شفاعت

شفاعت به معنای میانجیگری اولیای الهی برای اهل ایمان در آخرت در نزد خداست تا به واسطه این شفاعت گناهان شخص مورد بخشش قرار گیرد و رحمت خدا شامل حال او شود. قرآن تنها کسانی را که از طرف خدا اجازه شفاعت را داشته باشند قادر به شفاعت می‌داند. همچنین برای بهره مندی از شفاعت شرایطی را بیان می‌نماید.

شفاعت از عقاید مسلم اسلامی و مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است. اما فرقه وهابیت معتقد است در خواست شفاعت از کسی که از دنیا رفته است شرک است.

مفهوم شفاعت

شفاعت از «شَفع» به معنای جفت (در مقابل «وِتر» به معنای تک) گرفته شده و در اصطلاح به معناى واسطه قرار گرفتن شفيع براى رساندن درخواست کننده شفاعت به خيرى يا در امان نگه داشتن او از شرى است. گویا شفیع اعتبار و کمالی که خود دارد را ضميمه صلاحيت ناتمام خواهنده شفاعت می کند تا او را به خیری برساند یا از او دفع شری بکند.

بنابراين، شفاعت سبب مستقل نيست، بلكه مكمّل و متمّم سبب است، يعنى در همه جا تأثير ندارد، بلكه فقط براى كسانى است كه سبب و زمينه براى رسيدن به كمال و خير يا درامان ماندن از عذاب و شر را داشته باشند، ولى اگر طالب شفاعت، هيچ لياقتى براى رسيدن به آن كمال و هيچ موجب نقصى براى در امان ماندن از آن عذاب را نداشته باشد، شفاعت شامل حال او نمى‏شود، مثل اينكه يك فرد عادى كه نه سواد دارد و نه استعداد، بخواهد با توسل به شفاعت، دانشمندى برجسته شود و يا يك بنده ياغى كه از مولايش اطاعت نكرده، بخواهد با توسل به شفاعت، مورد عفو مولا قرار گيرد. در اين موارد، شفاعت سود ندارد.

در مورد معنای شفاعت در اصطلاح دین گفته اند:

«شفاعت» عبارت است از این که در روز قیامت، پیامبران و اولیاء و صالحان درباره کسانی که پیوند ایمانی خود را با خدا قطع ننموده و از طرفی رابطه معنوی خود را با شفاعت کنندگان درگاه الهی حفظ کرده‌اند، وساطت و میانجیگری خواهند کرد.

آیات شفاعت در قرآن

آیات شفاعت در قرآن را می توان در این چهار دسته قرار داد:

• آیاتی که شفاعت را نفی می‌کنند مثل: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید پیش از آن که روزی فرا رسد که در آن نه خرید و فروش است و نه دوستی و نه شفاعت و...

• آیاتی که شفاعت را مختص خدا می‌دانند مثل: «قُلْ لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»؛ بگو تمام شفاعت از آن خداست (زیرا) حاکمیت آسمان‌ها در زمین از آن اوست.

• آیاتی که شفاعت را برای دیگران و مشروط به اذن الهی می‌دانند مثل: «وَلَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»؛ هیچ شفاعتی نزد او جزء به کسانی که اذن داده، سودی ندارد.

• آیاتی که برای شفاعت شوندگان شرایطی را بیان می‌کنند مثل: «...وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَىٰ وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ»؛ ...و آنها جز برای کسانی که خدا راضی (به شفاعت او) است، شفاعت نمی‌کنند و از ترس او بیمناکند.

با بررسی آیات شفاعت بدست می‌آید که منظور از آیات نفی کننده شفاعت این است که کسی به عنوان مستقل چنین حقی را ندارد و منظور از آیات اثبات کننده شفاعت این است که اصلاً و ذاتاً شفاعت برای خداست و برای غیر خدا با اذن و تملیک اوست.

شفیع در حقیقت خود خدای سبحان است و برگشت شفاعت به این است که یکی از صفات خدا بین خدا و شخص شفاعت خواه، واسطه می‌شود تا حال او را اصلاح کند مانند واسطه شدن رحمت و مغفرت خدا بین او و بنده گنهکارش، تا وی را از وبال گناهش و از عذاب نجات دهد.

