ملا حبیب الله کاشانی

آیت الله ملا حبیب الله شریف کاشانی (زاده: ۱۲۶۲ کاشان، درگذشته: ۱۳۳۸ کاشان) از علما و مجتهدان معاصر شیعه بود.

ولادت

حبیب‌الله شریف كاشانی در سال 1262 ق. دیده به جهان گشود. پدرش آیت الله ملا علی مدد ساوجی در ساوه متولد شد و بخش عظیمی از تحصیلات خود را در قزوین و سپس كاشان گذراند.

در ایام جوانی به درجه اجتهاد رسید و سپس در سال 1266ق. از كاشان به ساوه مراجعت كرد و تا پایان عمر روشنی‌بخش مردمان آن دیار گردید. مادر ملا حبیب‌الله، دختر میرزا حبیب‌الله (معروف به میرزا بابای حسینی نطنزی) بود.

تحصیل

حبیب‌الله پس از رحلت پدرش (1270 ق) در زادگاهش كاشان تحت سرپرستی آیت الله سید حسین كاشانی (متوفی 1296 ق) به تحصیل علوم حوزوی همت گماشت. آن نوجوان یتیم، در پرتو تلاش و استعداد خدادادی‌اش و دقت و مراقبت استادش، در مدت ده سال مدارج عالی تحصیل را پشت سر نهاد و در شانزده سالگی از استادش، گواهی اجتهاد دریافت كرد.

آیت الله سید حسین كاشانی كه از شاگردان پدر بزرگوار ملا حبیب‌الله بود، نقشی بسزا در تربیت علمی و نیز امور زندگی ملا حبیب‌الله داشت وی در گواهی اجتهادی كه برای ملا حبیب‌الله نوشته چنین آورده‌ است: «...فرزند روحانی من، عالم ربانی و عامل صمدانی، استاد زبردست، دانشمند و فقیه كامل، رستگار و رهرو راه سعادت مؤید به تأیید خداوند بی‌نیاز، حبیب‌الله فرزند مرحوم مغفور علامه زمان علی مدد كه پروردگارش رحمت كناد، در بسیاری از اوقات بحث و تحقیق در علوم با من بوده و بسیاری از مباحث اصول و فقه را نزد من خوانده و بسیاری از مطالب علم كلام و علوم وابسته را از من فراگرفته و حمد خدا را كه عالم فاضل و فقیه كامل و جامع كلیه شرایط فتوا گردیده و به درجه اجتهاد نایل شده و مراتب علم و عمل، عدالت و سداد را حایز گردیده است...».

ملا حبیب‌الله درباره استادش آورده است: «...تمامی این زحماتی كه او (سید حسین كاشانی) برایم متحمل شد به این سبب بود كه می‌خواست حق شاگردی پدرم را ادا كرده باشد...».

ملا حبیب‌الله در دوران حیات پربار خویش، برای خوشه‌چینی از محضر بزرگان و كسب علم و ادب از هیچ كوششی دریغ نكرد. او با مسافرت به اصفهان از محضر آیت الله میرزا محمدمهدی كلباسی استفاده فراوان برد.

وی در سال‌های اولیه تحصیل به تهران مسافرت و در خدمت استادان زیر كسب دانش كرد:

1. آیت الله حاج سید حسین كاشانی (متوفی 1296 ق) مهمترین و بزرگترین استاد ملا حبیب‌الله بود كه از زمان طفولیت در كاشان سرپرستی وی را به عهده داشت و پس از مهاجرت به تهران نیز، همچنان به تربیت علمی و دینی او پرداخت.
2. آیت الله میر محمدعلی كاشانی (متوفی 1294 ق) او علاوه بر استادی، پدر همسر ملا حبیب‌الله بود.
3. شیخ محمد اصفهانی
4. حاج ملا هادی مدرس تهرانی (متوفی 1295 ق)
5. ملا عبدالهادی تهرانی
6. میرزا محمد اندرمانی
7. حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی «كلانتر» (1236ـ1290 ق)

در جستجوی خورشید

این مجتهد شریف و ستاره پرفروغ كاشان، دو سال پس از دریافت اجازه اجتهاد، در سال 1281 ق. برای آستان بوسی امامان معصوم علیهم‌السلام و نیز استفاده از محضر دانشمد پرآوازه شیعه ـ شیخ مرتضی انصاری ـ به سوی عراق حركت كرد. او پس از رسیدن به كربلا، خبر جانگداز رحلت شیخ انصاری را شنید و در ماتم فرو رفت. ستاره شریف كاشان با اقامت در كربلا، به محضر فقیه معروف آن دیار آیت الله مولی محمدحسین معروف به فاضل اردكانی شتافته، از خرمن فضایل او بهره می‌جوید.

