|
|
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | جزء، نوعی تقسیم‌بندی قرآن كریم است كه مسلمانان برای تسهیل قرائت و حفظ قرآن ابداع كرده‌اند و نیز نام گونه‌ای از آثار حدیثی.
| + | {{صفحه تعیین مقصد}} |
| | + | جزء در لغت به معنای بخشی از کل است و بسته به جایی که به کار می رود می تواند منظور از آن یکی از موارد زیر باشد: |
| | | | |
| − | ==جزء در اصطلاح قرآنی==
| + | 1. [[جزء (قرآن)]]: نوعی تقسیم‌بندی قرآن كریم |
| | | | |
| − | به غیر از دو تقسیمِ [[آیه]] و [[سوره]] كه در خود قرآن به آنها اشاره شده<ref>برای نمونه رجوع کنید به [[سوره بقره]]: 106؛ [[سوره توبه]]: 124؛ [[سوره محمد]]: 20.</ref>، مشهورترین تقسیمات ابداعی مسلمانان برای قرآن، جزء، حزب، رُبع و ركوع است. در برخی قرآنها و كتابهای علوم قرآنی، تقسیمات دیگری<ref>نظیر وِرد، ثُمن، مَنزِل، قیراط و نَقْزَه </ref> نیز وجود دارد كه چندان مشهور نیستند.
| + | 2. [[جزء (حدیث)]]: گونه‌ای از كتابهای حدیثی |
| − | | |
| − | پاره‌ای از روایات تاریخی، حاكی از آن است كه در دوران پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، قرآن به بخشهایی تقسیم شده بود. در این تقسیم‌بندی كه بر حسب سوره‌ها صورت گرفته، قرآن هفت حزب بوده است:
| |
| − | | |
| − | حزب اول سه سوره، شامل [[سوره بقره]]، [[سوره آل عمران]] و [[سوره نساء]]؛ حزب دوم پنج سوره، شامل [[سوره مائده]]، [[سوره انعام]]، [[سوره اعراف]]، [[سوره انفال]] و [[سوره توبه]]؛ حزب سوم هفت سوره، شامل [[سوره یونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره یوسف]]، [[سوره رعد]]، [[سوره ابراهیم]]، [[سوره حجر]] و [[سوره نحل]]؛ حزب چهارم نه سوره، شامل [[سوره اسراء]]، [[سوره كهف]]، [[سوره مریم]]، [[سوره طه]]، [[سوره انبیاء]]، [[سوره حج]]، [[سوره مؤمنون]]، [[سوره نور]] و [[سوره فرقان]]؛ حزب پنجم یازده سوره، شامل [[سوره شعراء]]، [[سوره نمل]]، [[سوره قصص]]، [[سوره عنكبوت]]، [[سوره روم]]، [[سوره لقمان]]، [[سوره سجده]]، [[سوره احزاب]]، [[سوره سبا]]، [[سوره فاطر]] و [[سوره یس]]؛ حزب ششم سیزده سوره، شامل [[سوره صافات]]، [[سوره ص]]، [[سوره زمر]]، [[سوره غافر]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شوری]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثیه]]، [[سوره احقاف]]، [[سوره محمد]]، [[سوره فتح]] و [[سوره حجرات]]؛ و حزب هفتم (حزب مفصَّل)، از [[سوره ق]] تا آخر [[قرآن]]<ref>ابن‌حنبل، ج4، ص9؛ ابن‌ماجه، ج1، ص427ـ428؛ زركشی، ج1، ص247ـ248.</ref>، البته طبق برخی روایات شیعی، حزب مفصّل 67 یا 68 سوره آخر قرآن را شامل می‌شده است.<ref>رجوع کنید به عیاشی، ج1، ص25؛ كلینی، ج2، ص601.</ref>
| |
| − | | |
| − | ظاهراً در آن زمان هر مسلمانی، به فراخور حال خود برای تلاوت یا حفظ روزانه قرآن از تقسیم‌بندی خاصی استفاده می‌كرده است. این تقسیم‌بندی ها فردی بوده و به احتمال زیاد یكسان نبوده است.<ref>رجوع کنید به ابن ابی داوود، ص131.</ref> مثلاً، از امام جعفرصادق علیه‌السلام نقل شده كه مصحف ایشان چهارده جزء داشته است.<ref>رجوع کنید به كلینی، ج 2، ص617ـ618.</ref>
| |
| − | | |
| − | در سده اول هجری، در دوره حجاج بن یوسف (متوفی 95)، قرآن بر اساس تعداد حروفش به دو، سه، چهار و هفت بخش تقسیم شد .<ref>ابن ابی‌داوود، ص132ـ133.</ref> پس از حجاج، دیگران به پیروی از شیوه او در تقسیم قرآن، تقسیمات دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه و ده جزئی قرآن را ابداع كردند.<ref>همان، ص133ـ135، 139ـ144.</ref> ابن‌جوزی<ref>ص259ـ277.</ref> تقسیمات جزئی‌تری را هم ذكر كرده است. ظاهراً غرض اصلی از همه این تقسیمات، تعیین مقداری از قرآن بوده كه یك مسلمان باید روزانه قرائت كند.<ref>ابیاری، ج1، ص380.</ref> ابن‌ندیم<ref>ص39.</ref> نام برخی كتابهایی را كه در قرنهای دوم و سوم هجری در این باره تألیف شده، آورده است.
