محمد بن قاسم انباری
محمد بن قاسم انباری (۲۷۱-۳۲۸ ق) معروف به «ابن انباری»، ادیب، نحوی، لغوی و مفسّر مسلمان در قرن چهارم هجری است. ابن انباری به دانش بسیار، تألیفات گسترده و حافظه شگفت نام‌آور بود. «إیضاح الوقف و الابتداء» و «الزاهر فی معانی کلمات الناس» از جمله آثار اوست.
| نام کامل | محمد بن قاسم انباری |
| زادروز | ۲۷۱ قمری |
| زادگاه | بغداد |
| وفات | ۳۲۸ قمری |
| مدفن | بغداد |
|
| |
| اساتید |
احمد بن عبید، اسماعیل بن اسحاق قاضی، کدیمی، ثعلبی،... |
| شاگردان |
ابن نحّاس، ابو علی قالی، حمزة بن حسن اصفهانی، ازهری، مرزبانی،... |
| آثار |
الأضداد، کتاب شرح الألفات، مختصر فی ذکر الألفات، إیضاح الوقف و الابتداء فی کتاب الله عزّوجل، الزاهر فی معانی کلمات الناس، شرح القصائد السبع الطوال الجاهلیات،... |
زندگی‌نامه
ولادت و نسب:
ابوبکر محمد بن قاسم انباری در ۱۱ رجب سال ۲۷۱ یا ۲۷۰ قمری احتمالاً در بغداد زاده شد. وی را گاهی انباری می‌خوانند، اما غالباً لفظ ابن را بر آن می‌افزایند، شاید بیشتر به آن جهت که از پدرش ابومحمد قاسم بن محمد انباری (د ۳۰۴ق) بازشناخته شود، زیرا ابومحمد نیز چون فرزند، خود مردی ادیب و دانشمند بود و چندین کتاب داشته که نام برخی از آنها با نام کتابهای ابوبکر مشابه است.
استادان و شاگردان:
وی در کودکی نزد پدر و نیز نزد ابوجعفر احمد بن عبید ادب آموخت. سپس نزد مشاهیر ادب و لغت و علوم قرآنی و حدیث چون اسماعیل بن اسحاق قاضی (د ۲۸۲ق)، کدیمی (د ۲۸۶ق) و ثعلبی (د ۲۹۱ق) به تکمیل معلومات خود پرداخت.
برخی از شاگردان او عبارتند از:
- ابن نحّاس (د ۳۳۸ق)؛ وی نزد ابن انباری ادب آموخته، و شرحی بسیار شبیه به شرح استادش بر معلّقات نوشته که در بیشتر جاهای آن، تأثیر استاد آشکار است.
- ابو علی قالی (د ۳۵۶ق)؛ که دهها روایت را مستقیماً از او نقل کرده است.
- حمزة بن حسن اصفهانی (د ۳۶۰ق)؛ که از شاگردان ابن انباری بود و از او مستقیماً روایت کرده است.
- ازهری (د ۳۶۰ق)؛ او در مقدمه تهذیب، منابع خود را تقسیم‌بندی کرده و در طبقه چهارم یعنی در طبقه «کسانی که در زمان خویش دیده است» به ابن انباری اشاره نموده، ضمن برشمردن فضایل او در علم معانی و اعراب و قرائات قرآن کریم، و نیز ضمن ستایش از حافظه نیرومند، صداقت، خوش‌بیانی و تألیفات پسندیده‌اش گوید: «او یگانه زمانه بود...، دانشمندتر کسی است که من دیده‌ام... و در میان نوخاستگان عراق و غیرعراق، کسی را ذکر نکرده‌اند که به مرتبت او رسیده باشد».
- مرزبانی (د ۳۸۴ق)؛ که به رغم اختلاف سنی بسیار، شاید ابن انباری را دیده باشد و ۸ بار در الموشّح از او مستقیماً روایت می‌کند.
فعالیت‌ها:
او به یُمن حافظه نیرومند توانست به سرعت در کار علم سرآمد گردد و چنان شد که در زمان حیات پدر (یعنی پیش از ۳۳ سالگی) در همان مسجدی که محل تدریس وی بود، او نیز گوشه‌ای برگزید و به تدریس پرداخت. ظاهراً وی را کاری جز درس، در مساجد و یا در مجالسی که خود تشکیل می‌داد، نبود. تنها در اواخر عمر، زمانی که شهرت فراگیری کسب کرده بود، به دربار خلیفه الراضی عباسی (خلافت: ۳۲۲-۳۲۹ق) راه یافت و ظاهراً آموزگاری فرزندان او را به عهده گرفت. خلیفه به او عنایت تمام داشت، چنانکه عادت بر آن جاری شده بود که بر خوان خلیفه نشیند و خادمان نیز می‌دانستند که خوراک خاص وی چیست و چه زمان آشامیدنی او را باید تقدیم کرد.
