محمدفؤاد سزگين

محمدفؤاد سزگين^[۱] در سال /1924-1343ق. در استانبول متولد شد. تحصيلات مقدماتي را در همان جا آغاز كرد و پس از اتمام دوره دبيرستان وارد دانشكده هندسه استانبول شد، اما آن را رها كرد و به ادامه تحصيل در "مؤسسه شرق‌شناسي" دانشكده ادبيات دانشگاه استانبول پرداخت.

وي با تلاش مستمر توانست در 1947 در سن 23 سالگي مدرك كارشناسي ارشد خود را در رشته "مطالعات شرق‌شناسي" و به‌ دنبال آن، دكتراي خود را در رشته "علوم اسلامي پژوهش‌هاي ايراني و فلسفه" در 1950 اخذ كند. سزگين مدت‌ها در گروه پژوهش‌هاي اسلامي دانشگاه استانبول به فعاليت علمي و پژوهشي پرداخت. در 1960 به دلايل سياسي، مؤسسه پژوهشي خود و چندي بعد زادگاهش، استانبول را ترك كرد و با ياري دوستش، والي هارتنر راهي فرانكفورت شد. هارتنر مؤسسه‌اش را در اختيار او قرار داد تا وي كتابش، تاريخ التراث العربي را كامل كند. سزگين براي قدرداني جلد اول كتابش را تقديم او كرد.

سزگين علاوه بر تحقيق و پژوهش، كرسي تدريس در رشته تاريخ علوم طبيعي و علوم عربي اسلامي در دانشگاه فرانكفورت را بدست گرفت و اينك بيش از 40 سال است كه در آنجا به تدريس و پژوهش مشغول است و براي گسترش تحقيقات تاريخ علوم اسلامي و تداوم طرح‌هاي پژوهشي در اين حوزه در 1970 تأسيس "مؤسسه تاريخ علوم اسلامي و عربي" را به مركز اروپا پيشنهاد كرد كه با تلاش او در 1981-1982 شكل گرفت. اين مؤسسه وابسته به دانشگاه فرانكفورت است و كتاب‌هاي مهمي منتشر كرده كه در واقع حاصل خدمات سزگين است. هم‌اكنون وي رئيس مؤسسه است. نخستين اقدام عملي وي براي مؤسسه مذكور، اهداي كتابخانه شخصي‌اش بود كه بين 16000-20000 جلد كتاب برگزيده داشت و جايزه‌اي كه از ملك فيصل به‌ خاطر ترجمه كتاب تاريخ التراث العربي از آلماني به عربي دريافت كرده بود.

فؤاد سزگين داراي تأليفات زيادي است. مهم‌ترين اثر او تاريخ التراث العربي در كتابشناسي و فهرستنگاري نوشته‌هاي عربي ـ اسلامي (كه به مواريث مكتوب اسلامي نيز شهرت دارد) است. اين اثر در 12 جلد منتشر شده است؛ آن گونه كه در <فهرست كتاب‌هاي چاپي درباره خاورميانه> آمده، قرار است 14 جلد باشد. نوشته‌هاي عربي ـ اسلامي از ابتداي قرن اول تا سال 430ق. را شامل مي‌شود و با جامعيتي مناسب توانسته است در پاره‌اي از علوم اسلامي تحقيقات و دستاوردهاي شايان توجهي در حوزه پژوهش به‌ ويژه تاريخ و مواريث مكتوب جهان اسلام عرضه كند و نواقص و كاستي‌ها را جبران كند.

اين اثر براي نخستين بار در 1967م، به زبان آلماني با عنوان <Geschichte der Arabischech Schrrifttums> در مؤسسه بريل ليدن منتشر شد و تا 1984 نُه جلد در موضوعات زير به‌ تدريج منتشر شد:

جلد اول) علوم قرآني (شامل قرائات و تفاسير)، حديث، تاريخ، فقه، عقايد و تصوف
جلد دوم) شعر؛ جلد
جلد سوم) پزشكي ـ داروسازي، جانورشناسي ـ دام‌پزشكي
جلد چهارم) كيميا ـ شيمي، گياه‌شناسي ـ كشاورزي
جلد پنجم) رياضيات
جلد ششم) نجوم
جلد هفتم) احكام نجوم
جلد هشتم) فرهنگ‌نگاري
جلد نهم) دستور زبان است.

از سال 1984 وقفه‌اي 16 ساله در انتشار اين كتاب پيش آمد و سزگين براي اين نه جلد، نمايه‌اي درهمكرد در 604 صفحه منتشر كرد. در سال 2000 سه جلد 10، 11 و 12 در زمينه جغرافيا و نقشه‌نگاري منتشر شد. جلد سيزدهم فلسفه و منطق است و جلد چهاردهم آشنايي با تاريخ دانش و شناخت در كشورهاي اسلامي است.

