ابوعلی اهوازی
ابوعلی حسن اهوازی (446-362 ق)، متكلم، قارى و محدث مسلمان در قرن 5 قمری است. ابوعلى در علم قرائات مشهور بود و قرآن را به روایات بسیار قرائت مى‌كرد و سرآمد قاریان شام بود.
«ابوعلی حسن بن علی بن ابراهیم بن یزداد بن هرمز بن شاهق اَهْوازی» در ۲۷ محرم ۳۶۲ قمری در اهواز به دنیا آمد و از نسبش چنین پیداست كه ایرانی تبار بوده است (ابن‌جزری، غایة ... ، ۱/ ۲۲۰). وی در همان اهواز به تحصیل آغاز كرد و در دیگر جاها نزد مشایخ عصر قرائت و حدیث آموخت. در ۳۹۱ قمری (یا ۳۹۴ ق) به دمشق رفت و در آنجا سکنى گزید و همانجا نیز در ذی الحجه ۴۴۶ قمری درگذشت.(ابن‌عساكر، تاریخ ... ، ۴/ ۴۷۵-۴۷۷؛ ابن جزری، همان، ۱/ ۲۲۲).
گفته‌اند كه قرائت ابوعمرو و عاصم را نزد علی بن حسین غضایری، و قرائت ابن كثیر را نزد محمد بن محمد بن فیروز، و قرائت نافع را نزد ابوبكر محمد بن عبیدالله بن قاسم خرقی، و روایت قالون را نزد احمد بن محمد بن عبدالله تستری خواند (ذهبی، معرفة ... ، ۱/ ۳۲۳). از دیگر مشایخ وی در قرائت اینان را می‌توان نام برد: در بغداد ابوحفص كتانی و ابوالفرج شنبوذی، در دمشق محمد بن احمد بن محمد جبنی، و در بصره ابوالقاسم عبدالله بن نافع بن هارون عنبری، ابوبكر محمد بن احمد بن علی باهلی و ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالله بن هلال (همانجا؛ ابن جزری، همان، ۱/ ۲۲۱).
اهوازی همچنین از مشایخی چون نصر بن احمد مُرجی، معافی بن زكریا ابن طرارا، عبدالوهاب كلابی و تمّام رازی حدیث شنید. وی به مصر و موصل نیز سفر كرده است.
اهوازی پس از ۴۰۰ ق. در دمشق به اقراء و تحدیث پرداخت، در حالی كه هنوز برخی مشایخ وی زنده بودند (همو، معرفة، ۱/ ۳۲۵).
از شاگردان و راویان وی در قرائت باید ابوالقاسم هذلی، ابوعلی حسن بن قاسم غلام هرّاس، احمد بن ابی الاشعث سمرقندی، ابوالحسن مصینی، ابونصر احمد بن علی زینبی، ابوالحسن علی بن احمد ابهری، ابوبكر محمد بن مفرج بطلیوسی و ابوالقاسم عبدالوهاب قرطبی را نام برد (ابن جزری، همان، ۱/ ۲۲۱-۲۲۲). كسانی نیز چون خطیب بغدادی، ابوسعد اسماعیل بن علی سمّان، عبدالعزیز بن احمد كتّانی و ابوطاهر حنّایی از وی حدیث شنیده‌اند (ابن عساكر، همان، ۴/ ۴۷۵-۴۷۶؛ ذهبی، همان، ۱۸/ ۱۵). ابومعشر طبری نیز به طریق اجازه از وی روایت می‌كند (ابن جزری، همان، ۱/ ۲۲۲).
به گفتۀ ابن عساكر (همان، ۴/ ۴۷۶)، اهوازی بر مذهب سالمیه بود و از این رو احادیث بی‌پایه‌ای در تشبیه روایت می‌كرد. خود وی نیز مدعی بوده كه خداوند را در خواب دیده بوده است.
ابن عساكر می‌افزاید كه اهوازی كتابی داشته با عنوان «البیان فی عقود اهل الایمان» كه در آن احادیثی «منکر» را گرد آورده بوده است. همو در «تبیین كذب المفتری» گفته كه این كتاب دربارۀ احادیث صفات است. اینک‍ه در این كتاب روایات دروغ نقل شده بوده، توسط ذهبی نیز تأیید شده است (ذهبی، میزان ... ، ۱/ ۵۱۲).
از نظر رجالی نیز، از سوی برخی محدثان و مقریان انتقاداتی بر او رفته است، تا بدانجا كه در روایت وی از برخی شیوخش تردید كرده، و گفته‌اند كه چون در روایت قرائات افراط كرد، وی را متهم كردند كه دروغگوست. حتى گفته‌اند كه از برخی مشایخ روایت كرده است كه جز بدین طریق شناخته نیستند (نک : ابن‌عساكر، تاریخ، ۴/ ۴۷۶-۴۷۷؛ ذهبی، سیر، ۱۸/ ۱۳- ۱۸، میزان، ۱/ ۵۱۲-۵۱۳؛ ابن حجر، ۲/ ۲۳۸- ۲۳۹).