مذهب و عقیده:
از مذهب او، با اینکه به کار قرائت و تفسیر قرآن نیز می‌پرداخت، خبر دقیقی نیست، جز اینکه ابن ابی یعلی وی را در «طبقات الحنابله» خویش آورده، و به قول خود او بر حنبلی بودنش استشهاد می‌کرده است. وی دانشمندی پارسا بود و به گناهی و حرامی آلوده نشد، و در کار تدریس فروتنی بسیار نشان می‌داد.
درگذشت:
در برخی منابع به بیماری پایان عمر و دیدار سنان بن ثابت طبیب از او اشاره شده است. چون از علت ناتوانی او سؤال کردند، گفت که هر جمعه ۱۰ هزار ورق یا هفته‌ای ۲۰ هزار می‌خوانده است. بعید نیست که این داستان شگفت را در تأیید علم و به خصوص هوش خارق‌العاده او ساخته باشند. ابن انباری روز عید اضحی در سال ۳۲۸ قمری درگذشت و او را در خانه خودش به خاک سپردند.
ویژگی‌های علمی
حافظه قوی:
آنچه بیش از همه نظر خطیب بغدادی و نویسندگان بعد از ابن انباری را جلب کرده، حافظه توانای اوست. خطیب از قول ابوعلی قالی نقل می‌کند که ابن انباری ۳۰۰ هزار شاهد شعری برای قرآن از حفظ داشت. کسانی که در محضر درس او بوده‌اند، گفته‌اند که وی در مجالس درس منحصراً بر حافظه اعتماد داشت و هرگز از دفتر و کتاب املا نمی‌کرد. از ابن انباری درباره مقدار علمی که در خاطر داشت، پرسیدند؟ جواب داد: ۱۳ صندوق کتاب. نیز گفته‌اند که ۱۲۰ تفسیر قرآن را با سلسله سند از حفظ داشت.
شعر و شاعری:
ابن انباری گاه شعر نیز می‌سرود. یاقوت حموی یک دوبیتی در وصف شکیبایی، به او نسبت داده است و قفطی دو دوبیتی. علاوه بر این، لامیه مفصلی در باب واژه‌های مشکل و شرح آنها پرداخته است که ۹ برگ را می‌پوشاند و اینک نسخه‌ای از آن در دست است.
تبحر در نحو:
ابن انباری را یکی از بزرگ‌ترین نحوشناسان مکتب کوفه دانسته‌اند. وی در زمانی می‌زیست که نزاع میان دو مکتب نحوی بصره و کوفه به اوج رسیده بود. ابن انباری، به رغم همه دانشی که فراهم آورده بود و همه تعصبی که نسبت به نحو کوفه می‌ورزید، در راه مکتب خود منشأ اثر بدیعی نبوده و پیوسته به نقل قول شیوخ خود اکتفا کرده است. کتابهایی که درباره نحو از او به جای مانده، خود شاهد این مدعاست.
آثار و تألیفات
از آثار متعدد ابن انباری اکنون چندین کتاب عمده در دست است که فهرست برخی از آنها چنین می باشد:
- الأضداد؛
- کتاب شرح الألفات؛
- مختصر فی ذکر الألفات؛
- إیضاح الوقف و الابتداء فی کتاب الله عزّوجل؛
- الزاهر فی معانی کلمات الناس؛
- شرح خطبة عائشة أم‌المؤمنین فی أبیها؛
- شرح القصائد السبع الطوال الجاهلیات؛
- شرح الکافی؛
- شرح المفضّلیات؛
- المذکر و المؤنث؛
- رسالة فی سبب وضع النحو (نسخه خطی)؛
- شرح الأصمعیات (نسخه خطی)؛
- شرح بانت سعاد (نسخه خطی)؛
- قصیدة فی مشکل اللغة و شرحها (نسخه خطی).
منابع
- "ابن انباری"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، آذرتاش آذرنوش، ج۳، ص۹۱۷.
