شهید ثانی

شیخ زین‌الدین علی عاملی (911-966 ق)، معروف به «شهید ثانی»، از جمله نوابغ نامی و مجتهدین شیعی که در قرن دهم هجری می زیسته است. وی یكی از اعیان و مفاخر فقهای نامدار شیعه، و یكی از اكابر متبحرین در علوم اسلامی و یكی از استوانه های فقهی و اجتهادی در طول ادوار فقه اسلامی می باشد كه از نظر آثار و بركات وجودی كم نظیر می باشد. از آثار ماندگار شهید ثانی، می توان به «الروضه البهیه» در شرح «لمعه دمشقیه» اشاره کرد.


نام کامل	شیخ زین الدین علی بن احمد
زادروز	13 شوال 911 قمری
زادگاه	جبل عامل در لبنان
وفات	966 قمری


اساتید	احمد عاملی جبعی، شیخ علی بن عبدالعالی میسی، شیخ محمد بن مكی،...

آثار	روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، البدایه فی علم الدرایه،ریحانه الادب،...

ولادت و خاندان

زین الدین علی بن احمد عاملی جبعی در سیزدهم شوال ۹۱۱ قمری در روستای جُبَع در منطقه شیعه نشین جبل عامل در لبنان به دنیا آمد. وی به ابن حاجه نحاریری معروف بوده و مشهور به شهید ثانی است.

جد ششم او صالح نامی است كه شاگرد علامه حلی بوده است. ظاهراً اصلاً اهل طوس بوده و از این رو شهید ثانی، گاهی الطوسی الشامی امضاء می كرده است.^[۱]

از بركات وجودی شهید ثانی، با این فضائل روحی و معنوی، فرزند برومندی همچون علامه بزرگوار و دانشمند پارسا و ژرف نگر، جمال الدین حسن، به ثمر رسید كه آثار گرانبهایی چون «معالم الدین و ملاذ المجتهدین» در اصول فقه و سایر علوم اسلامی به دنیای شیعه ارمغان آورد.

تحصیلات و استادان

وی همزمان با حیات پدر بزرگوارش، نورالدین علی بن احمد، تحصیلات مقدماتی را نزد او گذراند، سپس به قریه میس رفت و نزد شیخ ‌علی بن عبدالعالی میسی (م 938 ه.ق) تحصیلات خود را ادامه داد و كتاب های شرائع الاسلام محقق حلی، و ارشاد الاذهان علامه حلی، و كتاب قواعد علامه را نزد او خواند.

شهید ثانی نزد محقق كركی (قبل از آن كه به ایران بیاید) نیز تحصیل كرده است.

سفرهای علمی:

او به منظور ادامه تحصیلات علمی، مسافرت های متعددی به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود، یعنی آن گاه كه چندی در میس اقامت گزید، به كرك نوح رفت و نحو و اصول فقه را نزد سید جعفر كركی، نویسنده كتاب المحجه البیضاء فراگرفت، و در سال 934 ه.ق مجددا به جبع بازگشت و تا سال 937 ه.ق در آن جا سرگرم مطالعه و تحقیق و مذاكرات علمی شد. در همین سال به دمشق مسافرت كرد و قریب یك سال و اندی در آن جا به تحصیلات خود ادامه داد و نزد شیخ محمد بن مكی حكیم و فیلسوف بزرگوار، پاره ای از كتب طب و حكمت و هیات را قرائت نمود و در محضر درس شیخ احمد جابر شركت جست و كتاب شاطبیه را كه در علم قرائت و تجوید است، بر او خواند.

او به سال 938 ه.ق دوباره به جبع بازگشت، ولی نتوانست توقف خود را كه موجب توقف علمی او می شد، چندان ادامه دهد، لذا مجددا آهنگ دمشق نمود تا از آن جا به مصر برود. البته مدتی كوتاه در دمشق درنگ كرد و كتاب صحیح مسلم و صحیح بخاری را در مدرسه سلیمیه نزد شمس الدین طولون قرائت كرد و سپس در نیمه ربیع الاول 942 ه.ق به مصر حركت نمود.