شفاعت کنندگان

از برخی از آیاتی که در مورد شفاعت در قرآن آمده است می توان ویژگی های شفاعت کنندگان را بدست آورد. آیات زیر نمونه هایی از این آیات هستند:

• آیه 86 سوره زخرف: «وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ» این آیه بیان می دارد که کسانی که مشرکین غیر از خدا می‌خوانند قادر بر شفاعت نیستند. و در پایان آیه ویژگی گروهی که می توانند شفاعت کنند را اینگونه بیان می دارد: ««مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ» این بخش از آیه معمولا به یکی از دو صورت زیر معنا شده است:
  1. كسانى كه شهادت بحق مى‌‏دهند و عالم به حق هم هستند يعنى هم به زبان می‌آورند و هم در دل معتقد بحق هستند.
  2. کسانی که شهادت به توحید می دهند و به حقیقت حال و عمل کسی که برایش شفاعت می‌کنند عالم هستند.
• آیه 109 سوره طه: «يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَٰنُ»؛ در آن روز شفاعت کسی سودی ندهد مگر آنکه [خدای] رحمان به او اذن دهد و گفتارش را [در مورد شفاعت از دیگران] بپسندد.» مطابق با این آیه کسانی می توانند شفاعت کنند که از خدا اذن شفاعت داشته باشند.
• آیه 87 سوره مریم: «لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَٰنِ عَهْدًا»؛ آنان هرگز مالک شفاعت نیستند؛ مگر کسی که نزد خداوند رحمان، عهد و پیمانی دارد.» این آیه شفاعت کردن را تنها خاص کسانی می داند که نزد خدا عهدی دارند. در مورد عهد مورد اشاره در آیه دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است از جمله:
  1. عهد ايمان به خدا و تصديق به نبوت است
  2. عهد همان وعده شفاعتى است كه به طورى كه از اخبار بر مى‌‏آيد به امثال انبياء و امامان و مؤمنين و ملائكه داده.
  3. عهد عبارت است از شهادت به لا اله الا اللَّه و امید نداشتن به حول و قوه خود و دیگران

آیات و روایات افراد زیر را صاحب شفاعت دانسته است:

• پیامبران: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده اند: «يشفع الأنبياء في کل من کان يشهد لااله الا الله مخلصاً؛ پيامبران الهي براي کساني که از روي اخلاص به يگانگي خدا گواهي داده اند شفاعت مي کنند.» و مفسران در تفسیر آیه «عَسَىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا»؛ امید است پروردگارت تو را به مقام پسندیده‌ای برانگیزد.» گفته‌اند: مقصود از مقام محمود، همان مقام شفاعت برای پیامبر اسلام است.

• امامان معصوم علیهم‌السلام: در ذیل آیه ۱۰۱ سوره شعراء روایات متعددی آمده که در بعضی از آنها صریحاً آمده که شافعان، امامان علیهم السلام هستند.

• علماء و شهدا: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «سه گروه هستند که از خدای متعال طلب شفاعت می‌کنند و شفاعتشان پذیرفته می‌شود؛ «الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ انبیاء، پس از آنها علماء و پس از آنها شهدا».

• فرشتگان: «وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَىٰ»؛ و چه بسیار فرشتگانی که در آسمان ها هستند که شفاعتشان هیچ سودی نمی بخشد مگر پس از آنکه خدا برای هر که بخواهد و بپسندد، اجازه دهد.».

شفاعت شوندگان

شرایطی که برای بهره مندی از شفاعت شفاعت‌کنندگان با بررسی آیات و روایات بدست می‌آید چنین است:

داشتن دین مورد رضایت الهی:

در آیه 28 سوره انبیاء در مورد شفاعت فرشتگان آمده است: «لا یشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى: شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که خدا از او راضی و خشنود باشد.» از امام رضا علیه السلام در مورد این آیه سوال کردند. حضرت در پاسخ فرمود: معنايش اين است شفاعت نمى كنند جز براى كسى كه دين او مورد رضايت و پسند خدا باشد.

اینکه چرا امام رضایت الهی را در این آیه به رضایت از دین شخص معنی نموده اند از دقت به این نکته مشخص می شود که فرد مؤمن و معتقد اگرچه گناهکار و دارای لغزش هایی باشد، ولی از جهت ایمان و عقیده‌اش مورد رضایت و خشنودی خدای متعال است.

با این وصف مشرك و كافر که دين مورد پسند خدا را ندارند مورد شفاعت قرار نمی گیرند.

نداشتن دشمنی با پیامبر و خاندان ایشان:

امام صادق (عليه السلام) فرمود:

«لو انّ الملائكة المقربين والأنبياء المرسلين شفَّعُوا فى ناصب ما شُفِّعوا».

«اگر همه فرشتگان مقرّب الهى و تمام پيامبران مرسل براى ناصبى (يعنى كسى كه دشمن خاندان عصمت و طهارت است) شفاعت كنند شفاعت آنان پذيرفته نمى شود»

و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

«إذا قمت المقام المحمود تشفعت فى أصحاب الكبائر من أُمّتى فيشفعنى اللّه فيهم واللّه لاتشفعت فيمن آذى ذرّيّتى».