پس از چندی به نجف اشرف رفته، سر بر آستان كوی دوست امیرمؤمنان سایید و از آنجا به ایران بازگشت. ملا حبیب‌الله پس از رسیدن به كاشان، مجذوب آوازه علمی یكی از دانشوران گلپایگان گردید و به سوی او شتافت وی در این باره می‌گوید: «پس از مدتی درنگ تصمیم گرفتم به خدمت سرور بزرگوار، فاضل صمدانی، مرحوم ملا زین العابدین گلپایگانی برسم. چون به حضور وی رسیدم او را (در اثر بیماری) بسیار گوشه‌گیر یافتم به حدی كه از خانه بیرون نمی‌آمد و درس و بحث و قیل و قال مدرسه را رها كرده و دچار ناراحتی و ضعف چشم گردیده بود. به همین علت نتوانستم از محضر وی استفاده درسی ببرم. لیكن فواید گرانقدری از تشرف به حضورش نصیب من شد. او مرا سفارش كرد كه با دنیاطلبان ترك مراوده كنم. دل را به یاد خدا مشغول دارم و خود را از عوامل مشغول كننده این جهان دور سازم و من تمامی وصایای او را پذیرفتم و آویزه گوش خود ساختم و تا امروز بر آن هستم...».

آیت الله شریف كاشانی پس از استقرار در كاشان، به رغم مشكلات موجود در آن عصر و نبود امكانات اولیه مورد نیاز به تألیف، تدوین و تكمیل تحقیقات خود پرداخت.

او همزمان با فعالیت‌های نگارشی، از تدریس دانش‌پژوهان حوزه و ارشاد و هدایت دین‌باوران كاشانی غافل نبوده در مسند عظیم مرجعیت، با انجام وظایف شرعی خویش اشتغال داشت. مسجد قدیمی «میرزا مقیم» كه امروزه به نام «مسجد ملا حبیب‌الله شریف» معروف است یادآور تلاش‌های خالصانه او و ناله‌های شبانه آن عارف وارسته است.

در عرصه سیاست

آیت الله شریف كاشانی به مسائل علمی توجه و عنایت افزون داشت و از جنجال‌آفرینی پرهیز داشت اما با اتكاء به اصول اساسی اسلام، از حضور در صحنه‌های سرنوشت‌ساز سیاسی غافل نبود و به مقتضای زمان و به اندازه توان در امور سیاسی دخالت می‌كرد. نهضت مشروطه و قیام عمومی مسلمانان ایران زمین به رهبری روحانیون ظلم ستیز و دلسوز، مهمترین مسأله سیاسی دوران حیات ملا حبیب‌الله شریف بود.

ملا عبدالرسول مدنی كاشانی ـ شاگرد و داماد آیت الله شریف ـ به دستور آیت الله شریف كاشانی، كتابی را درباره مشروطیت به نام «رساله انصافیه» به نگارش درآورد. پس از اتمام، (محرم 1328 ق) ملا حبیب‌الله شریف بر آن كتاب مقدمه‌ای كوتاه نگاشت كه قمستی از آن چنین است: «...چون (رساله انصافیه) ملاحظه شد مطابق مقصود این احقر و موافق قانون شرع انور بود».

از دیگر اسنادی كه بیانگر بُعد سیاسی آیت الله شریف است نگارش كتاب «انتخاب المسائل» است. این كتاب دربرگیرنده پرسش‌های مردم درباره مسائل مختلف مشروطیت و جواب‌های حكیمانه ملا حبیب‌الله است. البته پس از انحراف مشروطه از مسیر اصلی و شرعی خویش، آیت الله شریف نیز در زمره مخالفان آن قرار گرفت و در مخالفت با مشروطه سخن‌ها گفت. او در این باره اشعاری نیز سروده است.

حضور ملا حبیب‌الله شریف در جمع علمای كاشان و در پیشاپیش آزادی‌خواهان آن دیار، نسبت به انتخاب انجمن ایالتی و ولایتی كاشان سندی دیگر از این شخصیت است. او در تاریخ مشروطه کاشان نقش چشمگیری داشته‌ است.

