اساس الاقتباس (کتاب)

اساس‌ الاقتباس کتابی است از خواجه نصیر طوسی در علم منطق که به فارسی نوشته شده‌است. این کتاب پس از منطق شفا بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است.

نویسنده	خواجه نصیرالدین طوسی
موضوع	منطق
زبان	عربی
تعداد جلد	1
مصحح	عزیزالله علیزاده

مؤلف

ابوجعفر، محمد بن محمد بن حسن طوسى(طوس 597-‌653ش، بغداد)، معروف به محقق طوسى و خواجه نصيرالدين طوسى، شاعر، فیلسوف، منجم، متکلم، فقیه و ریاضی دان ایرانی قرن ششم و هفتم قمری. پدرش محمد بن حسن از فقهاى اماميه و محدثان طوس بود. از جمله فعالیتهای قابل توجه ایشان، ساخت رصدخانه با مشورت علمای ریاضی و ماهران نجوم در طرف شمال غربى شهر مراغه در بالاى تپه بلندى كه به زبان آذربايجانى، «رصد داغى» (كوه رصد) مشهور است، که در سال 660ق به پایان رسید. از اساتید ایشان، پدرش فخرالدين محمد بن حسن، نورالدين على بن ابى‌منصور محمد الشيعى، شيخ ابوالسعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانى و برخی از آثار ارزشمند ایشان، تجريد الاعتقاد؛ قواعد العقائد؛ فصول نصيريه؛ تلخیص المحصل؛ رسالة الإمامة يا وجيزه نصيريه می باشد. ایشان در سال 672 ق. در بغداد رحلت نمود و بنا به وصيت خودش در شهر كاظمين مدفون گرديد.

وجه نام‌گذارى

طبق تصريح مؤلف كتاب در مقدمه آن نام كتاب اساس الاقتباس است و در وجه ناميدن آن به اين نام مى‌گويد و چون اين علم به نسبت با ديگر علوم خاصه اقسام حكمت به مثابت قاعده و بنياد است، اين مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم كرد.

با اين حال جاى شگفتى است كه مصحح دانشمند كتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسميه كتاب به اساس الاقتباس با وجود تصريح مصنف آن هم در مقدمه كتاب، مى‌گويد.

وجه تسميه اين كتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نيست و شايد از آن روى كه اين كتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و كسب علوم مى‌باشد. خواجه طوسى اين نام را براى اين كتاب مناسب ديده و تأليف خود را بدين نام ناميده است.

انگيزه تأليف

مؤلف كتاب در مورد انگيزه تأليف اساس الاقتباس در مقدمه چنين آورده است در تحرير اين مجموع شروع كرده آمد، بر عزم آن كه طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در اين فن استفاده كرده است يا بحسب قواعد و اصول اين صناعت استنباط نموده بر وجهى كه او را روشن شده است ايراد كند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى كه مؤدى باشد به اطناب بقدر امكان احتراز كند و اگر در بعضى مواضع بذكر مذهبى فاسد احتياج باشد به اشارتى موجز اقتصار كند و...

بنابراين غرض مؤلف از تأليف اين كتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقيقى و جامع در علم منطق بوده كه هم آموخته‌هاى او را از ديگران در برگيرد و هم بر آرا و انديشه‌هاى شخصى او در اين علم مشتمل باشد.

تاريخ تأليف

در آخر برخى از نسخ خطى اين كتاب سال تأليف آن 642 هـ.ق ثبت گرديده است بنابراين كتاب اساس الاقتباس دو سال قبل از اتمام شرح خواجه بر اشارات ابن سينا به پايان رسيده است زيرا در آخر بعضى از نسخ خطى شرح اشارات چنين آمده است‌ و نقل ما وجد بخطه رحمه الله تعالى في آخر المسودة بعد قوله و إليه المعاد. و قد فرغت من تسويده في أواسط صفر سنة أربع و أربعين و ستمائة حامدا مصليا و داعيا و مستغفرا.

البته كتاب شرح اشارات به تصريح خواجه بيست سال بطول انجاميده، اين مطلب را دكتر سليمان دينا در مقدمه خود بر شرح اشارات ص 84 و مرحوم مدرس رضوى در كتاب احوال و آثار خواجه نصيرالدين طوسى ص 433 آورده‌اند، لكن در نسخه‌هاى موجود چنين بيانى از محقق طوسى مشاهده نشد.