با اینهمه، عالمان قرائت به تبحر اهوازی در قرائت و سعۀ روایی او تأكید كرده‌اند (نک : ذهبی، سیر، ۱۸/ ۱۳، ۱۶، ۱۸، معرفة، ۱/ ۳۲۴؛ ابن جزری، غایة، ۱/ ۲۲۰) و روایات وی در قرائت در كتابهایی چون المستنیر ابن‌سوار، الكفایۀ ابوالعز قلانسی و الكاملِ هذلی، نقل و ضبط شده است.
آثار و تألیفات
اهوازی در قرائت آثاری تألیف كرده است، از آن جمله:
الوجیز فى القراآت الثمانیه، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ چستربیتی موجود است؛
الموجز، كه در كتابخانۀ ازهریه، نسخه‌ای از آن را می‌توان یافت؛
الایضاح، كه ابوشامۀ مقدسی در المرشد الوجیز از آن بهره برده است؛ كتابی نیز با عنوان «التفرد و الاتفاق بین الحجازیین و الشامیین و اهل العراق» به وی منسوب است. بروكلمان نیز به وجود نسخه‌ای با عنوان الموضح در قرائات سبع در كتابخانۀ ازهریه اشارت دارد. همچنین ابوعلی در قرائت كتابی با عنوان «الاقناع فی القراءات الشاذة» داشته است. این كتاب شامل ۱۱ قرائت و ۱۰ اختیار بوده است، بدین صورت كه ابوعلی قرائات ابوجعفر مدنی، شیبة بن نصاح، محمد بن محیصن، حمید بن قیس، ابن شهاب زهری، حسن بصری، اعمش، ابن ابی لیلى، طلحة بن مصرف، ابوبحریۀ سكونی و محمد بن مناذر مدنی و همچنین اختیارات یعقوب حضرمی، ایوب بن متوكل، یحیى بن مبارك یزیدی، ابوعبید قاسم بن سلام، خلف بن هشام بزاز، ابوجعفر محمد بن سعدان، محمد بن عیسى اصبهانی، ابوحاتم سجستانی، احمد بن جبیر انطاكی و ابن جریر طبری را در این كتاب جمع كرده بوده است. وی كتابی نیز در قرائت زید بن علی تألیف كرده بوده است.
گفتنی است كه قصیده‌ای از وی نیز با عنوان «قصیدة فی التوحید و العقیدة» كه حدود ۱۱۲ بیت است، در كتابخانۀ ظاهریه یافت می‌شود. این قصیده می‌تواند محقق را در بررسی افكار و عقاید سالمیۀ وی به كار آید. نسخۀ ناقصی نیز از كتابی با عنوان شرح عقد الایمان فی معاویة بن ابی سفیان كه مشتمل بر اخبار و احادیث و نیز مناقب معاویه از دیدگاه مؤلف است، در كتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود.
كتاب الفوائد و القلائد، در نصیحت پادشاهان كه بروكلمان به چاپ آن اشاره كرده، و آن را از تألیفات ابوعلی اهوازی دانسته، از شخصی به نام ابوالحسن اهوازی است.
«النیر الجلى فى قراءه زید بن على»؛
كتاب كوتاه و چاپ شدۀ اهوازی، با عنوان «مثالب ابن ابی بشر» ناظر به نقد و رد ابوالحسن اشعری، بنیادگذار اشاعره و افكار اوست كه در حدود سال ۴۳۰ق تألیف شده است. این كتاب موجب شد تا اشعریان بر اهوازی خرده گیرند (ذهبی، معرفة، ۱/ ۳۲۴؛ ابن جزری، غایة، ۱/ ۲۲۰) و ابن عساكر در تبیین كذب المفتری به رد كتاب اهوازی نظر داشته، و گفته‌های وی را نقد كرده است. اهوازی حكایاتی در طعن اشعری آورده كه مدعی است آنها را از برخی اهالی بصره كه خود اشعری را دیده‌اند، روایت كرده است. وی در این كتاب از نقل هیچ‌گونه طعنی بر ابوالحسن اشعری فروگذار نکرده است. اهوازی مدعی است كه ابوالحسن اشعری در علم حدیث، فقه و علوم قرآنی هیچ منزلت و پایگاهی نداشته است. به هر صورت مسلم آن است كه اهوازی در نقد خود بر اشعری از روش علمی دور شده است.
منابع