شاگردان

درخشندگی و گرمابخشی علمی آیت الله شریف موجب گردید تا شماری از دانش‌پژوهان و اندیشوران در محضر آن منبع شریف شریعت حاضر شده، از شمع وجودش بهره گیرند. ذكر نام و نشانی چند از شاگردان زبده وی، ما را بر مطلب فوق رهنمون می‌سازد:

1. سید محمد علوی بروجردی كاشانی (متوفی 1362 ق)
2. میر سید علی یثربی كاشانی (1311ـ1379 ق)
3. سید محمدحسین رضوی (1291ـ1358 ق)
4. میرزا احمد عاملی آرانی (1280ـ1369 ق)
5. ملا عبدالرسول مدنی كاشانی (1280ـ1366 ق) (شاگرد برجسته میرزا و داماد بزرگ وی)
6. میر سید خلیل‌الله فقیه (متوفی 1390 ق)
7. میرزا حسین محلاتی (1274ـ1323 ق)
8. محمد غروی كاشانی (1313ـ1398 ق)
9. سید فخرالدین امامت (1292ـ1392 ق)
10. شیخ محمد سلیمانی (1287ـ1378 ق)
11. آقا رضا مدنی كاشانی (1321ـ1412 ق)

آثار ماندگار

از ویژگی‌های برجسته آیت الله شریف، تنوع تألیفات و فزونی آن‌هاست وی سیصد جلد كتاب و رساله نوشته اما تنها حدود دویست جلد آن‌ها شناخته شده است. بر اساس نگاشته كتاب لباب الالقاب آیت الله شریف 21 سال قبل از رحلتش تعداد 135 كتاب خویش را نام برده است. شگفت این كه تعداد زیادی از این آثار قبل از رسیدن به سن بلوغ نوشته شده است.

اینك نگاهی كوتاه به گنجینه گرانسنگ حبیب شریف پروردگار می‌كنیم:

• منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع:این كتاب مهمترین اثر علمی اوست و شماری از فقیهان نامی معاصر، آن را دائره المعارف فقه شیعه و اثری پربار و اعجاب‌آور به حساب آورده‌اند.

آیت الله شریف مطالبی را در مقدمه كتاب «منتقد المنافع» آورده است كه به گزیده‌ای از آن اشاره می‌شود. در این كتاب سعی شده است روایات فقهی بیشتر ذكر گردد چه آن كه آن‌ها مبنای عمده استنباط احكام هستند؛ برخلاف برخی از كتاب‌های دیگر فقهی كه به موجب تكیه بر مباحث و قواعد اصولی، مؤلفان آن‌ها نیازی به ذكر روایات ندیده‌اند: روایات ذكر شده به طور عمده با سند و اشاره رمزی به قوت و ضعف آن‌ها ارائه شده است.

در هر مسأله عبارات فقهای پیشین تا آنجا كه در دسترس بوده آورده شده است و سعی بر این بوده كه تنها اكتفا به نقل گفتار دیگران نشود.

• اخلاق: نصیحت‌نامه «شعر»، شكایات‌نامه «شعر»، القواعد البانیه، صراط الرشاد، البارقات الملكوتیه، حكم المواعظ، گوهر مقصود، مصابیح الصائمین، مقدمه التعلیم والتعلم.

• اصول: النخبه الرفیعه، تعلیقات علی مقدمه الفصول، رساله فی الاستصحاب، رساله فی حجه الظنّ، شرح مفتاح الاصول، شرح منظومه اصول الفقه، مراحل الاصحاب.

• تراجم: لباب الالقاب.

• ادبیات: منتخب المقالات من كتاب المقامات، بدر البلاغه «فی الخطب»، شرح قصیده حمیری، شرح لامیه العجم، منتخب دره الفواص.

• تفسیر: دره الدّرر «تفسیر سوره كوثر»، الانوار السانحه «تفسیر سوره حمد»، بوارق القهر «تفسیر سوره انسان»، تفسیر سوره اخلاص، تفسیر سوره جمعه «عربی»، تفسیر سوره جمعه «فارسی»، تفسیر سوره فتح، تفسیر سوره الأعلى، تفسیر سوره ملك.

• تاریخ: تذكره الشهداء.

• كلام: تعلیقات بر اعتقادات صدوق، شمس المشارق «شرح باب حادی عشر»، رجوم الشیاطین، رساله در رجعت، الجواهر الثمین «شعر».

• فقه:شرح بر قصاص و دیات مفاتیح فیض، منظومه فی الفقه، رساله در افعال حج، منتقد المنافع جلد 1، منتقد المنافع جلد 2، منتقد المنافع جلد 3، منتقد المنافع جلد 4، منتقد المنافع جلد 5، منتقد المنافع جلد 6، منتقد المنافع جلد 7، منتقد المنافع جلد 8، منتقد المنافع جلد 13، مغانم المجتهدین، القوال الفصل، قصاص و دیات، مجمع الحواشی، مسائل الاحكام، مسائل الافعال، مستقصی مدارك القواعد، مكاسب، منتخب القواعد، ذریعه الاستغنا در مسئله غنا، رساله در افعال صلوه، رساله فی تحقیق حكم العصیر، رساله در رضاع، رساله در شكیات، رساله فی الشكیات، رساله فی عدم جواز الصلح عن حق الرجوع مطلقاً، رساله در مسائل اجتهاد و تقلید، رساله فی المعاطاه، رساله فی المعاملات الفضولیه، رساله فی الارث، انتخاب المسائل، ایضاح الریاض، تسهیل المسالك، تعلیقه علی تمهید القواعد، حاشیه بر رساله زینه العباد، حاشیه بر رساله مجمع المسائل، حاشیه بر رساله عملیه شیخ جعفر شوشتری، حاشیه بر رساله آقا باقر بهبهانی.

