تلخیص المفتاح (کتاب)
 | |
| نویسنده | خطیب قزوینی |
| موضوع | علم بلاغت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
«تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع»، تألیف محمد بن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی (متوفی ۷۳۹)، کتابی در معانی و بیان و بدیع است که خلاصه بخش سوم کتاب «مفتاح العلوم» اثر یوسف سکاکی خوارزمی (متوفی ۶۲۶) محسوب می شود. «تلخیص المفتاح» به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است.
انگیزه نگارش
خطیب قزوینی گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها بوده و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته ها در این باب است، و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است.
محتوای کتاب
خطیب در مقدمه تلخیص المفتاح، فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش (فن) به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:
- بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات.
- بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است.
- بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است.
کتاب تلخیص المفتاح با بحث درباره سرقات شعری و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است.
خطیب در تلخیص المفتاح خود، برخی جابجایی ها را اعمال کرده است؛ برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده، ولی خطیب آن را در علم معانی مطرح کرده است.
شرح و خلاصه کتاب
«تلخیص المفتاح» ـ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است ـ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است. خطیب در کتاب دیگر خود، «الایضاح» با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة»، شرحی بر «تلخیص المفتاح» خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.
ظاهراً قدیمترین شرح را پس از شرح مؤلف، محمد بن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان «مفتاح تلخیص المفتاح» نوشت.
از مفصلترین شرحهای آن شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از ملا هادی فرزند ملا صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ ق. به چاپ رسیده است.
شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است؛ از جمله کتابی با عنوان «معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص» از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده است.
همچنین «تلخیص المفتاح» چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است. چندبار نیز به نظم کشیده شده است؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) با عنوان «عقود الجُمان فی المعانی والبیان» است.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، ذیل مدخل "تلخیص المفتاح" از باقر قربانی زرّین.
