کمیل بن زیاد نخعی
كميل بن زياد نخعي، انيس آفتاب
«كميل»، در فرهنگنامه مسلمانان و پيروان اهل بيت عليهم السلام نامي آشناست و بررسي احوال او، شفاف كننده ابعادي از زندگي امام اميرمؤمنان عليه السلام نيز هست.
خاندان
او، كميل بن زياد نَخَعي است كه نسبش با نُه واسطه به «جسر بن عمرو»، بنيانگذار طايفه «نَخَع» مي‌رسد.[۱] نَخَعيان، گروهي بزرگ و منشعب از قبيله «مذحج» بودند كه قبل از اسلام در سرزمين «بيشه»[۲] و پس از آن در كوفه روزگار مي‌گذراندند. جمع زيادي از بزرگان و دانشمندان دنياي اسلام چون: علقمة بن قيس و مالك اشتر، صحابي امام علي عليه السلام، نخعي بوده‌اند.[۳]
سپيده
از زمان دقيق تولد كميل، اطلاعي در دست نيست؛ ولي با توجه به اين كه وي در سال 83 هجري (زمان شهادت) 90 بهار از عمرش مي‌گذشته، مي‌توان تولد او را 7 سال قبل از هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم؛ يعني سال پنجم بعثت دانست. بنابراين، كميل در سال هجرت، هفت سال داشته است.
با قبيله ابرار
بيشتر رجال شناسان، كميل را «تابعي»[۴] معرفي نموده و صحابه‌نگاران رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نيز نامي از وي به ميان نياورده‌اند؛ ولي از آن جا كه او بخشي از دوران جواني خود را در حيات پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم گذرانده، صحابي بودن وي با گمان قوي همراه است؛ چرا كه طبق آنچه برآورد نموديم، در زمان رحلت آن حضرت، كميل 18 سال داشته است.
از اين رو، ابن حجر عسقلاني (773-852 ق) مي‌گويد: له ادراك، قد ادرك من الحياة النبوية ثماني عشرة سنة[۵]؛ كميل 18 سال از عمر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم را درك نموده است.
تحقيق و جمع بين سخنان مختلف، آن است كه چنانچه «صحابي» را كسي بدانيم كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم را درك كرده يا ديده باشد، در حالي كه مسلمان بوده، كميل جزء اصحاب آن حضرت بشمار مي‌رود؛ ولي اگر «صحابي» را كسي بدانيم كه از ايشان بدون واسطه روايت هم نقل كرده باشد، او را نمي‌توان جزء اصحاب محسوب نمود؛ چرا كه كميل روايتي را از حضرتش بدون واسطه نقل نكرده است. و اما معصومان ديگري كه كميل در خدمت آنان بوده، عبارتند از: امام علی، امام حسن، امام حسين و امام سجاد عليهم السلام؛ بلكه به گواهي دانشمندان رجال، او از خواص آن بزرگواران محسوب مي‌شود.
همراز اميرمؤمنان عليه السلام
امام علي عليه السلام در خطبه 118 نهج البلاغه به نام برخي از ياران مورد اعتماد خود، اشاره مي‌نمايد[۶] و كميل را مي‌توان يكي از مصاديق اين سخن يافت. روزي آن حضرت به كاتب خود، عبدالله بن ابي رافع فرمان داد تا ده نفر از معتمدان ايشان را حاضر نمايد. عبدالله عرض كرد: اي اميرمؤمنان! آنان را مشخص فرماييد. حضرتش ده نفر، از جمله كميل را نام برد.[۷] اين حديث، بيانگر جايگاه ويژه كميل نزد امام علي عليه السلام است.
نمونه دوم را خود كميل نقل مي‌كند: با علي عليه السلام در مسجد كوفه بودم. نماز عشاء را به جاي مي‌آورديم كه حضرت دست مرا گرفت و از مسجد خارج شديم. او راه را در پيش گرفت تا اين كه به بيرون شهر رسيديم. در اين مدت، حضرتش هيچ سخني با من نگفت. چون به بيابان رسيديم، حضرت نفسي تازه كرد و فرمود: اي كميل! اين قلب‌ها ظروفي هستند و بهترينشان با ظرفيت‌ترين آن‌هاست.