مدت مسافرت او از دمشق به مصر، حدود یك ماه به طول انجامید و در میان راه كرامات و خوارق عاداتی از وی مشاهده شد كه شاگردش ابن العودی آن ها را بازگو كرده است. در مصر نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمی در علوم عربی، اصول فقه، هندسه، معانی، بیان، عروض، منطق، تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.

شاگردش ابن العودی تمام اساتید او را در بغیة المرید نام می برد كه از آن جمله است: شیخ ابوالحسن بكری، نویسنده كتاب الانوار فی مولد النبی و علامه مجلسی از این كتاب در بحارالانوار مطالبی نقل كرده است.

شهید ثانی در شوال 944 ه.ق به زیارت خانه خدا و نیز زیارت قبر شریف پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه مدفون در بقیع موفق شد. در صفر 944 ه.ق بار دیگر به موطن خود جبع مراجعت كرد. در ربیع الاول 946 ه.ق به زیارت ائمه هدی علیهم السلام در عراق مشرف شد و در پنجم شعبان همان سال به جبع بازگشت و چند سالی در آن جا ماند. در ذی الحجه 948 ه.ق مسافرت به بیت المقدس را در پیش گرفت و وارد این شهر شد و در محضر شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف مقدسی، قسمتی از صحیح مسلم و بخاری را قرائت نمود و از این استاد اجازه روایت را اخذ كرد. پس از آن به موطن خود مراجعت نمود و در آن جا مشغول تحقیق و مطالعه و تدریس گشت.

پس از آن به صوب روم شرقی عزم سفر كرد و در هفدهم ربیع الاول 949 ه.ق از طریق دمشق و حلب وارد قسطنطنیه گردید. این دانشمند بلند همت و سخت كوش به گوشه ای پناهنده گشت و در طی مدت هیجده روز دست اندر كار نگارش رساله ای شد كه راجع به ده علم بود، ده مبحث جالب آن را در آن رساله تحریر كرد و آن را نزد قاضی عسكر محمد بن محمد بن قاضی زاده رومی كه خود از دانشمندان برجسته آن دیار بشمار می رفت، فرستاد.

پس از ملاقات او با شهید ثانی، میان آن دو در مسائل مختلف مباحثات و مذاكرات علمی صورت گرفت و نوشته های شهید ثانی و نیز مذاكرات علمی او، قاضی رومی را بر آن داشت كه صورت برنامه ای كه حاوی وظائف مدارسی بود در اختیار او قرار داده و به او پیشنهاد كرد كه در انتخاب مدرسه دلخواه خود مختار است و می تواند افاضات علمی و تدریسی خود را در هر مدرسه ای كه مطابق سلیقه اوست اجرا نماید، و در ضمن با اصرار از او درخواست می كرد كه در شام یا حلب به انجام وظیفه تدریس بپردازد. شهید ثانی پس از استخاره، اقامت در مدرسه نوریه واقع در بعلبك را انتخاب كرد و از سوی قاضی مزبور، اداره امور این مدرسه به وی، واگذار شد.

مدت توقف شهید ثانی در قسطنطنیه چهار ماه به طول انجامید و طبق معمول كه لحظه ای را به هدر نمی داد، در طول این مدت كوتاه با سید عبدالرحیم عباسی، نویسنده كتاب معاهد التنصیص آشنایی پیدا كرد و با او مجالست و آمد و شد آغاز نمود و از محضرش از لحاظ علمی استفاضه می كرد.

در یازدهم رجب از طریق عراق به جبع بازگشت و در مسیر بازگشت خود به زیارت مراقد ائمه اطهار علیهم السلام تشرف حاصل نمود و این مراجعت با نیمه صفر 953 ه.ق همزمان بود او سرانجام در بعلبك اقامت گزید.

