عثمان بن سعید عمری

عثمان بن سعيد بن عمرو عَمرى، نخستين نايب خاص امام مهدى عجل الله تعالی فرجه است كه اين منصب را در دوره امام هادى علیه السلام و امام عسكرى علیه السلام نيز بر عهده داشته و نهاد وكالت را رهبرى كرده است. او پس از شهادت امام عسكرى علیه السلام در مدّت كوتاهى، مسئوليت نيابت از امام عصر عجل الله تعالی فرجه را به عهده داشت.

اولین نائب خاص از نواب اربعه

عثمان بن سعيد عَمرى نخست، وكيل امام هادى عليه السلام و سپس وكيل فرزندش امام حسن عسكرى عليه السلام بود كه در زمان حيات آن دو بزرگوار، به انجام دادن امور آنان پرداخت و بعد از آن نيز به امور امام زمان عليه السلام رسيدگى مى كرد. او از قبيله بنى اسد بود و به جدش جعفر عمرى منسوب بود. برخى وی را از نوادگان عمّار بن ياسر دانسته اند. كنيه او «ابو عمرو» و «ابو محمّد» است و القابش عبارت اند از: «العمرى»، «السمان»، «الزيات» و «العسكرى» .

لقب هاى سه گانه اخير نشان مى دهد كه وى براى مخفى نگه داشتن ارتباط خود با امامان عليهم السلام، شغل پوششىِ روغن فروشى در سپاه زمامداران حاكم را انتخاب كرده بود. توقيعات و پاسخ امام عليه السلام به مسائل، به واسطه او صورت مى گرفت.
وى جليل القدر، مورد وثوق و امين بود. در توقيعى از امام عسكرى عليه السلام در باره او آمده است: «عَمرى و پسرش مورد وثوق اند. پس هر چه از جانب من به تو برسانند، از جانب من رسانده اند و آنچه به تو بگويند، از جانب من مى گويند. بنا بر اين، از آن دو، حرف شنوى و اطاعت كن ؛ چرا كه هر دو موثّق و امين اند». بر پايه اسنادى كه ارائه مى گردد، او محضر سه امام از امامان اهل بيت عليهم السلام يعنى امام هادى علیه السلام، امام عسكرى علیه السلام و امام مهدى عجل الله تعالی فرجه را درك كرده است. برخى او را از اصحاب امام جواد علیه السلام نيز شمرده اند كه ظاهراً صحيح نيست.

منزلت «عَمرى» نزد امامان عليهم السلام

تأمّل در نصوصى كه از امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام و امام مهدى عليه السلام در باره عثمان بن سعيد به ما رسيده نشان مى‌دهد كه وى نزد آنان از منزلت رفيعى برخوردار بوده است.

امام هادى عليه السلام در باره او مى‌فرمايد:

... اين ابو عمرو ، كه مورد اعتماد و امين است، آنچه بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.

همچنين امام عسكرى عليه السلام در باره او مى‌فرمايد:... اين ابو عمرو - كه مورد اعتماد و امين است - ، در [زمان امام] گذشته ، مورد وثوق بوده و مورد وثوق من در زندگى و پس از مرگم است . آنچه به شما بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.

عثمان بن سعيد، از جمله چهل نفرِ مورد اعتماد امام عسكرى عليه السلام است كه ايشان فرزندش مهدى عليه السلام را به عنوان امام و خليفه بعد از خود به آنها معرفى كرده است .

آرامگاه عثمان بن سعید عمروی در «جامع الخلاني» بغداد

علامه مجلسى رحمه اللّه در بحار نقل کرده است که جماعتى از ثقات اهل حدیث روایت کرده‌اند که جمعى از اهل یمن به خدمت حضرت امام حسن عسکرى علیه السلام مشرف شدند و اموالى به خدمت آن امام عالمیان آورده بودند، پس آن بزرگوار فرمود: اى عثمان! به درستى که تو وکیل و امین مال خدایى، برو اموالى را که آورده‌اند از اهل یمن قبض کن، اهل یمن عرض کردند که اى مولاى ما! به خدا سوگند که هر آینه عثمان از برگزیدگان شیعه توست، به درستى که آن چه در نزد ما بود از منزلت و مرتبت او در نزد شما امروز زیاد نمودى، به درستى که او معتمد در نزد شما است در خصوص مال خدا؟ فرمود: بلى، شاهد باشید که عثمان بن سعید عمرى وکیل من است و پسرش محمد بن عثمان وکیل پسرم مهدى است.