اما از آغاز تأليف اساس الاقتباس اطلاعى در دست نيست و از اين جهت معلوم نيست كه آغاز به تأليف اساس الاقتباس پيش از آغاز به تأليف شرح اشارات بوده يا بعد از آن.

اهميت و مزایای کتاب

پس از منطق شفا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، كتابى به جامعيت اساس الاقتباس تأليف نشده است و از نظر كيفيت به دليل در برداشتن محاسن كتب پيشين و محاسنى كه مؤلف به آن افزوده است بى‌نظير است.

مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است یکی این است که این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و دیگر آن که همان گونه كه مؤلف در مقدمه كتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد و سوم این که شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

روش مؤلف

الف) در اين كتاب مباحث منطق به روش 9 بخشى عرضه شده است كه لازم است جهت روشن شدن تمايز اين روش با روش ديگر موسوم به روش دو بخشى نكاتى عرض شود. در روش 9 بخشى مباحث منطق در 9 قسمت و با عناوين زير تنظيم گرديده است.

1. مدخل كه آن را به يونانى ايساغوجى گويند.
2. مقولات عشر يا قاطيغورياس
3. العبارة يا قضايا يا باريرميناس، بارى ارميناس، بارا ارمانياس
4. قياس يا آنولوطيقاى اول
5. برهان يا انولوطيقاى دوم يا ابودقطيقا
6. جدل يا طربيقا
7. مغالطه يا سوفسطيقا
8. خطابه يا ريطوريقا
9. شعر يا بوطيقا

روش 9 بخشى با جمع‌آورى و تدوين رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ايساغوجى فرفوريوس به آن شكل گرفت به اين نحو كه تك نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى 395-330 م در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد كه مشتمل بر شش رساله بود يعنى قاطيغورياس، باريرميناس، آنالوطيقاى اول، آنالوطيقاى دوم، طوبيقا، سوفسطيقا.

از آنجا كه شارحان ارسطو در يونان خطابه و شعر را جزء منطق نمى‌دانستند دو رساله ارسطو در شعر و خطابه، در اين مجموعه قرار نگرفت اما نوافلاطونيان حوزه اسكندرانى در اوايل قرن پنجم با اعتقاد به اين كه شعر و خطابه نيز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در اين دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند كه در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد.

فرفوريوس شاگرد افلوطين مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ايساغوجى، اين مقدمه را حكيمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطويى ضميمه نمودند و بدين‌سان منطق 9 بخشى پديد آمد، حكيمانى چون فارابى، ابن سينا (در شفا و نجات) ابن رشد، ابوالعباس لوكرى (در بيان الحق) و محقق طوسى روش 9 بخشى را برگزيده‌اند.

ب) محقق طوسى در شرح اشارات بنا را بر توضيح و تبين مقاصد شيخ و پاسخ به اشكالات و ايرادات فخر رازى گذاشته و تعهد نموده است كه ديدگاه‌هاى شخصى خود را بيان نكند ولذا جز در مورد خاصى به اين وعده عمل نموده است اما در كتاب اساس الاقتباس از همان ابتدا بنا را بر اين گذاشته است كه علاوه بر بيان آنچه از ديگران آموخته ديدگاه‌ها و استنباطات شخصى خود را نيز عرضه نمايد.

ج) براى سهولت در انتقال مفاهيم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است كه به حق در تحقق اين غرض كار آمدند.

د) چنان كه قبلاً اشاره شد، كتاب را با نثر فارسى نگاشته و تا آنجا كه ممكن بوده كوشيده است تا نثر متين و روانى را عرضه نمايد.

وضعیت نشر

اولين چاپ كتاب اساس الاقتباس در سال 1326 هـ.ش با تصحيح مرحوم مدرس رضوى به انجام رسيد و پس از آن دو بار ديگر تجديد چاپ شد كه تاريخ سومين چاپ آن آذر ماه 1361 هـ.ش مى‌باشد.

چاپ ديگر اين كتاب در سال 1375 هـ.ش با تصحيح و تعليقات سيد عبدالله انوار و به اهتمام نشر مركز در تهران نشر يافت. اين چاپ مشتمل بر دو مجلد است كه مجلد اول متن اساس الاقتباس و مجلد دوم تعليقات را در بر دارد. در مورد تعليقات در پيش‌گفتار مجلد اول آمده است‌.