| |
| − | | |
| − | بعدها برای سهولت بیشتر، قاریان و حافظان تقسیم سی جزئی قرآن را بكار بستند. این تقسیم بنابر قول ابن‌المنادی (متوفی 336) مبتنی بر تعداد حروف بوده ولی بعداً مردم تقسیم‌بندی شصت‌گانه را بر مبنای كلمات ابداع كردند. تقسیمات دیگری هم كه از این تقسیم‌بندی شصت‌گانه نشئت گرفته مبتنی بر تعداد كلمات است.<ref>سخاوی، ج1، ص377ـ378.</ref> در همگی این تقسیمات از واژه جزء استفاده شده است.
| |
| − | | |
| − | جزء در لغت به معنای بخش و بعض است<ref>ابن‌منظور، ذیل واژه.</ref> و در اصطلاح علوم قرآنی به بخش معینی از قرآن اطلاق می‌شود.<ref>سخاوی، ج1، ص313.</ref> در گذشته، اصطلاحهای جزء و حزب و ورد به یك معنا بكار می‌رفته است.<ref>همانجا.</ref>
| |
| − | | |
| − | در روزگار ما، قرآن را به سی قسمت تقسیم می‌كنند و به هر قسمت جزء می‌گویند. اندازه جزءها با یكدیگر مساوی نیست، چه این تقسیم‌بندی بر اساس شماره كلمات صورت گرفته است. سخاوی<ref>ج1، ص354.</ref> تقسیم قرآن را به سی جزء، در اصل مأخوذ از تقسیم شصت جزئی قرآن و مبتنی بر تعداد كلمات دانسته و گفته كه همین امر موجب تفاوتهایی در اندازه جزءها شده است. منشأ این تقسیم‌بندی سی‌گانه به درستی معلوم نیست. كهن‌ترین تقسیم‌بندی سی جزئی به درخواست منصور عباسی<ref>حك: 136ـ158.</ref> و به دست ابوعثمان عمرو بن عُبَید (متوفی 144) صورت گرفت.<ref>همان، ج1، ص378ـ379.</ref> این تقسیم در اصل 360 بخشی بوده و هر دوازده بخش آن یك جزء محسوب می‌شود. سزگین<ref>ج1، ص597.</ref> كتابی با نام اجزاء ثلاث مائة و ستون را به وی نسبت داده كه شاهدی بر این امر است. چون این تقسیم‌بندی با تقسیم‌بندی سی جزئی كنونی مطابق است ــ جز در هفت مورد كه اندك اختلافی دارد.<ref>رجوع کنید به همان، ج1، ص379ـ415.</ref> به نظر می‌رسد كه تقسیم‌بندی سی جزئی فعلی همان تقسیم‌بندی سی‌گانه زمان منصور باشد.