آن چه را مي‌گويم به خاطر بسپار! مردم بر سه قسمند: عالِمٌ رَبَّانيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلي سَبيلِ نَجاةٍ وَ هَمَجٌ رَعاعٌ؛ دانشمندانِ هدايت يافته از جانب خداوند، فراگيرندگان دانش كه راه نجات را در پيش گرفته‌اند و افراد ناداني كه به هر سو متمايل و هر بانگي را پيروي مي‌نمايند. آنها، هم جهت بادند و هرگز به فروغ علم، نوراني نگشته و به ملجأ مورد اعتمادي نيز پناه نبرده‌اند.
يا كميل! العلمُ خيرٌ مِنَ المال؛ اي كميل! علم از مال بهتر است؛ چرا كه دانش، تو را حفظ مي‌كند؛ اما تو نگهبان ثروت هستي. مال با پرداخت، كاسته مي‌گردد؛ ولي علم با انفاق، افزون مي شود...
آن گاه اشاره به سينه مبارك خود كرد و فرمود: هاهْ، هاه اِنَّ ههُنا لَعِلْماً جَمّاً؛ آه! آه! در اين جا علوم فراواني است؛ ولي حاملي براي آن ها نمي‌يابم، بلكه آنچه هست (يكي از سه گروه‌اند:) تيزهوشاني كه دين را وسيله كسب دنيا قرار داده و بر بندگان خدا فخر مي‌فروشند. متديناني نادان كه با اولين شبهه بر آنها شك عارض مي‌گردد و يا شهوت‌پرستان و مال‌اندوزاني كه كاري به دين نداشته و به چهارپايان شبيه‌ترند و اين چنين است كه علم با مرگ حاملانش مي‌ميرد...[۸]
گمان مي‌رود سخنان آن حضرت در جو خفقان غصب خلافت ايراد گرديده باشد؛ در آن هنگامي كه آتش جهل، بي‌تفاوتي، شهوت‌پرستي و ثروت‌اندوزي، اركان اصلي جامعه اسلامي را فراگرفته بود و علي عليه السلام مخاطبي براي بيان بخشي از اندوه خود جز امثال كميل نمي‌يافت!
آخرين سخن در مورد «رازداري كميل» اين كه: شبي علي عليه السلام به همراه كميل از مسجد كوفه عازم منزل بودند؛ در ميان راه به در خانه مردي رسيدند كه در آن وقت از شب با صدايي زيبا و محزون اين آيات قرآن را تلاوت مي‌كرد: «اَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُاْلاخِرَةَ وَ يَرْجُو رَحمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوي اَلّذينَ يَعْلَمُونَ وَالّذينَ لايَعْلمُونَ اِنَّما يَتَذَكَّرُ اُولُواْلاَلْبابِ».[۹]
كميل بدون آن كه سخني بگويد، صدا و حالت خوش آن مرد، بسيار او را تحت تأثير قرار داده بود؛ در اين هنگام، علي عليه السلام رو به كميل كرد و فرمود: «لاتُعْجِبْكَ طَنْطَنَةُ الرَّجُلِ اِنَّهُ مِنْ اَهْلِ النَّارِ؛ صداي اين مرد تو را متعجب نسازد؛ چرا كه او اهل آتش است و من در آينده تو را آگاه خواهم نمود!».
كميل كه هم از اطلاع حضرت از باطن خود و هم دوزخي بودن آن مرد، بسيار شگفت زده شده بود، در فكر فرورفت و ساكت ماند. مدت زيادي گذشت تا آن كه ماجراي «نهروان» پيش آمد و خوارج كه بسياري حافظ قرآن بودند، به جنگ اميرمؤمنان عليه السلام پرداختند و اين داستان با پيروزي حضرت خاتمه يافت. پس از پايان نبرد، كميل همراه علي عليه السلام در ميان كشتگان خوارج قدم مي‌زدند تا آن كه حضرت، نوك شمشير را روي سر يكي از آنها گذاشت و فرمود: «يا كميل! اَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيلِ ساجِداً وَ قائِماً؛ اين، همان شخصي است كه آن شب با چنان حالتي مشغول تلاوت قرآن بود و تو را به تحسين واداشت.» در اين هنگام، كميل بر قدم‌هاي حضرت افتاد و پاهاي مباركش را بوسيد و از خداوند طلب مغفرت نمود.[۱۰]
اين ماجرا، رازداري كميل را به طور كامل واضح مي‌سازد؛ چرا كه پرده‌برداري از چهره شوم خوارج، در زماني كه آنان چهره‌هاي متدين و موجه جامعه شناخته مي‌شدند، در تحمل همگان نبود.