او پس از اقامت در بعلبك، در سایه شهرت علمی، مرجعیت یافت و دانشمندان فرزانه و فضلای آن دیار، از دوردست ترین بلاد برای استفاضه علمی به محضر او روی می آوردند و از بركات علمی و اخلاقی او بهره كافی می گرفتند. وی در این شهر، تدریس جامعی را آغاز كرد، به این معنی كه چون نسبت به مذاهب پنج گانه جعفری، حنفی، شافعی، مالكی و حنبلی از لحاظ آگاهی علمی كاملاً محیط و مسلط بود، بر اساس تمام این مذاهب پنجگانه تدریس می نمود و در حقیقت فقه مقارن و عقائد تطبیقی را تدریس می كرد و چنان كه سلف صالح او، یعنی شیخ طوسی برای نخستین بار كتابی در زمینه فقه تطبیقی و حقوق تطبیقی اسلام تالیف كرده بود، شهید ثانی برای نخستین بار تدریس فقه تطبیقی را در شهر بعلبك بنیاد نهاد. توده مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتائات خویش را از محضر او دریافت می كردند.

استادان:

از مجموع بحث ها و مدارك تاریخی كه در زندگی این شهید عالیقدر در دست داریم، به این نتیجه می رسیم كه شهید ثانی با مسافرت های متعدد خود، در صدد یافتن اساتیدی بود كه بتواند بیشترین بهره های علمی را از محضر آنان بدست آورد. اگر چه نمی توانیم نام تمام اساتید او را برشماریم، ولی به خاطر مزید اطلاع از آن اساتیدی نام می بریم كه اسامی آنان در مدارك تاریخی ضبط شده است و شهید ثانی از محضر آنان مستفیض گشته است و می نمایاند كه شهید از درس اكثر اساتید برجسته در تمام مذاهب پنجگانه اسلامی استفاده شایان كرده است:

پدر او، احمد عاملی جبعی (م 925 ه ق) در میس.
شیخ علی بن عبدالعالی میسی (م 938 ه ق) در میس.
شیخ محمد بن مكی حكیم و فیلسوف، در دمشق.
سید حسن بن جعفر كركی، در كرك نوح.
شیخ احمد بن جابر، در دمشق.
شمس الدین طولون دمشقی حنفی، در دمشق.
شیخ ابوالحسن بكری.
شیخ شمس الدین ابواللطیف مقدسی، در بیت المقدس.
سید عبدالرحیم عباسی، در قسطنطنیه.
ملا حسن جرجانی.
ملا محمد استرآبادی.
ملا محمد علی گیلانی.
شهاب الدین بن نجار حنبلی.
زین الدین حری مالكی.
شیخ ناصرالدین طلاوی كفعمی.

ویژگی های اخلاقی

شهید ثانی با داشتن چنین مقام و شخصیت برجسته علمی و فقهی، در تامین پاره ای از ضروریات معاش شخصا تلاش می كرد. نوشته اند: وقتی هوا تاریك می شد و شب فرا می رسید، الاغی را كه مركب سواری او بود از خانه بیرون می آورد و به خارج شهر می راند و هیزم فراهم می آورد و بار بر آن می نمود و بدین وسیله سوخت منزل را برای خانواده اش فراهم می ساخت.

مرحوم خوانساری صاحب روضات الجنات، درباره شهید ثانی چنین می گوید: تاكنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه كسی را به یاد ندارم كه از لحاظ شكوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمی، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلی، كثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگی و بی نقص بودن آثار علمی به پای او برسد، بلكه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت، چنان می نمایاند كه تالی تِلو معصوم علیه السلام است و بلافاصله در رده پس از معصومان علیهم السلام قرار دارد.^[۲]

شهید ثانی به هنگام میزبانی از واردین بی اختیار می گشت و در پذیرایی از میهمانان و تامین حوائج متقاضیان در حد ایثار و فداكاری می كوشید.