و نیز در بحار به سند خود روایت کرده است که بعد از وفات امام حسن عسکری علیه السلام به حسب ظاهر عثمان بن سعید مشغول به تجهیز آن بزرگوار بود و حضرت صاحب الامر علیه السلام بعد از وفات پدر بزرگوارش او را به منصب جلالت و وکالت و نیابت برقرار فرمود و جواب مسائل شیعیان به توسط او به شیعیان مى‌رسید و آن چه اموال از سهم امام علیه السلام بود به او تسلیم مى‌نمودند و به برکت وجود صاحب الامر علیه السلام مشاهده مى‌نمودند از او امور غریبه و اخبار به مغیبات و اموالى را که مى‌خواستند به او تسلیم نمایند وصف او را از حلیت و حرمت و مقدار آن را قبل از تسلیم آن‌ها خبر مى‌داد و آن که صاحبان اموال کیانند و همه آن‌ها از جانب حجة الله به او اعلام مى‌شد و او اخبار مى‌نمود.

دلايل نيابت «عَمرى» از امام مهدى عجل الله تعالی فرجه

اثبات نيابت خاصه عثمان بن سعيد عَمرى از ولى عصر عجل الله تعالی فرجه از اهميت ويژه اى برخوردار است؛ زيرا افزون بر اهميت اصل نيابت خاصّه، سند نيابت خاصه ديگر نائبان خاص ايشان نيز به او منتهى مى گردد. براى اثبات نيابت خاصّه عثمان بن سعيد، به چهار دليل مى توان استناد جست:

اجماع شيعيان اثنا عشريه

مهم ترين دليل بر صحّت نيابت خاص عثمان بن سعيد، اتفاق و اجماع تمامىِ شيعيان بر پذيرش نيابت اوست. همان گونه كه اشاره شد، عثمان بن سعيد، صحابى نزديك سه امام از امامان اهل بيت عليهم السلام و سخت مورد اعتماد آنان بوده و جايگاه و منزلت والايى در ميان پيروان آنان داشته است، به گونه اى هيچ يك از آنان در صحّت ادّعاى او ترديد نكرده است.

به تعبير ديگر، اجماع شيعيان دوازده امامى بويژه علما و فقهاى آنان، در تمامى دوره ها و زمان ها بر پذيرش نيابت خاصه عَمرى و ساير نوّاب خاصه، يكى از ادله روشن صحّت ادّعاى نيابت آنهاست.

رواياتى كه دلالت بر نيابت وى دارند

شيخ صدوق به نقل از عبيداللَّه بن عبداللَّه مى گويد: امام حسن عسكرى علیه السلام وكيلش، ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى را در روزگار حياتش واسطه ميان خود و پيروانش قرار دارد و هنگامى كه اَجَل امام علیه السلام در رسيد، به او فرمان داد كه پيروانش را گرد آورد و به آنان خبر داد كه فرزندش، جانشين وى و صاحب امر ولايت پس از ايشان است و ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى، وكيل او و باب و سفير ميان او و شيعيانش خواهد بود و هر كس درخواستى دارد، به عَمرى مراجعه كند، همان گونه كه در روزگار حيات امام علیه السلام به او مراجعه مى كرده است. همچنين شيخ طوسى روايت كرده است كه در مجلسى كه چهل نفر از شيعيان حضور داشتند، امام عسكرى علیه السلام خطاب به حاضران فرمود:

هان ! از امروز به بعد، ديگر او را [حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه] نخواهيد ديد تا سنّى از او بگذرد. پس آنچه را عثمان مى گويد، بپذيريد و به فرمان او گردن نهيد و گفته اش را بپذيريد؛ كه او جانشين امامتان است و كار به دست اوست.

وثاقت عثمان بن سعيد

عثمان بن سعيد، جزو افراد معدودى است كه با نصّ صريح امامان معصوم علیهم السلام توثيق شده و توثيق او با سند صحيح در اختيار ماست. سخن امام هادى علیه السلام و امام عسكرى علیه السلام مبنى بر توثيق او در صفحات پيشين نقل شد.

