تواضع

تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در قرآن و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است.

معنای لغوی

ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن استو به معنای خویش را كوچك نشان دادن، و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است. مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى كند.

اهمیت تواضع

در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید. در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ وَ خَيْرٍ »؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. و رسول خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند: « إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ »؛ برترينِ مردم در بندگى [خدا ]كسى است كه در عين بزرگى فروتنى كند. همچنین در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند بیان شده است: « وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»؛« و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند» همچنین در روایات اهل بیت علهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير»؛ كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. در حدیثی دیگر امام على عليه السلام می فرمایند: « إذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ » انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، فروتن شود.

تواضع در برابر خدا

اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود:« اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته» اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به يادآوردن است.

تواضع نسبت دانشمندان و معلمان

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند:« تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.» ؛ در برابر كسى كه از او فرا مى گيريد ، فروتنى كنيد همچنین امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند: « مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمينَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ» امام على عليه السلام : هركس براى شاگردان فروتنى كند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد ، دانشش رواج يابد .

تواضع نسبت به والدین

در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید:« وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»؛بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. امام صادق عليه السلام در تفسیر این ایه شریفه می فرمایند: « لا تَملَأْ عَينَيكَ من النَّظَرِ إلَيهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ ، و لا تَرفَعْ صَوتَكَ فَوقَ أصواتِهِما ، و لا يَدَكَ فَوقَ أيديهِما ، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خيره مكن و صدايت را از صداى آنها بلندتر مگردان و رو دست آنها نيز بلند نشو و از آنها پیش نَيُفت. »}}

تواضع رهبرنسبت به مردم

امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:«بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن

تواضع مذموم

یکی از رفتارهای مذموم فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله:« مَن تَواضَعَ لِغَنِيٍّ ، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَينَ عَينَيهِ»؛ هر كه براى توانگرى تواضع نمايد ، خداوند ، فقر را بر پيشانى اش مُهر مى نمايد . همچنین می فرمایند : « إيّاكُم وَالتَّواضُعَ لِغَنِيٍّ ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِيٍّ إلّا ذَهَبَ نَصيبُهُ مِنَ الجَنَّةِ »؛ مبادا به توانگر تواضع كنيد! هيچ كس براى توانگرى فروتنى نمى كند ، جز آن كه بهره بهشتى اش نابود مى شود امام على عليه السلام درباره تواضع رد مقابل ثروتمندان می فرمایند: « مَن أتى غَنِيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ»؛هر كه نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نمايد ، دو سوم دينش تباه شده است .

تواضع در مقابل مستمندان

هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على عليه السلام:« ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنياءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ ، و أحسَنُ مِنهُ تِيهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِياءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ » چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر تهيدستان به قصد رسيدن به اجر خداوند ، و نيكوتر از آن بى اعتنايى و سرفرازى درويشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند.

نشانه های تواضع

زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است که بخشی از آن را مرور خواهیم کرد.

• رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم می فرمایند:«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى» همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد.
• پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.» و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد.
• پيامبر اسلام(ص) مى فرمايد:« مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ » كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.
• امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: « من التّواضع أن تسلّم على من لقيت » نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.

آثار تواضع

این ویژگی اخلاقی آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد.

بزرگی یافتن

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ » هر كه براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا برد. همچنین فرمود :« مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً يَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أعلى عِلِّيِّينَ ، ومَن يتكبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً يَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أسفلِ السافِلينَ » هر كه يك درجه براى خدا فروتنى كند، خداوند ، يك درجه او را بالا مى برد تا آن جا كه وى را در اَعلى علّيّين جاى دهد، و هر كس يك درجه بر خدا تكبّر ورزد، خداوندْ او را يك درجه فرود مى آورد تا جايى كه وى را در اسفل سافلين ، جاى دهد . حضرت علي(ع) مي فرمايند:« التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »؛ تواضع نردبان بزرگی است

محبوبیت در میان خلق

فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:« ثَلاثٌ يوجِبنَ المَحَبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ» سه چيز عامل دوستى است : خوش‏خويى ، ملايمت نيكو و فروتنى .

قدرت بر طاعت خدا

امام على عليه السلام« مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم يَسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ »هركه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد ، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آيد .

سلامت

امام علی(ع) فرمودند: « اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ » تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد

جلب نعمت از سوی خداوند

امام علی(ع) فرمودند:« بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ » با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود

ایمن بودن از حسادتها

امام حسن عسکری(ع) می فرمایند :« التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا يُحسَدُ علَيها »؛ فروتنى، نعمتى است كه به آن حسادت نمى شود.

تواضع، سنگري در مقابل دشمنان

امام علی(ع) فرمودند:« اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ »؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید

منابع

• میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری شهری
• تواضع، زینب طاهری، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی) تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391]