فرماندار امام علي عليه السلام
از افتخارات كميل آن است كه فرماندار علي عليه السلام در شهر «هيتْ»[۱۱] بود. از چگونگي و مدت اين حاكميت، مدركي در دست نيست به جز نامه آن حضرت به كميل پيرامون آن چه در زمان اين فرماندار اتفاق افتاد. داستان چنين بود: معاويه در سال 39 هجري لشكري متشكل از 6 هزار نفر، به فرماندهي سُفيان بن عَوف سازماندهي كرد و به آنان مأموريت داد از شهر هيت بگذرند و سپس به انبار و مداين رفته، اين دو شهر را غارت كنند. اين سپاه در هيت با مقاومتي روبرو نشد و در شهر انبار، پادگاني كه مي‌بايست 500 سرباز در آن وجود داشته باشد، تنها 200 نفر در آن مستقر بود. علت تفرق آنان بدين قرار بود كه فرماندهي اين پادگان را كميل بر عهده داشت. او مطلع شده بود كه عده‌اي از هواداران معاويه در شهر «قرقيسا»[۱۲] تصميم به حمله و غارت هيت گرفته‌اند و كميل بدون هماهنگي با علي عليه السلام جمعي از سربازان را با خود برداشته، به سوي قرقيسا حركت نموده بود.[۱۳]
اين امر سبب خشم اميرمؤمنان علي عليه السلام گرديد و حضرت نامه‌اي بدين مضمون خطاب به كميل نوشت: «ضايع ساختن انسان، مسئوليتي را كه به او واگذار شده، و رنج بردن در كاري كه بر عهده ديگران است، ناتواني آشكار و رأي فاسد است. حمله تو بر اهل قرقيسا و رهاكردن پادگاني كه تو را فرمانده آن قرار داديم، بدون آن كه مدافعي در آن وجود داشته باشد، انديشه‌اي ضعيف است. پس تو، پُلي براي غارت دشمن گشته‌اي. نه قوتي از خود نشان دادي و نه ترسي در دل دشمن ايجاد كردي، نه شوكت خصم را شكستي، نه مردم شهر را بي‌نياز ساختي و نه كفايت از امير داري».[۱۴]
برخي از شارحان نهج البلاغه همچون: ابن ابي الحديد (656-586 ق) اين نامه را نشان ضعف دروني كميل دانسته و اذعان نموده‌اند: پيوسته لشكريان معاويه بر قلمرو كميل حمله مي‌كردند؛ ولي او توانايي دفاع نداشت. و سپس افزوده‌اند: كميل براي جبران اين ضعف و سر پوش نهادن بر عجز خود، به شهرهاي تحت سيطره معاويه، مانند قرقيسا حمله مي‌كرد.[۱۵]
فساد اين سخن، بر كسي كه تاريخ را مورد مطالعه قرار دهد، پوشيده نيست؛ زيرا همان طور كه قبلاً نيز آورديم، اين نامه تنها و تنها به خاطر يك اقدام ناهماهنگ كميل بوده است وگرنه او در ميدان‌هاي نبرد، مبارزي شجاع و جنگجويي توانا بوده است. شاهد مدعاي ما، حوادث مقطعي از تاريخ است كه آن نيز در سال 39 هجري واقع شده است.
معاويه، لشكري را به فرماندهي «عبدالرحمان بن قباث» براي غارت شهرهاي جزيره[۱۶] رهسپار كرد. از قضا «شبيب بن عامر» (يار مخلص علي عليه السلام) در شهر «نصيبين» كه در همين محدوده واقع شده است، مي‌زيست؛ او ماجراي ورود سپاه معاويه را در ضمن نامه‌اي به كميل، كه در هيت بود، گزارش داد.
كميل، لشكري متشكل از 600 نفر سواره ترتيب داده، به آن منطقه گسيل كرد. دو لشكر در منطقه‌اي به نام «كَفَرتوثا» به يكديگر برخورد نمودند و جنگ درگرفت؛ اما كميل توانست سپاه شام را درهم شكسته، افراد زيادي از آنان را از بين ببرد. او دستور داد نه به تعقيب فراري بپردازند و نه به مصدومان آسيب رسانند. در اين جنگ تنها دو نفر از ياران كميل به شهادت رسيدند.