تألیفات و آثار

آثار علمی این دانشمند پاك نهاد به دهها كتاب و رساله علمی می رسد و علی رغم اشتغالات دیگر تدریسی، حدود هفتاد اثر علمی از خود به جای گذاشت كه ما به برخی از آن ها دست یافته و یا با نام پاره ای از آن ها ضمن ترجمه احوال او در مراجع مختلف آگاهی یافته ایم.

تألیفات شهید ثانی كه از «روض الجنان» آغاز می شود و به «الروضه البهیه» از لحاظ تاریخ تألیف پایان می گیرد. آثار شناخته شده این عالم بزرگوار و فقیه عالیقدر را بر حسب ترتیب موضوعی در زیر یاد می كنیم:

الف) كتب و رسالات فقهی:

روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، كه ظاهراً نخستین اثر علمی این بزرگوار است كه به تاریخ جمعه 25 ذی القعده 949 تالیف كرده است.
مسالك الافهام فی شرح شرایع الاسلام (شرح «شرایع» محقق حلی)، كه تاریخ پایان كتاب دیات آن 2 ربیع الاول 964 است.^[۳]
الفوائد العملیه فی شرح النفلیه.
المقاصد العلیه فی شرح الالفیه، در 19 ربیع الاول 950.
نتایج الافكار فی حكم المقیمین فی الاسفار، در دوشنبه 27 رمضان 950.
رساله فی ارث الزوجه من العقار، در 956.
رساله فی احكام الحیوه، در سه شنبه 25 ذی الحجه 956.
رساله فی وجوب صلوه الجمعه.
رساله فی الحث علی صلوه الجمعه، این رساله، به جز رساله قبلی می باشد.
رساله فی تحریم طلاق الحائض الحامل المدخول بها، الحاضر زوجها.
رساله فی حكم طلاق الحائض الغائب عنها زوجها.
رساله فی تحقیق النیه.
مناسك الحج الكبیر.
مناسك الحج الصغیر.
رساله فی عدم جواز تقلید المیت.
الفتاوی المختصره، غالبا در مسائل مربوط به عبادات است.
رساله فی انفعال ما البئر.
رساله فیما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فی اثنا الغسل.
رساله فیما اذا تیقن الحدث والطهاره و شك فی السابق منهما.
المسائل النجفیه (كه هنگام بازگشت از استانبول (قسطنطنیه) به نجف، به آن ها پاسخ نوشته است).
مسائل جبل عامل، كه پس از مراجعت از مکه در جبل عامل پاسخ آن ها را نگاشته است.
رساله فی عدم قبول الصلوه الا بالولایه.
الرساله الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه كه هم در فقه و واجبات علمی و هم در مسائل اعتقادی است، در 12 صفر 952 ه.ق.
الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح «لمعه» شهید اول)، كه آن را در مدت 6 ماه و 6 روز، یا 15 ماه تالیف كرده است.
حاشیه المختصر النافع.
حاشیه ارشاد الاذهان.
حاشیه قواعد الاحكام.
حاشیه شرایع الاسلام.

ب) كتب درایه:

البدایه فی علم الدرایه: شهید ثانی در این علم شاید نخستین دانشمند شیعی باشد كه دست اندر كار تالیف مهم در این رشته باشد.
شرح البدایه فی علم الدرایه.

ج) كتب اصول فقه:

تمهید القواعد الاصولیه لتفریع الاحكام الشرعیه: این كتاب دارای 100 قاعده اصولی و 100 قاعده ادبی است كه در اول محرم 958 ه.ق تالیف كرده است.

د) كتب مربوط به حدیث:

غنیه القاصدین فی اصطلاحات المحدثین.
شرح حدیث الدنیا مزرعه الاخره.
كتاب فی الاحادیث مرحوم شیخ حر عاملی گوید: حدود هزار حدیث به خط شهید ثانی دیدم كه از مشیخه حسن بن محبوب انتخاب كرده بود.

ه) كتب ادعیه:

رساله فی الادعیه.
رساله فی آداب الجمعه.

و) كلام:

حقائق الایمان یا تحقیق الاسلام والایمان در شب دوشنبه، هشتم ذی القعده 954 ه.ق.

