المغازی (کتاب)
«کتاب المغازی» اثر محمد بن عمر واقدى (م، ۲۰۷ ق)، از قدیمترین و مهمترین کتب مشتمل بر اخبار پیرامون غزوات و سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است. در «المغازى» علاوه بر تاریخ جنگ‌ها، مطالب آموزنده بسیارى آمده است و مؤلف، نکات دقیق فراوان و ریزه‌کارى‌هایى را ثبت کرده که دیگران چندان توجهى به آن نداشته‌اند.
 | |
| نویسنده | محمد بن عمر واقدی |
| موضوع | سیره پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
|
| |
محتویات
مؤلف
محمد بن عمر واقدی (۱۳۰-۲۰۷ ق) از محدثان و مورخان بزرگ اسلامی در قرن دوم هجری است. محمد بن سعد زهری صاحب کتاب "الطبقات الکبری" از شاگردان اوست.
واقدی به جمع‌آوری اخبار و احادیث مختلف مربوط به سیره توجه زیادی داشته و برای کسب معلومات و شناخت دقیق رخدادها شخصا به محل حوادث سفر کرده و اطلاعات جمع‌آوری می‌کرد.
از واقدی تألیفات متعددی برجای مانده از جمله: المغازی، اخبار مکه، الجمل، مقتل الحسین، مولد الحسن والحسین، کتاب السیره، الردّة والدار، السقیفة، التاریخ الکبیر، غلط الحدیث، امر الحبشة و الفیل.
معرفى کتاب
عنوان و نام کتاب، آن‌چنان که ابن ندیم ذکر کرده، «کتاب التاریخ و المغازی و المبعث» است و چنین به نظر مى‌رسد که این اثر، بخشى از کتاب بزرگى است که مشتمل بر تاریخ و مغازى و مبعث بوده است.
با توجه به تاریخ مرگ واقدى که سال ۲۰۷ قمری است، «المغازی» تقریبا قدیمى‌ترین کتاب در این رشته است که به‌طور مفصل تدوین و از دستبرد حادثه محفوظ مانده و به دست ما رسیده است.
اهمیت مقام علمى و فضل واقدى چنان بوده که نه‌تنها این کتاب او، بلکه آثار دیگرش هم از همان قرن سوم هجرى مورد استفاده و استناد دیگر مؤلفان و نویسندگان قرار گرفته است و غالبا به کتاب‌هاى او اعتماد داشته‌اند و مطالب نقل‌شده از دیگران را با مطالب واقدى معیار زده‌اند و بدون تردید هیچ کتابى در سیره و مغازى به اهمیت «سیره ابن اسحاق» و «مغازى واقدى» نیست.
علت اهمیت واقدى میان نویسندگان مغازى و سیره، در این است که مطالب تاریخى را با روش مخصوص علمى و فنى بررسى کرده است. در آثار او به‌خوبى مشاهده مى‌شود که او بیشتر از دیگران براى نقل مطالب تاریخى به روش منطقى تلاش کرده است. واقدى به‌طور وضوح، از یک روش علمى و فنى و درعین‌حال انتقادى پیروى کرده است؛ مثلا او هنگام ذکر هریک از جنگ‌ها، نخست فهرست مفصلى از رجال را که خبر را از ایشان نقل کرده است بیان مى‌کند، سپس نام و تاریخ دقیق هریک از جنگ‌ها و فرمانده آن را ذکر مى‌کند.
آرا و اخبار واقدى در مورد مغازى پیامبر(ص) مورد استناد هر دو گروه شیعه و سنی قرار گرفته است؛ هرچند در مورد مذهب وى بسیار گفتگو شده است. به‌طورى‌که در کتب تفسیر شیعه مانند «تفسیر تبیان» و «مجمع البیان» مکرر به آرا و اقوال او برمى‌خوریم؛ بنابراین، واقدى تا حدود زیادى مورد اتفاق فریقین است.
البته واقدى در مورد برخى از اصطلاحات مربوط به مغازى و سیره، مانند غزوه و سریه، تعریفى را که بعدها یا قبلا در مورد آنها شده است، رعایت نکرده است. بسیارى گفته‌اند جنگ‌هایى که با سرپرستى و شرکت پیامبر(ص) بوده است، «غزوه» و بقیه «سریه» نامیده مى‌شود؛ درصورتى‌که در مغازى واقدى مواردى را مى‌بینیم که پیامبر(ص) در آن شرکت نداشته‌اند، درعین‌حال به آن «غزوه» اطلاق کرده است؛ مانند غزوه رجیع و غزوه مؤته.