پس از اين واقعه، كميل نامه‌اي به امام علي عليه السلام نوشته و پيروزي خود را به ايشان گزارش داد. آن حضرت نيز پاداش خوبي به كميل عنايت كرد و نامه‌اي همراه با ابراز رضايت از وي ارسال نمود.[۱۷] بنابراين، مسئله نارضايتي امام از كميل، توهمي بيش نيست.
تلاش‌ها
كميل در حيات طيبه خود، تلاش‌ها و مبارزاتي درخشان دارد، كه به برخي از آنها اشاره مي‌نماييم:
جهاد:
او در هر سه جنگي كه در زمان اميرمؤمنان عليه السلام اتفاق افتاد، حضور داشت. در مورد نبرد صفين، محمد بن سعد زهري (متوفي 230 ق) - از تاريخ‌نگاران اهل سنت - مي‌گويد: و شهد مع علي صفين[۱۸]؛ كميل جنگ صفين را در ركاب علي عليه السلام حضور يافت. كميل در جنگ نهروان هم حضور داشت، كه به آن اشاره شد.
اما در نبرد جمل (سال 36)، ابن اثير (630-555 ق) مي‌گويد: به علي عليه السلام گزارش داده شد كه عايشه و طلحه و زبير همدست شده، آهنگ خروج بر عليه حكومت وي را دارند. آن حضرت، مردم مدينه را در جريان قرار داده، از ايشان براي مقابله با دشمن دعوت به عمل آورد؛ ولي آنان سستي به خرج دادند. آن گاه علي عليه السلام كميل نخعي را نزد عبدالله بن عُمر فرستاد و از او درخواست ياري نمود، كه او نيز همكاري خود را مشروط به همراهي مردم مدينه نمود.[۱۹]
نمونه ديگر از مبارزات كميل، نبرد با خون‌آشامي چون: حَجاج بن يوسف ثقفي است. اين واقعه كه به «ديرالجماجم» معروف شده، در سال 82 هجري اتفاق افتاد و نبردي بين حجاج از يكسو و عبدالرحمان بن محمد از سوي ديگر بود كه سرانجام به شكست حجاج منجر گرديد. تاريخ نگاران آورده‌اند: كميل در اين نبرد، در جمع قاريان قرآن بود «وكان رجلاً ركيناً؛ و از اركان بشمار مي‌آمد».[۲۰]
كميل در تبعيد
بُعد ديگر مبارزات كميل، تبعيد اوست. در زمان حاكميت عثمان، برخي از شيعيان امام علی عليه السلام مانند: صعصعه و كميل نزد معاويه رفته و از او با لحني شديد درخواست نمودند از مقام خود كناره‌گيري نمايد! معاويه كه از آنان به ستوه آمده بود، ايشان را نزد عثمان فرستاد و عثمان نيز آنها را به شهر «حِمص» تبعيد نمود.[۲۱]
شُهره عشق
جايگاه والاي «كميل بن زياد» نزد دانشمندان شيعه بر كسي پوشيده نيست. همه محدثان، مورخان و اهل رجال، او را در زمره مقربان حضرت علي عليه السلام ثبت نموده‌اند و به قول حافظ: «منم كه شُهره شهرم به عشق ورزيدن»، او به خلوص در بارگاه ائمه اطهار عليهم السلام معروف است.
آيت الله سيد ابوالقاسم خويي قدس سره مي‌فرمايد: شيخ طوسی، كميل را از اصحاب امام علي عليه السلام و امام حسن عليه السلام شمرده و شيخ مفيد در كتاب اختصاص او را از سابقين و مقربين به علي عليه السلام معرفي نموده و ابن داود نيز كميل را از خواص اصحاب اين دو امام معصوم عليهماالسلام ياد كرده است.
آيت الله خويي در پايان مي‌گويد: اقول جلالة كميل و اختصاصه به اميرالمؤمنين عليه السلام من الواضحات التي لايدخلها ريب[۲۲]؛ عظمت و قرب كميل نزد علي عليه السلام از واضحاتي است كه شكي در آنها نيست.
اكثر دانشمندان اهل سنت نيز كميل را به نيكي و عظمت ياد نموده‌اند.