ز) تفسیر:

رساله فی شرح بسمله.

ح) نحو:

منظومه فی النحو.
شرح المنظومه فی النحو.

ط) اخلاق و عرفان دینی:

منار القاصدین فی اسرار معالم الدین، در تعلیم و تربیت و اخلاق و عرفان.
منیه المرید فی آداب المفید والمستفید، در آداب تعلیم و تعلم كه كتابی فوق العاده مفید در امر آموزش و تربیت می باشد كه صحیح ترین و كامل ترین ترجمه آن توسط دانشمند محترم، جناب آقای دكتر سید محمدباقر حجتی انجام پذیرفته است.
مسكن الفؤاد عند فقد الاحبه والاولاد (آرام بخش دل به هنگام از دست دادن دوستان و فرزندان) كه این كتاب را پس از حادثه از دست دادن چند فرزند، پیش از شیخ حسن صاحب كتاب معالم الاصول در تسلی خاطر خویش و دیگران، در روز جمعه اول رجب 954 ه.ق نگاشته است.
تلخیص مسكن الفؤاد.
كشف الریبه عن احكام الغیبه.
التنبیهات العلیه علی وظائف الصلوه الغیبیه، یا اسرار الصلوه كه در اسرار عرفانی و نكات و آداب درونی و باطنی نماز می باشد و با استمداد از احادیث در 9 ذی الحجه 951 تحریر شده است.

این ها برخی از آثار و تالیفات مرحوم شهید ثانی بوده كه بر آن اطلاع یافته شد.^[۴]

شهادت

دو نفر از مردم جبع برای مرافعه و محاكمه به شهید ثانی مراجعه كردند او نیز طبق موازین دینی و ضوابط شرعی، دعوی را فیصله داد طبیعی است در مرافعات، هر دو طرف منتفع نیستند، نتیجه به نفع یكی از طرفین و به ضرر دیگری فیصله یافت. شخص محكوم از این داوری به خشم آمد و نزد قاضی صیدا رفت و از او سعایت كرد كه شهید ثانی رافضی و شیعه است قاضی جریان را به سلطان سلیم اطلاع داد. از طرف او برای دستگیر كردن شهید، شخصی مامور شد در پیگیری این ماموریت او وارد جبع شد، از مردم شهر سراغ شهید را می گرفت، به او گفتند كه در شهر نیست.

شهید ثانی اصولا به علت محیط ناسالم و جو آلوده مردم زمان، غالبا عزلت اختیار می كرد و فقط برای اقامه نماز صبح به مسجد می رفت و اكثر اوقات با حالتی آمیخته به بیم و هراس بسر می برد و خویشتن را از منافقان پنهان می كرد و غالبا به تنهایی سرگرم تحقیق و مطالعه و تالیف بود.

همزمان با ورود مامور كذایی، استاد در انگورستان خود سرگرم تالیف كتاب بوده است این مامور موفق به دستگیری او نشد، چون به خاطر شهید گذشت كه به سفر حج برود مقدمات سفر مكه را آماده ساخت و در محملی كه با روپوش بود نشست تا كسی او را نبیند و نشناسد.

قاضی صیدا به سلطان روم (عثمانی) نامه ای نوشت كه در بلاد شام (سوریه) مردی عالم زندگی می كند كه بدعت گزار و بیرون از مذاهب چهارگانه اهل سنت و دست اندر كار نشر و تبلیغ عقائد خود می باشد سلطان سلیم شخصی به نام رستم پاشا را كه وزیر او بود، برای دستگیری شهید مامور ساخت و گفت باید او را زنده دستگیر كنی تا با دانشمندان استانبول (قسطنطنیه) مباحثه كند و از عقائد او تفتیش شود تا سرانجام از مذهب و آئین او مطلع گردند رستم پاشا به جبع آمد و از شـهید پرس و جو كرد به او گفتند كه به سفر حج رفته است این مامور در اثنا راه مكه به شهید ثانی رسید و او را دستگیر كرد.

