حق الناس
حق‌النّاس، اصطلاح مشهور در فقه و حقوق به معناى حقوق مردم بر یكدیگر است؛ حقوقى كه براى حفظ مصالح خاص دنیوى اشخاص و براى تثبیت حقى براى آنان وضع شده است.
حقوقى كه از احكام شرعى ناشى می‌شود، گاه متضمن حق مالى یا غیرمالى به سود یك شخص بر عهده شخصى دیگر است مانند دیون و حق قصاص، كه آن را حق‌الناس می‌نامند.
در احادیث و منابع فقهى، گاه به جاى حق‌الناس از تعابیرى چون حق عبد، حق عباد، حق آدمى، حق آدمیین و حقوق مسلمین استفاده شده است.[۱]
محتویات
حرمت حق الناس
رعایت حقوق مردم از دستورات اکید و از خطوط قرمز حرمت در دین اسلام است؛ تا آنجا که خداوند حق مردم را بر حق خویش مقدم فرموده است. امام علی علیه السلام می فرمایند:«جَعَلَ اللهُ سُبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدَّمَةً لِحُقوقِهِ»، خداوند سبحان، حقوق بندگانش را مقدمه‌ی رسیدن به حقوق خود قرار داده است.
در حدیثی دیگر از امیرالمومنین علیه السلام تجاوز یه اموال دیگران از بزرگ ترین گناهان دانسته شده است: «أعظمُ الخطایا اِقتِطاعُ مالِ امرِیءٍ مُسلِمٍ بِغَیر حَقٍّ».عظیم‌ترین گناهان، خوردنِ به ناحق و تجاوز به مال یک مسلمان است.
و پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم مال مسلمان را مانند خون او محترم شمرده اند: «حُرمةُ مالِ المُسلِم كَحُرمَةِ دَمِه» حرمت داشتن مال یک مسلمان همچون حرمت خون و جان او است.
در برخی روایات ادای حق مؤمن از بالاترین عبادتها دانسته شده است: امام جعفرصادق علیه‌السلام فرمود: «ما عُبِدَ اللهُ بِشیءٍ اَفضلَ مِن اداءِ حَقِّ المُؤمِنِ». هیچ عبادتی بالاتر از ادای حق مؤمن نیست. این دست روایات حکایت از اهمیت فوق العاده این اصل در صحنه زندگی اجتماعی مسلمانان دارد.
مصادیق حق الناس
آن چه بیشتر از حق الناس به ذهن متبادر می شود دست درازی به اموال دیگران است اما مصادیق حق الناس بسیار فراتر از این است. از جمله هتك حرمت، گناهان زبانى نظير غيبت، تهمت، شايعه، زخم زبان، سرزنش، اهانت و سخن چينى، و هر عمل دیگری که موجب آبروريزى و تخريب شخصيّت کسی گردد از مصادیق حق الناس به حساب می آید.
همچنین است هر عمل دیگری که دیگران را به زحمت اندازد از جمله سد معبر، رعایت نکردن قوانین رانندگی، ایجاد سر و صدای زیاد، آلوده کردن آب و هوا ،قطع بی منطق درختان و ریختن زباله در خیابان و...
آثار اجتماعی رعایت نکردن حق الناس
بسیاری از مشکلات کنونی جوامع مختلف ریشه در بی تفاوتی نسبت به حقوق دیگران دارد. مشکلات فراوان کارفرمایان و کارگران، از بین رفتن اعتماد متقابل میان کاسبان، خریداران و فروشندگان، ایجاد کدورت میان و همسایگان، نزدیکان و حتی میان خواهران و برادران و همسران.تبدیل شدن دوستی ها به دشمنی ها که چه بسا به ریختن خون یکدیگر می انجامد، آبروهایی که ریخته می شوند و شلوغ شدن دادگاه ها و ...
تولید فقر در اجتماع از دیگر آثار عدم رعایت حق الناس است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می فرمایند: «إنَّ اللهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی‌اَموالِ الأغنیاءِ اَقواتَ الفُقراءِ، فَما جاعَ فقیرٌ اِلاّ بِما مَنَع غنیُّ»؛ خداوند سبحان خوراک فقرا را در اموال اغنیا قرار داده هر فقیری که گرسنه بماند در نتیجة دریغ داشتن یك غنی از مال خود بوده است.
امام جعفرصادق علیه‌السلام در این باره می فرمایند: «لَو أَنَّ الناسَ أَدُّوا حُقوقَ اَموالِهِم لَكانوُا عایِشینَ بَخَیر». مردم اگر حقوق و واجبات مالی خود را ادا می‌کردند مسلّماً همه از یک زندگی مطلوب و رضایتبخشی برخوردار می‌شدند.