ابن سعد زهري (متوفي 230 ق) مي‌گويد: كان شريفاً مطاعاً في قومه[۲۳]؛ كميل، مردي شريف و در خاندان و قبيله خود فرمانروا بود.
حافظ ابوحجاج يوسف المزي (742-654 ق) مي‌نويسد: كان شريفاً مطاعاً في قومه و كان ثقة[۲۴]؛ كميل، مردي شريف و در خاندانش مورد اعتماد بود.
البته برخي از عالمان اهل سنت چون: ابن حبان (متوفي 354 ق) زبان به مذمت كميل گشوده و اشكالاتي نسبت به او ايراد نموده‌اند؛ مانند: رافضي بودن، افراط در حُبّ علي عليه السلام و نقل معجزات علي عليه السلام و بدين سبب برخي از آنان در مورد كميل گفته‌اند: وكان بلاءً من البلاء.[۲۵]
اما بر هوشمندان آگاه به مقام ائمه اطهار عليهم السلام مخفي نيست كه آن چه را ايشان به عنوان نقص ذكر نموده‌اند، عين فضيلت و نشان معرفت است.
شهادت
از افتخاراتي كه نصيب كميل شد، شهادت او توسط سفاكي به نام حَجاج بن يوسف است. اين افتخار در 90 سالگي كميل و در سال 83 هجري اتفاق افتاد. جالب است كه علي عليه السلام از شهادت كميل و كيفيت آن، خبر داده بود.
علامه مجلسی مي‌گويد: وكذلك اخبر عليه السلام بقتل جماعة منهم حجر بن عدي و رشيد الهجري و كميل بن زياد و...[۲۶]
شيخ مفيد، ماجراي شهادت كميل را چنين آورده است: چون حجاج فرماندار كوفه شد، در پي كميل برآمد. كميل گريخت و پنهان شد. حجاج كه اين خبر را شنيد، حقوق فاميل و قبيله كميل را از بيت المال قطع نمود. وقتي كميل از جريان مطلع شد، با خود گفت: من پيري سالخورده هستم و عمرم بسر آمده است؛ روا نيست كه به خاطر من حقوق قبيله‌ام قطع گردد. پس، از مخفيگاه خود بيرون آمده، وارد كوفه شد و خود را تسليم حجاج نمود. هنگامي كه حجاج او را ديد، گفت: بسيار دوست داشتم تو را بيابم!
كميل گفت: آوازت را بر من درشت نكن و مرا به مرگ تهديد منما! به خدا سوگند كه از عمرم چيزي باقي نمانده جز مانند باقي مانده غبار. هر چه مي‌خواهي درباره من انجام بده، فان الموعدلله؛ زيرا وعدگاه ما نزد خداست و بعد از كشتن، حساب در كار است. و همانا اميرمؤمنان عليه السلام به من خبر داده كه تو قاتل من هستي!
حجاج گفت: پس حجت بر تو تمام است! كميل گفت: اين در صورتي است كه قضا و قدر به دست تو باشد! حجاج گفت: آري، به دست من است. تو در زمره قاتلان عثمان بن عفان هستي! سپس به مأمورانش اشاره كرد: بزنيد گردنش را...!
شيخ مفيد در پايان اين ماجرا مي‌نويسد: اين روايتي است كه راويان عامه از راستگويان خود نقل كرده‌اند و شيعيان نيز در نقل با آنها شريكند، كه مضمون آن از معجزات علي عليه السلام و جزء براهين و بينات دانش‌هاي غيبي علي عليه السلام است.[۲۷]
دعاي كميل
مبحث ديگري كه در بررسي زندگينامه كميل شايان توجه است، «دعاي كميل» است. «و آن از ادعيه معروفه است و علامه مجلسي فرموده كه بهترين دعاهاست و آن دعاي حضرت خضر عليه السلام مي‌باشد. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آن را تعليم كميل فرمود. در شب‌هاي نيمه شعبان و در هر شب جمعه خوانده مي‌شود و براي كفايت از شر اعدا و فتح باب رزق و آمرزش گناهان، نافع است».[۲۸]
كميل بن زياد مي‌گويد: با مولايم علي عليه السلام در مسجد بصره نشسته بوديم و جمعي از اصحاب آن حضرت نيز حضور داشتند. يكي از آنها خطاب به علي عليه السلام راجع به اين آيه مباركه «فيها يفرق كلّ امر حكيم»[۲۹] سؤال كرد. حضرت فرمود: مقصود، شب نيمه شعبان است.
