ابن اعثم کوفی
«احمد بن اعثم کوفی» (م، ۳۱۴ ق)، مورخ، محدث و شاعر نامدار مسلمان در قرن سوم و چهارم هجری است. کتاب «الفتوح» او، یکی از اسناد مهم تاریخ صدر اسلام است.
| نام کامل | احمد بن اعثم کوفی |
| زادروز | قرن ۳ قمری |
| زادگاه | کوفه |
| وفات | ۳۱۴ قمری |
|
| |
|
| |
| آثار |
الفتوح، التاریخ، المألوفة، اخبار الدولة العباسیة،... |
زندگی‌نامه
از زادگاه و تاریخ تولد و زندگانی ابومحمد احمد بن علی معروف به ابن اعثم کوفی، آگاهی دقیقی در دست نیست. در نام و نسب وی نیز اختلاف کرده‌اند؛ یاقوت حموی[۱] نام وی را احمد و برخی محمد آورده‌اند. همچنین لفظ اعثم را که لقب پدر او بوده است، گاهی درباره خود ابن اعثم بکار برده‌اند. وی اهل کوفه بوده و دوران حکومت شش حاکم عباسی از جمله المعتضد، المکتفی، المقتدر و الراضی را درک کرده است.[۲]
یاقوت او را مورخی شیعه دانسته که نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده و تصریح کرده که خود، کتاب ابن اعثم را دیده است، اما قاضی نورالله شوشتری او را شافعی مذهب و از ثقات متقدمین دانسته است.[۳]
به گفته آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه، ابن‌اعثم در سال ۳۱۴ قمری درگذشته است.[۴] با این حال با استناد به اینکه وی تاریخ دوران حکومت مقتدر عباسی را هم نوشته، گفته شده که درگذشتش پس از ۳۲۰ قمری بوده است.
آثار و تألیفات
آثار ابن اعثم که ذکر آنها در کتب تاریخی آمده، عبارتند از:
- الفتوح در تاریخ. این کتاب به نامهای «تاریخ فتوح» و «فتوحات الشام»[۵] نیز معرفی شده است. الفتوح یکی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است که در آن، مؤلف از مورخان و محدثان بنامی مانند مداینی، واقدی، زهری، ابومخنف، ابن کلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام برده است. کتاب الفتوح از آن روی که مطالب مهمی درباره حوادث عراق، فتح خراسان، ارمنستان، آذربایجان و همچنین جنگهای اعراب و خزرها و روابط بیزانس و اعراب دارد، از اهمیت و اعتبار بسیاری برخوردار است.[۶] این کتاب وقایع صدر اسلام تا زمان مقتدر عباسی را بیان کرده است. همچنین وقایع کربلا را از ابتدا تا قیام مختار در یک جلد به نگارش درآورده است.
- کتاب التاریخ. این کتاب به گفته یاقوت حموی[۷] به احتمال زیاد ذیلی بر کتاب اول وی یعنی الفتوح است. چون به تصریح ابن حجر عسقلانی[۸] کتاب فتوح وی شامل حوادث سقیفه بنی ساعده تا زمان هارون‌الرشید (م، ۱۹۳ق) است. به احتمال قوی حوادث پس از آن، یعنی از زمان مأمون (م، ۲۱۸ق) تا مقتدر (م، ۳۲۰ق) که در فتوح چاپ حیدرآباد آمده، باید همان ذیلی باشد که یاقوت از آن نام برده است. قسمتی از کتاب تاریخ ابن اعثم در ۵۹۶ ق. به دستور یکی از بزرگان خوارزم و خراسان که نام وی مشخص نیست و با القاب قوام‌الدولة والدین از وی یاد شده، به وسیله دو مترجم به فارسی ترجمه شده است.[۹]
- المألوفه.
- اَخبار الدولة العباسیة.
ابن اعثم شعر نیز می‌سرود و یاقوت حموی ابیاتی از اشعار او را که برای ابوالحسین بن سلامی بیهقی انشاء کرده، آورده است.[۱۰] ابن حجر عسقلانی شعر او را متوسط شمرده است.[۱۱] یاقوت ابیاتی از او را در معجم الادباء آورده است.
روایات ابن‌اعثم از واقعه کربلا
برخی از گزارشهای ابن اعثم ارزش خاصی دارد، زیرا وی در نقل آن بر همه پیشی گرفته است. برای نمونه مطالبی که در این کتاب گزارش عبور امام علی علیه السلام را از سرزمین کربلا و گریستن آن حضرت و پیش‌بینی شهادت فرزندش امام حسین علیه السلام را به تفضیل آورده است. وی خواب امام حسین علیه السلام کنار قبر جدش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مدینه را نقل می کند که طی آن رسول خدا به حضرت فرمودند: بزودی می بینم که تو در سرزمین کربلا بدست گروهی از امتم کشته می شوی در حالی که تشنه هستی و سیراب نمی شوی.
ابن اعثم اخبار مربوط به پیشگویی ملائکه و پیامبر اکرم را درباره شهادت امام حسین علیه السلام آورده است؛ در حالی که چنین گزارشهایی در منابع متقدم یا معاصر ابن اعثم در حد اشاره به چشم می خورد. همچنین او تاریخ نگاری است که از طفل شیرخوار امام حسین علیه السلام با نام "علی" یاد می کند و از او با نام "علی فی الرضاع" تعبیر نموده است. در حالی که تاریخ نویسان پیش از او چون ابومخنف، محمد بن حبیب بغدادی و بلاذری همگی از او با نام "عبدالله" یاد کرده اند.
پانویس
- ↑ معجم الادباء، ۲/۲۳۰.
- ↑ امیرمحسن عرفان، بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی، ص۲۳۳.
- ↑ مجالس المؤمنین، ۱/۲۷۸.
- ↑ الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۲/۱۲۳۷.
- ↑ محمدحسین روحانی، تاریخ اعثم کوفی و ترجمۀ آن، ۴۵۲.
- ↑ معجم الادباء، ۲/۲۳۱.
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ۱/۱۳۸.
- ↑ دبیرسیاقی، ترجمۀ فارسی تاریخ اعثم و دو مترجم آن، ۸۹۳-۸۹۴.
- ↑ معجم الادباء، ۲/ ۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ لسان المیزان، ۱/۱۳۸.
منابع
- "ابن اعثم کوفی"، در دسترس در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، بازیابی: ۲۹ آبان ۱۳۹۲.
- "بازشناسی ابن اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی"، امیرمحسن عرفان، فصلنامه سخن تاریخ، ش۱۱، زمستان ۱۳۸۹.