مصونیت و امنیت در اجتماع در گرو این اصل مهم اسلامی و انسانی است. حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها نیزفرمود:«جَعَلَ اللهُ تَرْكَ السَّرِقَةِ ایجاباً لِلْعِفَّةِ».خداوند، احتراز و پرهیز از سرقت را جهت مصونیت و امنیت اجتماعی واجب فرموده است.
عقوبت رعایت نکردن حق الناس
رویات اسلامی در بیان عقوبت تضییع حقوق مردم فراوان است. در برخی از این روایات تعابیر تکان دهنده ای وجود دارد که نشان دهنده اوج اهمیت رعایت حق الناس است .
- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «الحَجَرُ الغَصبُ فی الدّارِ رَهنٌ عَلی خَرابِها!» وجود یک آجر غصبی در بنای یک خانه، رهن بر ویرانی آن خانه خواهد بود!
- پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم:«مَن ظَلم اَجیراً أَجرَهُ احبَطَ اللهُ عَمَلهُ وَ حرَّمَ عَلیهِ ریحَ الجَنَّةِ»؛کسی که به اجیر و کارگر خود ستم کند و حق او را نپردازد خداوند اعمال نیکش را به کلی تباه و بوی بهشت را بر وی حرام خواهد نمود.
- امام جعفرصادق علیه‌السلام: «مَن اَكَلَ مِن مالِ اَخیهِ ظُلماً وَ لَم یَرُدَّهُ اِلَیهِ اَكَلَ جَذوَةً مِنَ النّارِ یَومَ‌الِقیامَةِ»؛کسی که از مال برادر دینی خود به ناحق بخورد و آن را به صاحبش برنگرداند خوراک او در روز قیامت شعله‌های آتش خواهد بود.
- پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم: «مَن أَخَذ أَرضاً بِغیرِ حَقٍّ كُلِّفَ أَنْ یَحمِلَ تُرابَها اِلی المَحشَرِ!»؛ هر کس به ناحق زمینی را تصرف کند (فردا) وادار می‌شود که خاک آن را تا محشر قیامت بر دوش خود بار نماید!
- امام جعفرصادق علیه‌السلام: «اَلمِرصادُ قَنطَرةٌ علی‌الصِّراطِ لایجوزُها عبدٌ بمَظلَمةِ عَبدٍ».مرصاد (کمینگاه) جایگاه رفیعی است بر روی پل صراط که (فردا) هیچ بنده‌ای که حق و مظلمه‌ای از مظالم عباد به گردنش باشد از آن عبور نخواهد کرد.
- پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم: «مَن غَشَّ مُسلِماً فی شِراءٍ أو بَیعٍ فَلَیسَ مِنّا و یُحشرُ یَومَ‌القِیامَةِ مَع‌الیهودِ لِأَنَّهُم أَغشُّ الخَلقِ لِلمُسلمین»؛ کسی که با مسلمانی در معاملة خرید و فروش تقلب و خیانت کند پیرو ما نیست و در قیامت با قوم یهود که خیانتکارترین خلق خدا نسبت به مسلمانان به شمار می‌آیند محشور خواهد شد.
- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «وَقودُ النّارِ یومَ القِیامَةِ كُلُّ بَخیلٍ بِمالِهِ علیَ الفُقَراءِ و كُلُّ عالِمٍ باعَ الدّینَ بِالدُّنیا».دو دسته، فردای قیامت هیزم جهنم خواهند بود: آدم بخیلی که وجوهات و حق فقرا را از مال خود نپردازد و دیگر عالِمی که دین خود را به دنیای خود بفروشد.
- امام جعفرصادق علیه‌السلام:«اِنَّ الله لایَرفَعُ اِلَیهِ دُعاءَ عَبدٍ فی بَطنِهِ حرامٌ أَو عِندَهُ مَظلِمةٌ لِأَحَدٍ مِن خَلقِه» .خداوند دعای کسی که در شکمش لقمة حرام و یا به گردن او مظالم یکی از عباد باشد اجابت نمی‌کند.
پانویس
- ↑ براى احادیث رجوع کنید به كلینى، ج7، ص220، 413؛ حرّعاملى، ج28، ص57، 229، ج29، ص174؛ براى منابع فقهى رجوع کنید به طوسى، ج7، ص101، 248، ج8، ص163؛ شمس‌الائمه سرخسى، ج9، ص36، 56، 101؛ ابن‌ادریس حلّى، ج3، ص495؛ مطیعى، ج20، ص301ـ302.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد 13، ذیل مدخل حق‌اللّه و حق‌النّاس از سید طه مرقاتى، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