فؤاد سزگين در مقدمه اثرش گفته است كه در آغاز قصد داشته است كتاب <تاريخ ادبيات عربي> اثر شرق‌شناس آلماني، كارل بروكلمان (1867-1956) را با افزودن نسخه‌هاي خطي موجود در استانبول تكميل كند، اما در جريان كار از طرح نخست چشم پوشيده و تصميم گرفت از سويي، در حد امكان تمامي فهرست‌ها و پژوهش‌هايي را كه پس از اثر بروكلمان انتشار يافته بود در اثر خود بگنجاند و از سويي ديگر درباره ادبيات چاپي و نسخه‌هاي خطي دست به‌ تحقيق مستقل بزند.

هم‌اكنون، بيش از چهل سال از تأليف اين اثر مي‌گذرد. سزگين در اين مدت براي جمع‌آوري آگاهي‌هاي لازم در تأليف اين اثر به نقاط مختلفي از خاور و باختر جهان سفر كرده و به غير از فهرست‌ها و كتابشناسي‌ها، با كثيري از فهرستنگاران و كتابشناسان جهان ديدار و رايزني كرده است.

شيوه تأليف تاريخ التراث العربي به‌ اين صورت است كه مؤلف در آغاز هر فصل از كتاب كه مختص يك علم است ابتدا مقدمه‌اي راجع به پيشينه اين علم، آثاري را كه از ابتدا در آن زمينه پديد آمده و به آغازگران آن علم اشاره مي‌كند و بعد به‌ ترتيب سال وفات مؤلفان و آثاري كه از ابتدا در آن موضوع نوشته شده است به همراه توضيحي، كوتاه درباره مؤلفان معرفي مي‌كند.

در معرفي مؤلف و آثار به منابعي كه از آن استفاده شده نيز اشاره مي‌كند و در موضوعاتي كه مستقيماً با تاريخ علوم ربط دارند (جلدهاي 3، 4، 5، 6، 7) فصلي را با عنوان "منابع" مي‌آورد. در اين بخش هر علم را پيش از آن كه وارد فرهنگ عربي ـ اسلامي شود به تفصيل بحث مي‌كند. بيشتر اين منابع يوناني، سرياني، هندي و ايراني هستند و در ذيل نام مؤلفان به‌ ترتيب شرح حال مؤلفان، تأليف‌ها، شرح‌هاي نوشته شده بر آثار آنها، تلخيص‌ها، گزيده‌ها و نيز ذيل‌ها و رديه‌هاي نوشته شده بر آثار مؤلفان مي‌آيد.

هم‌اكنون جلدهاي 1-4 اين اثر در "مؤسسه نشر فهرستگان" توسط گروهي از مترجمان از روي متن اصلي كتاب (آلماني) به فارسي ترجمه شده است كه سرويراستاري آن را احمدرضا رحيمي ريسه بر عهده داشته است.

ديگر آثار سزگين عبارتند از:

كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاي نسخه‌هاي خطي عربي در جهان، همراه با كتابشناسي علوم قرآني، حديث، تاريخ‌نگاري، تاريخ فرهنگ و ادبيات، فقه، كلام و تصوف، ترجمه و تنظيم چنگيز پهلوان. اين اثر شامل تمامي اطلاعات سزگين در مجلدات 1-9 است كه فهرست كاملي در اختيار خواننده قرار مي‌دهد و علاوه بر اطلاعات نسخه‌هاي خطي عربي آگاهي‌هاي فراواني درباره نسخه‌هاي خطي به زبان‌هاي ديگر از جمله فارسي به‌دست مي‌دهد.

گفتارهايي پيرامون تاريخ علوم عربي و اسلامي، ترجمه و تنظيم محمدرضا علايي است. اين اثر شامل مقاله‌هايي درباره تاريخ علوم اسلامي و كشورهاي اسلامي است؛ و مختارات من الجغرافيا الرياضيه والكرتو غرافيا عندالعرب والمسلمين و استمرارها في‌العرب. در اين اثر، سزگين به علم جغرافياي رياضي و نقشه‌كشي نزد اعراب و مسلمانان پرداخته است.

همچنين مي‌توان به: تاريخ العلوم، دراسات حول مصادر الجامع الصحيح (1956، استانبول)، محاضرات في تاريخ العلوم العربيه والاسلاميه، مجاز القرآن: ابوعبيده محمد بن المثني التيمي (210ق.) تصحيح و تعليق فؤاد سزگين و الدرالفريد و بيت‌القصيد ابن ايدمر، محمد بن سيف‌الدين (639ق.) به‌ اهتمام فؤاد سزگين و ديگران اشاره كرد.