جلال الدین همایی
جلال‌الدین همایی، (۱۳۵۹-۱۲۷۸ ش) محقق، ادیب، مورخ و شاعر متخلص به «سنا» در قرن ۱۴ شمسی و از شاگردان سید محمدباقر درچه‌اى است. استاد همایى علاوه بر تدریس در مدرسه و دانشگاه، عضو فرهنگستان ایران و نیز انجمن تحقیق در ادبیات و زبان‌هاى خارجى بود. «تاریخ ادبیات ایران» و «اسرار و آثار واقعه کربلا» از جمله آثار اوست.
ولادت
جلال‌الدین همایى در ۱۳ دى ۱۲۷۸ (۱ رمضان ۱۳۱۷ ق) در کوى پاقلعه اصفهان به دنیا آمد. پدرش، ابوالقاسم محمدنصیر متخلص به «طرب» فرزند هماى شیرازى اصفهانى و از ادبا و شعرا و خوشنویسان ایرانی بود.
تحصیل و استادان
تحصیلات را ابتدا نزد پدر و سپس ابوالقاسم عراقى آغاز کرد و به فراگیرى علوم ابتدایى و مقدمات صرف و نحو عربى و منطق و بلاغت پرداخت. وى همچنین خط نسخ و ثلث را نزد پدر و میرزا حسن قدسى و ملا محمدتقى کاتب فراگرفت. سپس در مدرسه‌ى حقایق و سپس در مدرسه‌ى قدسیه و مدت بیست سال در مدرسه‌ى نیماورد اصفهان حجره‌نشینى نمود.
او سیوطى و مغنى و الفیه و شرح لمعه و مطول را نزد استادانى چون سید محمدباقر درچه‌اى، آیت‌الله شیخ على یزدى، آقا شیخ محمد کاشانى و ادبیات عرب را نزد سید محمدکاظم کروندى و اساتیدى دیگرى چون عبدالکریم گزى و فقه و اصول را نزد سید محمدصادق خاتون آبادى و آقا سید مهدى درچه‌اى آموخت.
همایی از آیت اللَّه شیخ مرتضى آشتیانى اجازه‌ى روایت و از شیخ محمدحسین فشارکى اجازه‌ى اجتهاد و روایت و از سید محمد نجف‌آبادى مدرس و آیت اللَّه حاج میرزا عبدالحسن سید العراقین خاتون‌آبادى پاقلعه‌اى اجازه‌ى اجتهاد دریافت کرد.
در علوم عقلى، استاد وى محمد خراسانى معروف به حکیم بود که «شرح شمسیه» و «اسفار» ملاصدراى شیرازى و «شفاى» ابن سینا و دو دوره فلسفه اشراق را نزد وى و اسدالله حکیم خواند. استادان دیگر او در معقول و نجوم و هیئت و ریاضى جدید و اسطرلاب و استخراج تقویم سید على جناب، و در طب محمد حکیم و میرزا على آقا و ابوالقاسم ناصر و حکمت احمدآبادى بودند. هیئت مسطحه استدلالى و نجوم را نزد آیت‌الله حاج آقا رحیم ارباب تلمذ نمود.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی
جلال‌الدین همایى سپس به تدریس در مدارس اصفهان مشغول شد. در مدارس قدیم تدریس مى‌کرد و از حدود ۱۳۰۰ شمسی براى تدریس به مدرسه‌ى صارمیه اصفهان رفت. شیخ عباس ادیب، سید حسن مدرس بیدآبادى و شیخ محمود شریعت‌ریزى از شاگردانش بودند.
وى از سال ۱۳۰۲ به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. چندى در دبیرستان‌هاى تبریز به تدریس اشتغال داشت، آنگاه به تهران آمد. ابتدا در دبیرستان دارالفنون به تدریس مشغول شد، چند ساعت هم در دبیرستان شرف تدریس مى‌کرد و همچنین در دبیرستان نظام و دانشکده‌ى افسرى نیز تدریس داشت. سپس در دانشگاه ادبیات و هفته‌اى دانشکده‌ى حقوق تهران به عنوان استاد در دوره‌ى فوق لیسانس و دکترى به تدریس پرداخت. تا سال ۱۳۴۵ بنا به درخواست خود بازنشسته شد و تا آخر عمر در تهران زیست و با وجود بیمارى همواره به کار مطالعه و تحقیق و تألیف مشغول بود.
استاد همایى همچنین عضو فرهنگستان ایران و نیز انجمن تحقیق در ادبیات و زبان‌هاى خارجى بود و با مؤسسه لغت‌نامه دهخدا همکارى داشت. از جمله همایش‌ها و مراسم‌هایى که استاد در آنها شرکت نموده، مى‌توان به این موارد اشاره نمود: شرکت در انجمن‌هاى ادبى؛ شرکت در کنگره‌ى فردوسى (۱۳۱۳)؛ شرکت در نخستین کنگره‌ى نویسندگان (تیر ۱۳۲۵)؛ شرکت در کنگره‌ى ابن سینا (اردیبهشت ۱۳۳۳)؛ سفر به بیروت (۱۳۳۴) جهت افتتاح کرسى زبان فارسى در دانشگاه بیروت؛ شرکت در کنگره‌ى هفتصدمین سال درگذشت مولوى (آبان ۱۳۳۶)؛ سخنرانى در برنامه‌ى مرزهاى ارتش در رادیو ایران؛ شرکت در کنگره‌ى ابوریحان بیرونى (۱۳۵۲).