«هنگامى كه در مقام شفاعت قرار گيرم براى گناهكاران امتم شفاعت مى كنم و خداوند شفاعت مرا مى پذيرد. به خدا سوگند براى كسانى كه ذريه و فرزندان مرا آزار كرده باشند شفاعت نمى كنم».

تکذیب نکردن شفاعت:

امام هشتم (عليه السلام) مى فرمايد: «من كذب بشفاعة رسول اللّه لم تنله».

«كسى كه شفاعت رسول خدا را تكذيب كند شفاعت آن گرامى به او نمى رسد».

کوچک نشمردن نماز:

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: «لا ينال شفاعتنا من استخف بالصّلاة؛ كسى كه نماز را سبك بشمارد به شفاعت ما نمى رسد».

برخی معتقدند آنچه در مورد نفی شفاعت در این موارد آمده است بدین معناست که شخص مدتها در عذاب بماند و از شفاعت محروم باشد نه اين كه اصلاً شفاعت نشود چرا که مطابق با روايات دیگری در مورد شفاعت آمده هر كس ايمان به خدا داشته باشد و دين او مورد رضايت و پسند الهى باشد بالأخره شفاعت شفاعت كنندگان موجب نجات او مى شود.

چنانچه در حدیثی از امام صادق (عليه السلام) در مورد زنا کننده آمده است:

«فواللّه لا تنال شفاعتنا إذا ركب هذا (يعنى الزنا) حتى يصيبه ألم العذاب ويرى هول جهنم».

«به خدا سوگند شفاعت ما به كسى كه مرتكب زنا شده باشد نمى رسد. جز پس از آن كه عذاب دردناك الهى را بچشد و هول و ترس جهنم را ببيند».

اثر تربیتی اعتقاد به شفاعت

اثری که وعده شفاعت در افراد می‌گذارد، زنده کردن حسّ امیدواری در افراد گناه‌کار است تا آنان با دیدن گناهان و جرائم خود دچار ناامیدی و یأس از رحمت بی‌کران الهی نگردند. مانند همان اثری که اعتقاد به توبه و پذیرش از سوی خداوند متعال در انسان‌ها می‌گذارد.

اعتقاد به شفاعت در بین مذاهب اسلامی

همه فرق اسلامي اصل شفاعت را جزو آموزه‌هاي مسلّم قرآن و سنت مي‌دانند و معتقدند كه آيات و روايات متعددي، اصل جواز و صحت شفاعت را تأييد مي‌كنند اما در مورد کیفیت آن اختلافاتی وجود دارد

دیدگاه اشاعره

متکلمان اهل سنت که غالبا در کلام مذهب اشعری دارند معتقدند شفاعت مخصوص مومنانی است که در دنیا مرتکب گناه کبیره شده اند و شفاعت را وسیله رفع عقاب نجات از عذاب ابدی می دانند.

دیدگاه شیعه

علمای شیعه همگی شفاعت را جزء ضروریات دین می شمارند. شیخ صدوق در مورداعتقاد شیعه در مسئله شفاعت می‌گوید: اعتقاد ما در مسئله شفاعت چنین است که شفاعت برای کسی است که دین او مورد رضایت بوده و گناه کبیره یا صغیره‌ای مرتکب شده است. ولی شفاعت برای اهل شک و شرک و هم‌چنین اهل کفر و جحود نمی‌باشد بلکه برای گناهکارانی از اهل توحید می‌باشد»

دیدگاه وهابیت در مورد شفاعت

وهابی ها گر چه معتقدند پیامبران علیهم السلام، فرشتگان و اولیای خدا، در روز رستاخیز حق شفاعت دارند؛ اما درخواست شفاعت از شفیعان را در حالتی که در عالم برزخ به سر می برند، شرک می دانند.

اما به نظر شیعه درخواست از غیر خدا به خودی خود مستلزم شرک نیست و شرک ورزیدن در جایی است که اعتقاد به الوهیت و ربوبیت و مستقل دیدن چیزی وجود داشته باشد.

منابع

• سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
• طيب، عبدالحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، اسلام، 1369 ش، چاپ 2.
• طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه، پنجم، ۱۴۱۷ق.
• کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، ۱۳۳۶ش.
• کاظم احمد زاده، شفاعت، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۱۴ بهمن ۱۳۹۱.
• نکویی سامانی، مهدی، بررسی معنا، شرایط و آثار شفاعت پیامبر اکرم (ص) از منظر مذاهب اسلامی، پژوهشنامه حج و زیارت، بهار و تابستان 1396