آن گاه فرمود: قسم به كسي كه جان علي به دست اوست، هيچ بنده‌اي نيست مگر اين كه جميع مقدراتي كه تا سال آينده بر او جاري مي‌شود از خير و شر، در شب نيمه شعبان براي او تقدير مي‌گردد. و هيچ بنده‌اي نيست كه اين شب را احيا بدارد و دعاي خضر عليه السلام را بخواند مگر آن كه دعايش مستجاب شود. مجلس پايان يافت و حضرت به منزل تشريف برد. من شبانه درِ خانه علي عليه السلام را زدم. حضرت فرمود: چه چيز (در اين وقت شب) تو را به اين جا آورده؟ عرض كردم: اي اميرمؤمنان! دعاي خضر!
فرمود: بنشين اي كميل! اگر اين دعا را حفظ كني و هر شب جمعه، يا در ماه، يا در سال، يا در عمرت يك مرتبه بخواني، كفايت و ياري مي‌شوي و مشمول رزق قرار مي‌گيري و مغفرت الهي شامل حالت خواهد شد! اي كميل! مصاحبت طولاني تو با ما، سبب گرديد تا پاسخ تو را بگويم. حضرت سپس فرمود: بنويس: اللهم انّي اسألك برحمتك التي وسعت كل شي‌ء...[۳۰]
شيخ طوسی از كميل بن زياد نقل مي‌كند كه وي مشاهده كرد امام علي عليه السلام در سجده اين دعا را مي‌خواند.[۳۱] در پايان اين مبحث، چند مطلب را در مورد «دعاي كميل» به خوانندگان گرامي تقديم مي‌داريم:
الف) توحيد در دعاي كميل:
دانشمندان كلامي، مراتبي براي توحيد بيان نموده‌اند؛ مانند: توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي و... مي‌توان اذعان نمود كه دعاي كميل، بيان و اقرار همه اين مراتب است.
ب) محورها:
محورهاي كلي مطرح شده در اين دعا، به ترتيب عبارت است از:
- 1. درخواست مغفرت و ترحم و قبول عذر از پيشگاه خداوند؛
- 2. اقرار به عظمت پروردگار؛
- 3. اقرار به عجز و ضعف بنده؛
- 4. مقايسه بين عذاب دنيا و آخرت؛
- 5. دعا براي بهبودي حالات معنوي.
ج) شرح‌ها:
علاوه بر اين كه اين دعا مورد عنايت ويژه مؤمنان و سلف صالح بوده و آنان بر اين دعا مواظبت مي‌نمودند، عده‌اي از فرهيختگان به شرح و توضيح فرازهاي مختلف آن پرداخته‌اند. اينك به برخي از اين شروح مي‌پردازيم:
- 1. انيس الليل، محمدرضا كلباسي.
- 2. درمان روح و روان در شرح دعاي كميل، محمدباقر ملبوبي.
- 3. شرح دعاي كميل، عبدالأعلي سبزواري.
- 4. شرح دعاي كميل، ابوتراب هدايي.
- 5. نفحات الليل در شرح دعاي كميل، كلباسي.
- 6. شرح دعاي كميل، سيد محمدتقي نقوي.
- 7. غناء مؤمنين، سيد محمود محمدي.
- 8. علي عليه السلام و كميل، احمد زمرديان.
- 9. ترجمه و تفسير دعاي كميل، محمدعلي صالح غفاري.
- 10. شرح دعاي كميل، مهندس عبدالعلي بازرگان.
- 11. في رحاب دعاء كميل، سيد محمدحسين فضل الله.
- 12. ترجمه دعاي مباركه كميل از مثنوي انسان كامل (شعر)، مفتون همداني.
- 13. راز دلباختگان، سيد علي‌اكبر موسوي (محب الاسلام).
- 14. اضواء علي دعاء كميل، عزالدين بحرالعلوم.
- 15. ترجمه دعاء كميل (200 بيت)، علامه محمدباقر مجلسي.
- 16. ترجمه دعاء كميل (شعر)، شهيد دكتر مصطفي چمران و بسياري از شروح و ترجمه‌هاي ديگر.