آثار و تألیفات
استاد همایى به دو زبان فارسى و عربى شعر مى‌گفت. قصاید عربى او در برخى از مجلات و جراید ادبى دیده شده است. وى شعر فارسى را به سبک قدیم مى‌سرود و پختگى معنى و اندیشه در آن بارز است. از وى بیش از پانزده هزار بیت شعر به جا مانده است.
علاوه بر مقاله‌هاى استاد همایى در مجلات و رونامه‌هاى «ارمغان»، «اطلاعات»، «ایران‌شناسى»، «تعلیم و تربیت»، «تماشا»، «جاویدان خرد»، «جوانان رستاخیز»، «رادیو ایران»، «سالنامه‌ى آریان»، «سالنامه‌ى شرق»، «سخن»، «مرزهاى دانش»، «معارف اسلامى»، «مهر»، «وحید» و «یغما»، از آثار تألیفی وى مى‌توان به عنوان‌هاى زیر اشاره نمود:
- خیامى‌نامه (در تجزیه و تحلیل آثار علمى و ادبى حکیم عمر خیام، جلد اول، ۱۳۴۶)؛
- تاریخ ادبیات ایران (تبریز، ۱۳۰۹-۱۳۰۸، در سال ۱۳۰۸، براى تألیف این کتاب جلال‌الدین همایى به نشان علمى درجه‌ى دوم نایل آمد)؛
- غزالى‌نامه (شرح حال و آثار و عقاید و افکار ادبى و مذهبى و فلسفى و عرفانى امام ابوحامد غزالى، ۱۳۱۷)؛
- اسرار و آثار واقعه کربلا (چاپ دوم، ۱۳۵۷)؛
- فنون بلاغت و صناعات ادبى (۱۳۵۴)؛
- رساله درباره‌ى شرح احوال شعراى اصفهان قرن سیزده و چهارده و پانزده؛
- صناعات ادبى (یک کتاب براى سطح دانشگاه‌ها و یک کتاب براى سطح دبیرستان‌ها)؛
- تاریخ اصفهان، تحقیق در احوال آخوند میر مؤلف حبیب‌السیر و میرخواند صاحب روضة الصفا؛
- مولانا چه مى‌گوید (دو جلد، جلد اول ۱۳۵۴، جلد دوم ۱۳۵۵)؛
- طلبه‌ى عطار و نسیم گلستان؛
- سیر مثنوى مولوى (داستان قلعه‌ى ذات الصور)؛
- مقام حافظ؛
- طب خانه (۱۳۴۲)؛
- شرح حال احوال سروش اصفهانى (این رساله در مقدمه‌ى دیوان شاعر که به وسیله محمدجعفر محجوب تصحیح شده، منتشر کرده است. از صفحه ۱ الى صفحه ۹۰)؛
- صرف و نحو و قرائت عربى (سه جلد)؛
- رساله‌ى تحقیقى در احوالات مولانا، منتخب اشعار؛
- دوره‌ى کتاب درسى فارسى - دستور و تاریخ ادبیات؛ دستور کلاس‌هاى پنجم و ششم ابتدایى؛
- دستور زبان (با مشارکت چهار استاد دیگر، دو جزء ۱۳۲۹-۱۳۲۸)؛
- رساله‌ى تحقیقى درباره‌ى دستور زبان فارسى؛ سه جلد کتاب فارسى دبیرستانى؛
- دستور زبان فارسى دوره‌ى ابتدایى؛
- تاریخ علوم اسلامى (تقریرات همایى در دوره‌ى دکتراى ادبیات فارسى دانشگاه تهران، ۱۳۴۸)؛
- تصوف در اسلام (نگاهى به عرفان شیخ ابوسعید ابوالخیر، ۱۳۶۲)؛
- دیوان سنا (دیوان اشعار همایى به اهتمام دکتر ماهدخت بانو همایى، جلد اول، خرداد ۱۳۶۴).
از جمله آثارى که وی به تصحیح و تحشیه‌ى آنها اقدام نمود مى‌توان به این عنوان‌ها اشاره نمود:
- دانشنامه (۱. دیوان غبار. ۲. غزلیات سنا، ۳. دیوان زرگر اصفهانى، ۴. غزلیات دیوانه‌ى قمثه ۵. دیوان نیاز جوشقانى، اصفهان، ۱۳۴۲، به اهتمام همایى)؛
- نصیحة الملوک (امام محمد غزالى، ۱۳۱۶)؛
- التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (ابوریحان بیرونى، ۱۳۱۶)؛
- مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة (عزیزالدین محمود کاشانى، ۱۳۲۵)؛
- دیوان طرب (۱۳۴۲)؛ مختارى‌نامه (عثمان مختارى، ۱۳۶۱)؛
- دیوان حکیم مختارى غزنوى؛
- مثنوى ولدنامه (بهاءالدین ولد، ۱۳۱۶)؛
- منتخب اخلاق ناصرى (تألیف خواجه نصیر طوسى، ۱۳۲۰)؛
- مقدمه‌ى اخلاق ناصرى (۱۳۳۵)؛
- نصیحةالملوک (امام محمد غرالى)؛
- کنوز المغربین در علوم غریبه (منسوب به حکیم ابوعلى سینا)؛
- معیارالعقول (۱۳۳۱)؛
- رساله شعوبیه؛ برگزیده دیوان سه شاعر اصفهانى (طرب، سها، عنقا) (۱۳۴۳)؛
- رساله اصفهانى پاسدار؛ مجموعه شعر سرود عشق(۱۳۷۳).
وفات
مرحوم جلال الدین همایى در پایان شب ششم ماه رمضان ۱۴۰۰ ق. (۲۸ تیر ۱۳۵۹ ش) درگذشت و در تکیه لسان‌الارض در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۶، ص۱۴۵.
- نرم افزار عرفان ۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
