تکملة أمل الآمل (کتاب)

کتاب «تکملة أمل الآمل»، نوشته آیت الله سید حسن صدر (م، ۱۳۵۴ ق)، از جمله آثار ارزشمند رجالی و تراجم است که سیره مجتهدین، علما، مشاهیر و ادبای بزرگ شیعه را گرد آورده است. این اثر، تکمیل و تتمه‌ای بر کتاب «أمل الآمل فی علماء جبل عامل» تألیف شیخ حرّ عاملی (م، ۱۱۰۴ ق) می‌باشد.

مؤلف

آیت الله سید حسن صدر (۱۳۵۴-۱۲۷۲ ق)، عالم مجاهد شیعه در سده چهاردهم هجری و از شاگردان علمای بزرگی چون میرزای شیرازی و ملا حسینقلی همدانی است.

سید حسن صدر از کارشناسان علم حدیث بود و به همین سبب، به محدث کاظمینی مشهور بود. او به عده زیادی اجازه کتبی نقل حدیث داده است از جمله: شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، سید شرف الدین عاملی، آقا بزرگ تهرانی، شیخ عباس قمی و سید ابوالحسن اصفهانی.

او فقیهى آگاه، مورّخى خبیر، رجالى برجسته و محدّثى بصیر بود که در دفاع از مکتب تشیع، آثار ارزشمندی چون «تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام» را به یادگار گذاشت.

محتوای کتاب

کتاب «تکملة أمل الآمل» از جمله آثار مهم رجالی است که تمامی نویسندگان پس از آن در شناخت تراجم به آن مراجعه کرده و از آن استفاده کرده‌اند. برخی از مطالب ذکرشده در تکمله، منحصر به فرد بوده و در دیگر منابع نیامده است.

کتاب «أمل الآمل» تألیف شیخ حرّ عاملی، شرح حال دانشمندان را در دو بخش گرد آورده است؛ بخش نخست، به شرح حال ۲۱۴ تن از علمای منسوب به جبل عامل لبنان اختصاص دارد و «أمل الآمل فی علماء جبل عامل» نامیده شده، و بخش دوم اختصاص دارد به معرفی علمای متأخر از شیخ طوسی و برخی معاصرین او غیر از علمای جبل عامل که «تذکرة المتبحرین فی أحوال العلماء المتأخرین» خوانده شده است.

تکملة أمل الآمل، در شش جلد به همان شیوه «أمل الآمل» تألیف شده است. در جلد اول کتاب، اسامی ۴۵۰ عالم شیعی جبل عاملی که سه تن از آنها زن هستند، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. در انتهای کتاب نیز نام یک شخصیت (ابن خیاط عاملی) در بابی که با ابن آغاز شده و تعدادی نیز بر اساس کنیه آمده‌اند. پس از آن باب زنان هم جداگانه آمده است.

از جلد دوم کتاب مجدداً دسته‌بندی جدیدی به ترتیب حروف الفبا آغاز شده و شرح حال ۲۸۴۱ شخصیت غیر جبل عاملی ذکر شده است. در انتهای جلد ششم کتاب اعلامی که به کنیه معروفند، مانند ابوالبرکات اصفهانی، میرزا ابوالحسن جلوه یا ابوالحسن جرجانی ذکر شده‌اند. پس از آن تنها یک شخصیت (ابن ابی قرّه) تحت باب اعلامی که با ابن آغاز شده‌اند، ذکر شده است. در انتها نیز اعلام و علمای زن، مانند: مادر سید بن طاووس، دو دختر شیخ طوسی و سیده حکیمه دختر امام جواد(علیه السلام) معرفی شده‌اند.

در خاتمه کتاب شهرهایی که مراکز علمی شیعه بوده‌اند، مانند کوفه، قم، حله، بغداد، حلب، نجف و جبل عامل و خاندان‌های اهل علم این شهرها معرفی شده‌اند.

کتاب «تکملة أمل الآمل» به زبان عربی، با تحقیق حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ و عدنان دباغ منتشر شده است. محققین این اثر در پاورقی‌های کتاب، آدرس آیات، روایات و منابع مطالب را ذکر و در مواردی هم که یافته‌های آنها با منبع ذکرشده در کتاب تطابق ندارد، به آن اشاره کرده‌اند.

منابع

• ویکی نور