روايات
اهل سنت، كميل را به «قليل الحديث» بودن، متصف نموده‌اند و اين، مربوط به جوامع حديثي اهل سنت است؛ چرا كه در جوامع و منابع حديثي شيعه، روايات كميل بسيار است.[۳۲] بخش پاياني مقاله را با ذكر پنج حديث از كميل، مزين مي‌كنيم:
- 1. امام علی عليه السلام فرمود: يا كميل! مر اهلك ان يروحوا في كسب المكارم و يدلجوا في حاجة من هو نائم[۳۳]؛ اي كميل! به خاندانت امر كن در كسب اخلاق كريمانه، سرعت ورزند و به رفع حاجت نيازمندي كه در خواب است، بپردازند.
- 2. امام رضا عليه السلام فرمود: از جمله فرمايشات علي عليه السلام به كميل اين بود كه يا كميل اخوك دينك فاحتط لدينك بما شئت[۳۴]؛ دين تو برادرت است پس تا مي‌تواني در مورد دينت احتياط نما!
- 3. امام علي عليه السلام در مورد آداب غذاخوردن به كميل فرمود: هرگاه غذا مي‌خوري، آرام ميل كن، تا ديگران كه هم غذاي تو هستند نيز بهره‌مند شوند و هنگامي كه بر سر سفره قرار مي‌گيري، با صداي بلند حمد خدا كن تا ديگران نيز حمد خدا نمايند و بدين سبب براي تو اجر خواهد بود. معده خود را مملو از غذا قرار نده، بلكه بخشي را براي آب و بخشي را براي هوا (نفس) قرار ده.[۳۵]
- 4. كميل مي‌گويد: از امام علي عليه السلام سؤال كردم اركان اسلام كدام است؟ حضرت فرمود: هفت چيز:
1. عقل كه اساس صبر است؛
2. حفظ آبرو و راستگويي؛
3. تلاوت قرآن، آن چنان كه شايسته است؛
4. دوست داشتن و دشمن داشتن در راه خدا؛
5. شناخت حق آل محمد و معرفت به ايشان؛
6. به جا آوردن حق برادران ديني و حمايت از ايشان؛
7. با مردم رفتار نيك داشتن.[۳۶]
- 5. اميرمؤمنان علي عليه السلام در ضمن وصاياي بسيار مهم به كميل فرمود: هيچ علمي نيست مگر اين كه من فاتح آنم و هيچ سِري نيست مگر اين كه قائم عليه السلام خاتم آن است.[۳۷]
پانویس
- ↑ نَخَع به معني دوري، و جسر بن عمرو را از آن جهت «نخع» ناميدند كه وي از قوم خود، فاصله گرفت. شجره نامه كميل تا جدش جسر، عبارت است از: زياد بن نهيك بن هيثم بن سعد بن مالك بن حارث بن صُهبان بن سعد بن مالك. كميل را گاهي ابن عبدالله و نيز ابن عبدالرحمان گفته‌اند (تهذيب الكمال في اسماء الرجال، جمال الدين ابي الحجّاج يوسف المزي، ج 24، ص 218، مؤسسة الرسالة، 1413 ق؛ تهذيب التهذيب، احمد بن علي بن حجرالعسقلاني (متوفي 852 ق)، ج 8، ص 390، دارالكتب العلميه، بيروت، 1415 ق).
- ↑ سرزميني نزديك يمن (جنوب حجاز) و داراي جنگل‌هاي بسيار. (معجم البلدان، ياقوت حَمَوي (متوفي 626 ق)، ج 1، ص 529، دار صادر، بيروت). شايد به همين سبب، كميل را به يمن نسبت داده‌اند. (يماني)
- ↑ الانساب، سمعاني (متوفي 562 ق)، ج 5، ص 473، دارالجنان؛ اللباب في تهذيب الانساب، ابن اثير جَزَري (متوفي 630 ق)، ج 3، ص 304، المكتبة الفيصليّة.
- ↑ كسي كه رسول خدا صلی الله علیه و آله را درك نكرده يا از ايشان روايت ننموده باشد.
- ↑ الاصابة في تمييز الصحابة، احمد بن علي بن حجرالعسقلاني، ج 3، ص 325، دارالكتب العلميّة، بيروت.