شهید ثانی به او گفت: به من مهلت ده تا سفر حج را به انجام رسانم و من فرار نمی كنم و مناسك حج را زیر نظر و مراقبت تو انجام می دهم پس از انجام مناسك به هر صورتی كه دلخواه توست با من عمل كن.

رستم پاشا راضی شد كه شهید ثانی مراسم حج را برگزار كند و پس از پایان مراسم حج، شهید را به روم (عثمانی) برد آن گاه كه او را وارد كشور عثمانی نمود، در راه به شخصی برخوردند آن شخص از مامور سؤال كرد كه این مرد كیست؟

گفت: از دانشمندان شیعه امامیه است كه بر حسب ماموریت او را نزد سلطان می برم. آن شخص گفت: تو درباره این مرد در اثنا راه كوتاهی كرده و او را آزار رسانده ای، ممكن است در حضور سلطان از تو شكایت كند و دوستان و یاران او نیز به حمایت و دفاع از وی برخیزند و برای تو موجبات ناراحتی و احیاناً قتل فراهم كنند صلاح در این است كه در همین جا سرش را از بدن جدا كنی و سر بریده او را نزد سلطان ببری این مرد فرومایه و پست فطرت در كنار دریا استاد بزرگوار را شهید كرد آن گاه سر بریده او را حضور سلطان آورد سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرار داد و به وی گفت: من تو را مامور ساخته بودم كه او را زنده بیاوری، بنابراین به چه مجوزی او را كشتی؟

سید عبدالرحیم عباسی كه با شهید ثانی سابقه دوستی و آشنایی داشت، با دیدن سر بریده شهید ثانی سخت متاثر گردید و سعی كرد تا سلطان را وادارد كه این مرد پلید را به قصاص خود برساند بالاخره مساعی او مؤثر واقع شد و رستم پاشا به جرم این جرم بزرگ، محكوم به مرگ گردید.

مدت سه روز جسد او بر روی زمین ماند و كسی او را دفن نكرد سرانجام جسد شریف او را به دریا افكندند خدای متعال غریق رحمتش فرماید و با امامان معصوم علیهم السلام محشور فرماید كه در تحقق آرمانشان، خویشتن را قربانی ساخت و طعمه ماهیان دریا گردید.^[۵]

پانویس

↑ برخی در مورد كلام استاد شهید مطهری، جایی كه می فرماید: ظاهراً اهل طوس بوده است، از این رو گاهی الطوسی الشامی امضاء می كرده است. گفته اند كه اصل آن الطلوسی الشامی بوده است، طلوسه روستایی از جبل عامل می باشد، گویا در اعیان الشیعه، ج 7، ص 143 و ریحانه الادب، ج 3، ص 28 آمده است با مراجعه ای كه به آدرس اخیر داشتیم، چنین مطلبی نبود جهت حفظ امانت مطلب استاد به همان صورت اصلی نقل گردید مشاهیر دانشمندان اسلام، قمی، ج 3، صفحات 370 تا 380.
↑ روضات الجنات، ج 3، ص 387 ـ 352، كد معرفی 306.
↑ در حق این كتاب گفته اند: لولا كتاب مسالك الافهام × مااتضحت طریق شرائع الاسلام. × كلا ولا كشف الحجاب مؤلف × عن مشكلات غوامض الاحكام.
↑ این مقاله ارزنده از پیشگفتار ترجمه شرح منیه المرید شهید ثانی كه به قلم استاد متتبع و توانا، برادر گرامی جناب آقای دكتر سید محمدباقر حجتی تنظیم یافته بود با كسب اجازه از معظم له، نقل گردید. خداوند متعال به او جزای خیر عنایت فرماید قابل ذكر است كه ترجمه استاد، كاملترین و صحیح ترین ترجمه منیه المرید می باشد كه به نام آداب تعلیم و تعلم در اسلام از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ و انتشار یافته است.
↑ معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 372 تا 377.