همچنين امام عسكرى علیه السلام در باره او و فرزندش، به احمد بن اسحاق - كه از عالمان بزرگ و وكيل موقوفات امام علیه السلام در قم بود - فرمود :

عَمرى و فرزند او مورد اعتماد من هستند و آنچه به تو برسانند، از سوى من رسانده اند و آنچه بگويند از جانب من گفته اند. پس سخن آن دو را گوش فرا ده و فرمان آن دو را اطاعت كن؛ كه آنها مورد اعتماد و امين هستند.

طبيعى است كه ادّعاى نيابت فردى با اين ويژگى ها و توثيقات از جانب امام معصوم علیه السلام، در نزد شيعيان پذيرفته است.

كراماتى كه از وى صادر شد

يكى از دلايلى كه مى تواند مؤيّد نيابت خاصّه آن جناب باشد، كراماتى است كه از وى ظاهر گرديده است. اين كرامات مورد تایید افراد موثق است که تمام نواب حضرت از آن بهره مند بودند.

صدور توقيعات به خط ناحيه مقدّسه

در زمان امام عسكرى علیه السلام توقيعات ناحيه امامت، با خط، علامات و گويشى بود كه براى عالمان و مردم شناخته شده بود. از آغاز غيبت نيز توقيعات به همان گونه كه قبلاً صادر مى شد، در دسترس عثمان بن سعيد و فرزندش بود و به عالمان و مردم ارائه مى شد .

ابونصر هبة الدين مى نويسد: توقيعات همان سان كه در دوره امام حسن عسكرى عليه السلام به مردم مى رسيد، پس از آن هم همان گونه و با همان خط به مردم ارائه مى شد . نگاشته هايى در امور دين و دنيا و چيزهايى كه از آن پرسش مى كردند، همراه با پاسخ هايى عجيب و خارق العاده.

وجوب اعلام امام در صورت عدم صحّت ادّعاى عثمان

بر فرض آن كه ادّعاى نيابت شخصى مانند عثمان بن سعيد كه داراى سابقه اى روشن است و همه شواهد و قرائن، درستى آن را تأييد مى كند، صحّت نداشته باشد، بر امام علیه السلام لازم است كه از هر طريق ممكن، نادرستىِ اين ادّعا را براى پيروان خود روشن نمايد، وگرنه مردمان نسبت به اين موضوع در جهل خواهند بود. در بخش مدّعيان دروغين، خواهيم ديد كه امام علیه السلام نسبت به كسانى كه به دروغ، ادّعاى نيابت داشتند، سختگير بودند و با توقيع رسمى، ادّعاى نيابت آنان را باطل مى كردند.

وفات عثمان بن سعید

زمان نيابت عثمان بن سعيد از امام مهدى عجل الله تعالی فرجه چندان طولانى نبود. اگرچه تاريخ دقيق وفات او گزارش نشده، ولى اجمالاً مشخّص است كه او چند سال پس از شهادت امام عسكرى علیه السلام ، به سراى باقى شتافته است. يكى از مهم ترين قرائن، مرگ احمد بن هلال است. احمد بن هلال، از كسانى است كه پس از وفات عثمان بن سعيد، به مخالفت با نايب دوم پرداخت و نيابت او را نپذيرفت و در نتيجه، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در ضمن توقيع، او را مطرود دانست. اين شخص در سال ۲۶۷ق از دنيا رفته است. بنا بر اين، مشخّص مى شود كه وفات نايب اوّل مدّت زمانى قبل از او يعنى در سال هاى ۲۶۵ يا ۲۶۶ بوده است.

پس از وفات محمّد بن عثمان، توقيعى از جانب امام مهدى عجل الله تعالی فرجه خطاب به نايب دوم يعنى محمّد بن عثمان بن سعيد صادر شد كه در آن، از عثمان بن سعيد ستايش فراوان شده بود :

پدرت سعادتمندانه زيست و ستوده درگذشت. خداوند ، او را رحمت كند و به اولياء و دوستدارانش ملحق كند كه همواره در كار آنان كوشا بود و تلاشش در كارهايى بود كه او را به خداى عزّ و جلّ و به ايشان نزديك مى كرد! خداوند ، رويَش را خرّم گرداند و لغزشش را ناديده بگيرد!

مزار او در غرب بغداد در كنار خيابان ميدان، در مسجدی به نام «جامع الخلاني» است. اين مكان در زمان شيخ طوسى نيز پابرجا بوده و اكنون نيز محلّ مشهورى است.

منابع

• محمد محمدی نیک (ری شهری)، دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ، جلد سوم.
• شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، قسمت دوم، باب چهاردهم: در تاریخ امام دوازدهم.