محتوای کتاب
واقدی جنگ‌هایى را که پیامبر(ص) شخصا در آن شرکت داشته‌اند، برمى‌شمرد و اسامى اشخاصى را که آن حضرت در هر جنگ به جانشینى خود در مدینه تعیین فرموده است، نقل مى‌کند. او گاه شعار مسلمانان را در آن جنگ ثبت کرده است.
در جنگ‌هاى مهم، واقدى اسامى اشخاصى را که در آن جنگ شرکت داشته‌اند یا به شهادت رسیده‌اند و کشته‌شدگان دشمن را نقل مى‌کند و این وحدت روش کافى است که واقدى را مورخى داراى سبک مخصوص بدانیم. اطلاعات جغرافیایى را با کوشش و تلاش و مسافرت به منطقه، به‌منظور کسب معلومات صحیح به دست آورده است و این هم نمونه‌اى دیگر از اهمیتى است که در سیره‌نویسى براى واقدى قایل شده‌اند. لازم به ذکر است که همین اطلاعات مفصل جغرافیایى، که واقدى در کتاب خود آورده است، یکى از مایه‌هاى اولى تنظیم جغرافیا در عرب است.
واقدى نکات دقیق فراوان و ریزه‌کارى‌هایى را ثبت و ضبط کرده است که دیگران چندان توجهى به آن نداشته‌اند. برای مثال، در این کتاب، مجموعه غزوات پیامبر(ص) و در واقع ده سال زندگانى آن حضرت، در ۱۱۲۶ صفحه آمده است و حال آنکه مثلا در سیره ابن هشام، مجموعه غزوات، تقریبا در ۶۵۰ صفحه آمده است.
در مغازى واقدى علاوه بر تاریخ جنگ‌ها، مطالب آموزنده بسیارى آمده است؛ به‌عنوان نمونه، صحنه‌هاى مختلفى که در باب صمیمیت و فداکارى و اخلاص مسلمانان در سایه ارشاد و تربیت پیامبر(ص) دیده مى‌شود، خواندنى و آموختنى است. بدون مبالغه مى‌توان مغازى را کتابى دانست که بسیارى از مسائل اجتماعى و اخلاقى در آن طرح شده است.
واقدى ضمن بیان جنگ‌ها، اخبار زیادى آورده است که در کتاب‌هاى دیگر معاصران او نظیرش را نمى‌بینیم. همچنین دقت واقدى و تفصیل لازم او در نگارش غزوات مشهور، چون غزوه احد و غزوه طائف و ریزه‌کارى‌هایى که به کار برده است، در هیچ‌یک از مراجع دیگر و کتاب‌هاى سیره دیده نمى‌شود.
در مغازى واقدى بسیارى از امور اجتماعى و اقتصادى زندگى صدر اسلام از قبیل زراعت و آداب زندگى و ذکر بت‌ها و رسوم دفن مردگان آمده است و کتاب او نمودارى از غالب مظاهر زندگى جامعه اسلامى در فاصله میان هجرت و رحلت پیامبر(ص) است.
مؤلف سعى کرده است که در مورد هر غزوه و سریه، آیاتى را که دارای شأن نزول مربوط به آن است ذکر کند؛ به‌طورى‌که، گاه فصل جداگانه‌اى به این منظور باز کرده است. در نتیجه، خواننده مایه و زیربناى اخبار مربوط به هر واقعه را از قرآن مجید در مقابل خود مى‌بیند. حتى اختلاف نظرهایى را که در تفسیر آیه شده است ملاحظه مى‌کند و این موضوع در کمتر کتابى از کتاب‌هاى سیره و مغازى دیده مى‌شود.
از ویژگى‌هاى برجسته مغازى واقدى این است که تاریخ تمام جنگ‌ها معین و مشخص است و حال آنکه در سیره ابن اسحاق، بسیارى از جنگ‌ها بدون تاریخ ثبت شده‌اند - مانند جنگ بنى قینقاع، سریه قطن، جنگ دومة الجندل و... .
واقدى فقط به ذکر اخبار و آراى دیگران اکتفا نکرده و در بسیارى از موارد عقیده خود را با آوردن جملاتى از قبیل: «این صحیح‌تر است»، «در نظر ما این یکى ثابت است»، «در این مورد اختلافى نیست»، «ما عقیده بر آن داریم» و نظایر این عبارات، اظهار داشته است. این‌گونه اظهار نظر و بررسى حتى در آثار بلاذرى که هفتاد سال پس از واقدى درگذشته است، به چشم نمى‌خورد و بلاذرى رأى شخصى خود را اظهار نمى‌دارد.
منابع
- "مغازى؛ تاریخ جنگ‌هاى پیامبر(ص)"، محمد بن عمر واقدى، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، مرکز نشر دانشگاهى، ۱۳۶۹.
- "المغازی"، ویکی نور.
