بقیة الله

بقيّةاللّه ، تعبير قرآني و نيز از القاب معروف حضرت مهدی علیه السلام است. واژه «بقيه»؛ يعني بازمانده و پاينده و آنچه از چيزي باقي گذاشته شود و آن مصدري است که به جاي اسم فاعل يا اسم مفعول بکار مي‌رود.

بقیة الله در قرآن

اين تعبير در آية هشتادوششم سورة هود، پس از آنكه شعيب پيامبر قوم خود را به پرستش خداوند دعوت و از كم فروشي و تباهكاري نهي ميكند، بدينصورت آمده است: «بَقيَّت اللّهِ خَيرٌ لكُم اِن كُنتم مؤمنين» مفسران بقيّةاللّه را، در اين آيه را به چند معنی گرفته اند:

1. بقيّةاللّه، يعني آنچه پس از پيمانه كردن و سنجيدنِ درست براي شما بماند يا خداوند براي شما نگاه دارد؛ اين براي شما بهتر از آن است كه نادرستي و كمفروشي كنيد. این معنی را با ارتباط دادن آیه به آية هشتاد و پنجم همين سوره بیان نموده اند که توصیه به پُرداشتن پيمانه و ابزار سنجشِ («مكيال» و «ميزانِ») نموده است.
2. سود حاصل از معامله که بعد از معامله برای فروشنده باقی می ماند.
3. آنچه خداوند براي شما، پس از دوري جستن از آنچه بر شما حرام شده است، از مال حلال نگاه ميدارد.

بقیة الله در احادیث شیعه

بقیة الله لقبی برای همه انبیاء و ائمه علیهم السلام

در احاديث شيعه، بقيّةاللّه در اين آيه به ائمه تأويل شده است. مجلسي از مناقب ابن شهرآشوب نقل ميكند كه «بقيةاللّه خيرلكم نَزَلَت فيهم»، يعني آية بقيةاللّه... دربارة ائمه نازل شده است. مجلسي (همانجا) در تفسيرخود بر اين حديث كه «امامان بقيةالله اند» مي‌گويد: مقصود كساني از انبيا و اوصيا هستند كه خداوند ايشان را بر روي زمين برای هدايت مردم نگاه ميدارد، يا اوصيا و اماماني كه بازماندگان انبيا در ميان امت خود هستند. بنابراين، وي «بقية» را به معناي «مَن اَبْقاه» ميداند، يعني كسي كه خداوند او رانگاه داشته است.

از احادیث دیگری نیز استفاده می شود که این لقب بر همه خاندان رسالت اطلاق می شود و همه آنها بقیه الله هستند. در زیارت جامعه به همه آن ذوات مقدس به این عنوان عرض سلام داریم:

السلام علی الائمه الدعاة والقادة الهداة والسادة الولاة والذادة الحماة و اهل الذکر و اولی الامر و بقیة الله و خیرته...

علاوه بر این جهت کلی، در قسمتی از روایات این لقب شریف به خصوص به بعضی از ائمه اطهار علیهم السلام نسبت داده شده است و خود را به عنوان بقیة الله معرفی نموده اند. از جمله وقتی حضرت امام باقر علیه السلام از مسافرت پرماجرای شام که به الزام خلیفه مروانی صورت گرفته بود بازگشتند، و با بسته شدن دروازه های شهر توسط مردم به دستور هشام مواجه شدند، بالای کوهی که مشرف به شهر بود رفته و با صدای بلند فریاد برآوردند: ای اهل شهری که ساکنانش ستم پیشه اند! من بقیة الله هستم. خداوند می فرماید: بقیة الله برای شما بهتر است، اگر مؤمن باشید...

همچنین نجمه مادر گرامی حضرت امام رضا علیه السلام گوید: چون فرزندم به دنیا آمد، پسر را در پارچه سفیدی پیچیده بدست پدر دادم. در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفتند و کامش را با آب فرات برداشته به من برگرداند و فرمودند: بگیر او را. بدرستی که او بقیة الله عزوجل است در زمین.

بقیة الله لقب امام مهدی عج الله تعالی فرجه

در بسیاری از احادیث این لقب شریف به خصوص به حضرت صاحب الامر علیه السلام اطلاق شده است آنچنانکه گفته شده حضرت مهدي عجلالله تعالي فرجه به هنگام ظهور، آية «بقيةاللّه خيرلكم...» را خواهد خواند و خواهد گفت: «انا بقية اللّه و حجّته» و هيچ مسلماني بر او سلام نميدهد مگر آنكه بگويد : «السلام عليك يا بقيّةاللّهِ في ارضه.»

در حديثي آمده است: مردي از امام صادق ‌عليه السلام پرسيد: آيا بر امام قائم‌ عليه السلام مي‌توان با عنوان «اميرمؤمنان» سلام کرد؟ فرمود: «لاذاکَ اِسْمٌ سَمَّي اللّهُ بِهِ اَميرَالمؤمِنينَ لَمْ يُسَمَّ بِهِ اَحَدٌ قَبْلَهُ وَلا يَتَسَمَّي بِهِ بَعْدَهُ اِلاّ کافِرٌ قُلتُ جُعِلْتُ فِداکَ کَيْفَ يُسَلِّمُ عَليهِ؟ قالَ: يَقُولُونَ السَّلامُ عَلَيکَ يا بَقيَّةَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأ بَقيَّتُ‌اللهِ خَيرٌ لَکُم اِنْ کنتُم مُؤمنين»؛ خير، خداوند اين نام را به حضرت اميرالمؤمنين علي‌ عليه السلام اختصاص داده است. پيش از او کسي اين نام بر خود ننهاده و پس از او نيز - مگر کافر - اين نام به خود نبندد. راوي گويد: پرسيدم: فدايت گردم پس چگونه بر او سلام کنند؟ فرمود: مي‌گويند: سلام بر تو اي بقيةاللّه».

در روايت است وقتي احمد بن اسحاق‌ بن سعد اشعري محضر امام حسن عسکری ‌عليه السلام شرفياب شد، درباره جانشين آن حضرت سؤال کرد؛ حضرتش کودکي خردسال همچون قرص ماه به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسيد: آيا نشانه‌اي هست تا قلبم اطمينان يابد؟ آن کودک زبان گشود و با زبان عربي فصيح چنين فرمود: «اَنَا بَقِيَّةُ اللّهِ فِي اَرْضِهِ وَالمُنْتَقِمُ مِنْ اَعْدائِهِ فَلا تَطْلُبْ اَثَراً بَعْدَ عَيْنٍ يا اَحْمَدَ بنَ اِسْحاقَ».؛ من بقيةالله بر روي زمين هستم و من منتقم از دشمنان اويم. اي احمد بن‌ اسحاق! بعد از ديدن اثري طلب نکن.

منابع

• موعودنامه (فرهنگ الفبایی مهدویت)/ مجتبی تونه ای/ ص171.
• فرهنگ نامه مهدویت، خدامراد سلیمیان/ ص79.
• دانشنامه جهان اسلام، ج1، مدخل "بقیة الله" از عباس زریاب