• عرفان: اسرار العارفین، ساقی‌نامه «شعر»، الكلمات الجذبیه، تشویقات السالكین، الدره اللاهوت، ریاض العرفان «شعر»، ترجیح پند، تنبیهات الغافلین «شعر».

• ادبیات و عرفان: الدر المكنون «شرح دیوان مجنون».

• نحو: الوجیزه فی الكلمات النحویه، منظومه فی النحو، مصابیح الظلام، مصابیح الدجی «شرح سیوطی»، حدیقه الجمل، حقائق النحو، دره الجمان «منظومه»، التذكره فی النحو، حاشیه بر شرح قطر در نحو.

• شرح دعاء: تبصره السائر، مفتاح السعادت، معارج (مصاعد) الصلاح، جذبه الحقیقه، شرح دعای سحر، شرح دعاء عدیله، جنه الحوادث «شرح زیارت وارث»، شُعل الفؤاد، عقائد الایمان، الملهمه القدوسیه، السر المستسر «طلسمات»، شرح دعای جوشن صغیر، شرح دعاء صنمی قریش، شرح زیارت عاشورا، شرح صحیفه سجادیه، اكمال الحجه فی المناجات.

• ملل و نحل: توضیح السُبُل.

• علوم غریبه: القواعد الجفریه، رساله فی علم الجفر، اصطلاحات اصحاب الجفر.

• تجوید: العشره الكامله.

• شعر: ساقی‌نامه «مدح امیرالمؤمنین»، القصائد، گلزار اسرار.

• فضائل اهل بیت علیهم‌السلام: ذریعه المعاد، وسیله المعاد، مجالس ابرار، شرح الاربعین.

• متفرقه: كشف السحاب «شرح خطبه شقشقیه»، النخبه الجموعه، قوامیس الدرر جلد 1، قوامیس الدرر جلد 2، لباب الفكر (منطق)، هدایه الضبط (در علم خط)، نخبه البیان (علم بیان)، منظومه فی الصرف (صرف)، جمل النواهی (شرح حدیث)، توضیح البیان فی تسهیل الاوزان (مسائل ریاضی)، رساله در آداب روز جمعه (فقه و اخلاق)، فضائل و آداب اعیاد شرعیه (فقه و اخلاق)، شرح القصیده الخمسه، شرح قصیده الفرزدق، شرح مناجات خمسه عشر، فضیحه اللئام، الفهرست، فهرست الامثال، قبس المقتبس (شرح حدیث)، لب النظر (منطق)، المقالات المخزونه، منتخب الامثال (امثال)،‌ منتخب قوامیس الدّرر، اسرار الانبیاء (حدیث)، اسرار حسینیه، اصطلاحات الصوفیه، خواص الاسماء‌ (شرح اسماء)، دیوان اشعار، رباعیات، رساله فی الصلوات علی محمد، رساله فی علم المناظره (مناظره)، ریاض الحكایات (داستان).

وفات

آیت الله شریف كاشانی پس از حدود هشتاد سال عمر بابركت و بیش از هفتاد سال تحقیق، تألیف، تدریس و ارشاد در جمادی الثانی 1340 در شهر كاشان به سوی دنیای جاویدان پر كشید. پیكر مطهرش در مزار «دشت افروز» كاشان به خاك سپرده شد و مقبره‌اش زیارتگاه دلباختگان شرافت و حقیقت گردید.

آن عاشق حق دارای پنج پسر و هفت دختر بود. اسامی فرزندان برومندش عبارت‌اند از:

1. حجت الاسلام آقا حسین شریف (متوفی 1378 ق)
2. حجت الاسلام آقا مهدی شریف (متوفی 1375 ق)
3. حجت الاسلام آقا احمد شریف (متوفی 1400 ق)
4. آقا علی شریف معروف به آیت الله‌زاده (متوفی 1363 ق)
5. حجت الاسلام آقا محمدشریف كاشانی (وی هم اكنون در سن كهولت بسر می‌برد.)

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد1، زندگی نامه "ملا حبيب الله کاشانی" از عبدالله موحدي.
• حسن نراقی، تاریخ مشروطه کاشان.