در اين تعليقه از لحاظ لفظ سعى بر اين رفت كه لغات مشكل معنى شود و از عبارت مغلق رفع اغلاق گردد و جملات لازم به ملزوم‌هاى جدا مانده از خود مرتبط شود و اشارات مندرج به مشاراليه‌هاى مربوطه ارجاع گردد... اما از لحاظ مطالب غير لفظ يعنى تبيين مطالب غامض و توضيح مشكلات معنى و ارائه جداول صحيح و رفع ابهام از اعداد و صور تركيبى و بيان شكل‌هاى قياس و مقاصد غيرصورى يعنى مادى و صناعى قياسى استفراغ وسع شد.

ابواب کتاب

همان طور كه پيش از اين اشاره شد كتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق 9 بخشى نظام يافته است. از اين رو مباحث كتاب در ضمن 9 مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن بعضى از مقالات به فن تقسيم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم و هفتم و نهم و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است به اين ترتيب‌:

1. مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ايساغوجى در ضمن 4 فن:
   1. فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
   2. فن دوم، در مباحث كلى و جزئى در چهار فصل‌
   3. فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
   4. فن چهارم، در كليات خمس در پنج فصل.
2. مقاله دوم در مقولات عشر قاطيغورياس در ضمن 9 فصل.
3. مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارميناس در 2 فن:
   1. فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضايا در ضمن 16 فصل.
   2. فن دوم، در جهات قضايا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عكس در 11 فصل.
4. مقاله چهارم در قياس انولوطيقاى اول در 2 فن:
   1. فن اول، در قياس و در 2 قسم‌.
      1. قسم اول، در تعريف قياس و اقسامش و بيان قياسات حملى در ضمن 10 فصل.
      2. قسم دوم، در قياسات اقترانى و استثنائى در ضمن 8 فصل.
   2. فن دوم، در لواحق و عوارض قياس و ذكر تأليفاتى كه شبيه به قياسند در 12 فصل.
5. مقاله پنجم در برهان انولوطيقاى دوم در 2 فن:
   1. فن اول، در اكتساب تصديقات يقينى به برهان در 18 فصل.
   2. فن دوم، در كيفيت اكتساب تصورات تام به حد در 12 فصل.
6. مقاله ششم در جدل طوبيقا در 3 فن:
   1. فن اول، در مقدمات در 5 فصل.
   2. فن دوم، در مواضع در 6 فصل.
   3. فن سوم، در وصايا در 3 فصل.
7. مقاله هفتم در مغالطه سوفسطيقا در 3 فصل.
8. مقاله هشتم در خطابه ريطوريقا در 3 فن:
   1. فن اول، در اصول و قواعد خطابه در 4 فصل.
   2. فن دوم، در اعداد انواع در 8 فصل.
   3. فن سوم، در توابع و مانند آن در 4 فصل.
9. مقاله نهم در شعر بيطوريقا در 3 فصل.

حواشى و ترجمه

اين كتاب به دليل اين كه متن درسى نبوده چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر اين كه چاپ آن سال‌ها به تأخير افتاده حواشى و تعليقات اندكى بر آن نوشته شده و تنها يك ترجمه به عربى از آن سراغ داريم.

در چاپ مصحح كتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذكر نام صاحب حاشيه آمده است، مرحوم ميرزا محمدطاهر تنكابنى نيز بر اين كتاب تعليقاتى دارد كه در همين چاپ با نام خود ايشان يا با عنوان حاشيه درج شده است.

آقاى عبدالله انوار در آخرين چاپ كتاب كه با تصحيح خود ايشان منتشر شده است در يك مجلد مستقل تعليقات خود را بر كتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است و اما تنها ترجمه عربى اين كتاب را ركن الدين محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانيده است.

مرحوم مدرس رضوى در مورد اين ترجمه مى‌گويد تاكنون نگارنده، ترجمه عربى اساس الاقتباس را نديده و در فهرست كتابخانه‌هاى مهم نيز اسمى از آن نيافته است.

منابع

• اساس الاقتباس، سایت دائره المعارف طهور.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3)، بخش اطلاعات جانبی.