- ↑ انتم الانصار علي الحقّ والاخوان في الدّين، والجُنن يوم البأس، والبِطانة دون النّاس، بكم اَضرِبُ المدبِر، و ارجو طاعةَ المُقبل... (نهج البلاغه، صبحي صالح، خ 118).
- ↑ وسايل الشيعه، شيخ حر عاملی، ج 30، ص 235، مؤسسة آل البيت.
- ↑ الامالي، شيخ مفيد (متوفي 413 ق)، ص 250-247، مؤسسة النشر الاسلامي، 1412 ق؛ نهج البلاغه، حكمت 147. اين حديث علاوه بر اين كه در بسياري از جوامع روايي شيعه نقل گرديده، مورد شرح و بسط فرزانگاني چون: شيخ بهايی (متوفي 1031 ق) در اربعين نيز قرار گرفته است.
- ↑ سوره زمر/9: «آيا كسي كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قيام، از عذاب آخرت مي‌ترسد و به رحمت پروردگار خود اميدوار است (با ارزش‌تر است يا كساني كه كفر نعمت مي‌ورزند...؟!) بگو آيا عالمان و جاهلان يكسانند؟! تنها خردمندان متذكر مي گردند».
- ↑ ارشادالقلوب، حسن بن محمد الديلمي، ج 2، ص 226، نشر رضي. (دانشوران، اين واقعه را جزء اخبار غيبيه امام علی علیه السلام ثبت نموده‌اند).
- ↑ «هيت»، شهري در كنار فرات و نزديك بغداد، داراي نخل‌هاي زياد و آباداني‌هاي فراوان است. در وجه نامگذاري آن، گفته شده: 1: از عبارت هُوَّةٌ من الأرض؛ به معني شكاف يا سراشيبي زمين، مشتق شده. 2: به نام باني آن شهر؛ يعني هيت بن سَبَنْدي نامگذاري گرديده است. (معجم البلدان، ج 5، ص 420).
- ↑ «قرقيسياء» نيز گفته شده، كه شهري در نزديكي هيت است. (معجم البلدان، ج 4، ص 328).
- ↑ الكامل في التاريخ، ابن اثير، ج 2، ص 425، داراحياءالتراث العربي، 1408 ق.
- ↑ نهج البلاغه، صبحي صالح و فيض الاسلام، نامه 61.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 5، ص 69، مؤسسة الاعلمي، بيروت، 1415 ق.
- ↑ «جزيره»، محدوده شمال بين النهرين (دجله و فرات) را گويند كه بين عراق و تركيه واقع شده است (المنجد، لويس معلوف).
- ↑ الكامل في التاريخ، ج 2، ص 428.
- ↑ الطبقات الكبير، ج 8، ص 299، مكتبة الخانجي، قاهره، چاپ اول، ص 1412 ق.
- ↑ الكامل في التاريخ، ج 3، ص 205.
- ↑ همان، ج 4، ص 472.
- ↑ همان، ج 3، ص 144.
- ↑ معجم رجال الحديث، آيت الله خويي، ج 14، ص 128، نشر مدينةالعلم.
- ↑ الطبقات الكبير، ج 8، ص 299.
- ↑ تهذيب الكمال، ج 24، ص 219.
- ↑ همان؛ ميزان الاعتدال في نقدالرجال، محمد بن احمد بن عثمان الذهبي (متوفي 748 ق)، ج 3، ص 415، دارالمعرفة، بيروت.
- ↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسي، ج 41، ص 316، داراحياءالتراث العربي.
- ↑ الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، شيخ مفيد، ج 1، ص 328، علميه اسلاميه.
- ↑ مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، ص 96، بنياد معارف اسلامي.
- ↑ سوره دخان/4.
- ↑ اقبال الاعمال، سيد بن طاووس (متوفي 664 ق)، ص 220، مؤسسة الاعلمي، بيروت.
- ↑ مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، شيخ طوسی، ص 774، نشر اسماعيل انصاري.
- ↑ تهذيب الكمال، ج 15، ص 416.
- ↑ بحارالانوار، ج 1، ص 223.
- ↑ همان، ج 2، ص 258.
- ↑ همان، ج 66، ص 424.
- ↑ همان، ج 68، ص 381.
- ↑ همان، ج 77، ص 267.
منبع
سيد جعفر رباني, فرهنگ كوثر شماره 61، بهار 1384.
