاریخ، حدیث و تفسیر قرآن بود. او شيخى فاضل و داراى مجلس وعظ و خطابه بود و خود نيز از علماى فراوانى روايت شنيده و يا اجازۀ روايت داشت.

ولادت و خاندان

ابوالقاسم، عبيدالله بن عبدالله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسكان قرشى عامرى نيشابورى، در نيشابور به دنيا آمد. خاندان وى خاندانى اهل علم و مشهور بودند.

جدّ بزرگ آنها عبدالله بن عامر در زمان خلافت عثمان، منطقۀ خراسان را فتح كرده بود و مردم آن سامان به دست وى مسلمان شده بودند. از اين جهت خاندان وى از عزت و احترام خاصى در نزد مردم برخوردار بودند.

پدرش عبدالله بن احمد (363-450 ق) نيز واعظى مشهور بود. وى روزهاى يكشنبه در مسجد مربعه در شهر نيشابور مجلس وعظ و خطابه داشت.

سه تن از فرزندان عبيدالله حسکانی نیز از راويان حديث به شمار مى‌آيند كه عبارتند از:

• محمد بن عبيدالله حسكانى، حاكم ابوعلى حذاء، وى شخصيتى با تقوا و متواضع و از علماى علم حديث به شمار مى‌آيد.
• صاعد بن عبيدالله حسكانى، ابوسعيد حذاء، او شخصيتى با تقوا و از اهل علم و حديث است.
• وهب بن عبيدالله حسكانى، ابوالفضل حذاء، وى نيز اهل علم و حديث و موعظه بود.

تحصیل و اساتيد

عبيدالله حسکانی از همان كودكى در محضر پدر و پدر بزرگ خود به فراگيرى علم و دانش مشغول شد. وی به شهرهای مرو، بغداد، رى و حجاز سفر كرد تا از علماى آن ديار بهره برد و از آنها روايت بشنود و گاهی خود نيز جلسات درس برقرار می نمود.

حاكم حسكانى علاوه بر پدر و جدش، نزد علماى فراوانى به فراگيرى علم و دانش پرداخت و از برخی آنان اجازه روايت دریافت نمود:

• ابوطاهر بن محمش
• قاضى ابوالعلاء صاعد
• ابوعبدالله حاکم نیشابوری
• ابوالحسن علوى
• عبدالله بن يوسف اصفهانى
• ابوالحسن بن عبدان
• ابن فتحويه دينورى

تدریس و شاگردان

حاكم حسكانى از علماى مشهور دوران خود بود. بسيارى از روات حديث پاى درس او مى‌آمدند تا از او روايت بشنوند و يا اجازۀ روايت بگيرند. وی در مرو جمع فراوانى از مشتاقان علم و دانش را به دور خود جمع كرد و شاگردان فراوانى را تربيت نمود. علماى فراوانى از محضر درس وى بهره برده‌اند، از جمله:

1. عبدالغافر بن اسماعيل فارسى (451 - 529 هجرى).
2. مهدى بن ابى حرب
3. سيد ابومحمد حسینى قاينى

مذهب

برخى حسکانیرا از علماى اهل تسنن و پيرو مذهب حنفى مى‌دانند و برخى ديگر او را از علماى شيعه مى‌دانند كه تقيه مى‌كرده است. ابن طاووس دربارۀ ايشان مى‌گويد: «الحاكم الحسكاني كان مِن أعيان رجال الجمهور»، حاكم حسكانى از شخصيت‌هاى برجستۀ علماى اهل تسنن بود.

او به طور فراوان از منابع حدیثى و تاریخى شیعه بهره برده و به نقل حدیث پرداخته است؛ به گونه اى که از دو منبع مهم تفسیر روایى شیعه یعنى تفسیر فرات کوفى و تفسیر عیاشى در تدوین کتاب تفسیرى خود به طور گسترده و فراوان استفاده کرده است. از این رو ذهبى مى گوید: او از راویان شیعى به گونه اى بحث مى کند که یک دانشمند شیعه آن گونه سخن مى گوید و بسیار مسلط به فن حدیث است.

حسکانى هم اساتید شیعه داشت و هم شاگردان شیعه تربیت کرد؛ مثلا مهدى بن ابى حرب حسینى که شاگرد اوست، استاد سه دانشمند بزرگ شیعه آن زمان یعنى ابو على طبرسى، ابو منصور طبرسى و ابن شهر آشوب بود. وى در اثبات ولایت ائمه (علیهم السلام) و فضائل ایشان کتاب هاى زیادى تالیف کرده است و در آن کتاب ها احادیث فراوانى از امامان بزرگوار شیعه، با سندهاى صحیح و معتبر نقل کرده است.

ذهبى در كتاب تذكرة الحفاظ مى‌گويد: «و وجدت له مجلسا يدل على تشيعه و خبرته بالحديث و هو تصحيح خبر ردِّ الشمسِ و ترغيم النواصب الشُّمُس»، كتابى از ايشان يافته‌ام كه دلالت بر شيعه بودن ايشان دارد و آن «تصحيح حدیث ردّ الشمس ...» است.

آثار و تأليفات

عبدالغافر بن اسماعيل، شاگرد مشهور حاكم حسكانى در كتاب تاريخ نيشابور مى‌گويد: «من فهرست تصانيف و تأليفات استادم را به خط خودش ديده‌ام كه به صد عنوان مى‌رسيد و در ميان آنها مطالب ارزشمندى بود».

از تأليفات وى مى‌توان به اين عناوين اشاره كرد:

1. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، في الآيات النازلة في أهل البيت صلوات الله و سلامه عليهم
2. فضائل شهر رجب
3. خصائص علي بن أبي‌طالب‌ عليه‌السلام في القرآن
4. تصحيح خبر ردّ الشَّمس و ترغيم النواصب الشُّمُس (شُمُس جمع شموس و به معناى متعصب و لجوج است.)

وفات

سرانجام قاضى محدث، ابوالقاسم عبيدالله حسكانى پس از عمرى خدمت به علوم و معارف محمد و آل محمد، در حدود سال 490 هجرى ديده از جهان فرو بست و به ديار باقى شتافت.

منابع

• ویکی نور