النهایه فی غریب الحدیث و الاثر (کتاب)
 | |
| نویسنده | مجدالدین ابن اثیر |
| موضوع | احادیث اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۵ |
| محقق | طاهر احمد الزاوی |
|
| |
«النهایة فی غریب الحدیث و الأثر» تألیف مجدالدین ابن اثیر جزری (م، ۶۰۶ ق)، از مهمترین کتابهای در موضوع «غریب الحدیث» است. مؤلف در این کتاب، احادیث غریب و حاوی الفاظ مشکل که در متون و منابع دینى پراکنده است را گرد آورده و به شرح و توضیح آنها از جهت لغوى می‌پردازد.
محتویات
مؤلف
مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمد شیبانى جزرى، معروف به «ابن اثیر» (۵۴۴-۶۰۶ ق)، رجالى، مفسر، محدث و فقیه مشهور اهل سنت است. عزالدین ابن اثیر صاحب «أسد الغابة»، برادر کوچکتر اوست.
مجدالدین در فقه و حدیث متخصص بود و به ادبیات عرب و علوم قرآن تسلط کافى داشت. مذهب او شافعى بود و علماى اهل سنت او را از محاسن روزگار دانسته اند.
برخی از کتابهاى او عبارتند از: النهایة فى غریب الحدیث والاثر، المختار فى مناقب الاخیار، الانصاف فى الجمع بین الکشف و الکشاف، جامع الاصول الستة فى احادیث الرسول، تجرید اسماء الصحابة.
معرفی کتاب
درباره‌ى کلام «غریب» دو وجه گفته‌اند: یکى آنکه مراد از آن بعید المعنى و غامض باشد؛ چنانکه فهم بدان جز با تأمل بسیار و به‌کار انداختن اندیشه نرسد؛ و دیگر آنکه مراد از «غریب» سخن قبایل دور افتاده‌ى عرب است، چون به کلمه‌اى از لغات عرب برمى‌خوریم آن را غریب مى‌شماریم.
دانشمندان علوم حدیث از همان ابتدا به خلق آثارى در «غریب الحدیث» علاقه نشان داده‌اند. چنانکه گفته‌اند اولین کسى که در این زمینه اثرى نگاشت ابوعبیده معمر بن مثنى (م، ۲۱۰ ق) بوده است. بعد از وى کسانى چون ابوعدنان سلمى، عبدالرحمن بن عبدالاعلى، نضر بن شمیل، محمد بن مستنیر، ابوعمرو شیبانى، اسحاق بن مرار، محمد بن زیاد ابن اعرابى، ابن جوزی و غیره به نوشتن آثارى در این موضوع همت گماشتند.
از مهمترین این آثار، کتاب «النهایة فی غریب الحدیث والأثر» است که مأخوذ از دو کتاب «غریبَین» هروى و «غریب الحدیث» ابوموسى اصفهانى مى‌باشد. ابن اثیر خود مى‌گوید: «من در این دو کتاب امعان نظر کردم. کتاب ابوموسى مقتبس از کتاب غریبین هروى است و بعضى از احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم که داراى کلمات غریب‌اند در این کتاب‌ها نقل نشده است و من در «نهایة» این احادیث را افزودم».
بدین ترتیب، ابن اثیر در نگارش این اثر، ضمن بهره گیری از کتابهای غریب الحدیث پیش از خود، احادیث غریبى را که در متون و منابع دینى پراکنده است گرد آورده و به شرح و توضیح آنها از جهت لغوى پرداخته است.
محتوای کتاب
ابن اثیر در جلد اول به اهمیت و جایگاه علم حدیث مى‌پردازد و آن را یکى از واجبات کفایى و حقى از حقوق دین مى‌شمارد. مؤلف، علم حدیث را به دو قسم علم به الفاظ و علم به معانى تقسیم کرده و شناخت الفاظ را مقدم بر معانى مى‌داند و متذکر مى‌شود که براى رسیدن به این هدف باید از قواعد زبان عربى پیروى کرد.
وى در ادامه، الفاظ را به دو قسمت مفرد و مرکب تقسیم نموده است و شناخت مفرد را مقدم بر مرکب مى‌داند؛ زیرا ترکیب فروعى از افراد به‌شمار مى‌رود. همچنین الفاظ مفرد یا عام هستند یا خاص و بعضى از این الفاظ خاص هستند که به صفت غریب متصفند. مؤلف معرفت واژگان را به دو بخش ذاتى یعنى شناخت کلمه از حیث وزن، بناء و حروف اصلى آن و یا معرف صفاتى یعنى شناخت واژگان از حیث اعراب و حرکات آن تقسیم مى‌کند.
این کتاب طبق حروف معجم تنظیم شده است. مؤلف در هر باب ریشه لغتى را که در حدیث بکار رفته ذکر مى‌کند، سپس حدیث و یا سخن صحابه یا تابعین (اثر) را بیان کرده و پس از آن به شرح لغت مورد نظر مى‌پردازد. مؤلف در جلد اول به ترجمه‌ى واژگانى مى‌پردازد که فاء الفعل آن حروف همزه، باء، تاء، ثاء، جیم و حاء مى‌باشد. به همین ترتیب در سایر مجلدات نیز تعدادى از واژگان ذکر مى‌شود.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل بیت علیهم‌السلام، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "جایگاه ابن اثیر و کتاب النهایة فی غریب الحدیث والأثر"، محمد ملکی، حدیث اندیشه، سال چهارم و پنجم، شماره ۸-۹، تابستان ۱۳۸۹.