| |
| − | | |
| − | ==جزء در اصطلاح حدیثی==
| |
| − | | |
| − | جزء (جمع آن: اجزاء) به گونه‌ای از كتابهای حدیثی گفته می‌شود كه غالباً حجم كمی دارد. این كتابها یا شامل روایاتی است كه از راوی واحدی (از صحابه، تابعین و غیر از آنان) نقل شده است<ref>كتانی، ص72؛ عِتر، ص209.</ref> یا اسناد مختلف یك حدیث در آن بررسی می‌شود.<ref>عتر، همانجا.</ref> بر این اساس، می‌توان گفت كه بین اجزای حدیثی و كتابهای مُسنَد (مَسانید) رابطه عموم و خصوصِ مِن‌وجه وجود دارد<ref>رجوع کنید به مامقانی، ج6، ص255.</ref> زیرا بنا بر تعریف، مسانید كتابهایی هستند كه در آنها فقط روایات صحابه، به ترتیب الفبایی نامِ ایشان یا سابقه آنان در اسلام در بخشهایی مجزا آمده است، بنابراین هر كدام از این بخشها به تنهایی جزئی است كه از روایات یك صحابی فراهم آمده و هر مسند نیز شامل مجموعه‌ای از این اجزاست.
| |
| − | | |
| − | برخی از جزءهای حدیثی شامل روایاتی هستند كه از راویان مختلف، درباره موضوع خاصی نقل شده‌اند<ref>كتانی؛ عتر، همانجاها؛ طحان، ص121؛ صباغ، ص287.</ref>، مانند جزءٌ فی اتباع السنّة و اجتناب البِدَع تألیف محمدبن عبدالواحد مَقدسی<ref>متوفی643؛ دمام1409.</ref>، جزءٌ فی صلاة الضُحی تألیف عبدالرحمان‌بن ابی‌بكر سیوطی (كویت 1407) و جزءُ القراءة خلف الامام تألیف احمد بن حسین بیهقی.<ref>متوفی 458؛ بیروت 1405؛ رجوع کنید به عطیه و دیگران، همانجا؛ برای مثالهایی دیگر رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1274، 1276، 1608.</ref>
| |
| − | | |
| − | برخی مجموعه‌های حدیثی نیز به سبب ویژگیهایی در سند یا متن یا تعداد روایاتشان، عناوین خاصی دارند و در شمار كتب اجزا قرار می‌گیرند، همچون «اربعونیات» (شامل چهل حدیث به همراه شرح آنها)، «ثلاثیات» (كه در سند روایاتشان بین مؤلف تا معصوم سه راوی فاصله است)، «فوائد» (مشتمل بر احادیث مختلفی در ابواب متنوع همراه با رعایت برخی نكات سندی و متنی) و «احادیث عددیه».<ref>رجوع کنید به كتانی؛ عتر، همانجاها؛ مدیرشانه‌چی، ص221.</ref>
| |
| − | | |
| − | با توجه به این تعاریف، به نظر می‌رسد كه این‌گونه كتابها را از آن رو جزء نامیده‌اند كه در واقع جزئی (بخشی) از كتابهای جامع حدیث هستند زیرا كتبِ جامع، احادیث بسیاری دارند كه به حسب موضوع دسته‌بندی شده‌اند و در هر باب از آنها نیز طرق مختلف یك روایت، دست كم بر اساس طرق روایی مؤلف جامع آمده است. از این گذشته در روایات این كتب ویژگیهای سندی و متنی یاد شده نیز هست كه پس از استخراج از كتاب جامع با نام دیگری می‌توان از آنها یاد كرد.
| |
| − | | |
| − | آقا بزرگ تهرانی، بنا بر تتبعی كه در كتب اصلی رجال شیعه نموده، آثار حدیثی راویان شیعی را ــ كه از آنها با عناوینی چون «اصل»، «كتاب» و «كتاب النوادر» یاد شده نیز از اجزای حدیثی دانسته است.<ref>رجوع کنید به ج5، ص99، ج6، ص301ـ302.</ref>، گرچه نام برخی دیگر از آثار حدیثی مؤلفان شیعی را كه با عنوان «جزء» در منابع قدیم فهرست شده‌اند، نیز آورده است.<ref>برای دیدن فهرست این آثار رجوع کنید به همان، ج2، ص135ـ167، ج5، ص99ـ103، ج6، ص303ـ378، ج24، ص318ـ342.</ref>
| |
| − | | |
| − | بنا بر نظر عتر (همانجا)، تألیف جزءِ حدیثی توانایی علمی مؤلف را نشان می‌دهد زیرا پرداختن به موضوعی جزئی به احاطه و ژرف‌نگری همه جانبه نیاز دارد.
| |
| − | | |
| − | ==پانویس==
| |
| − | {{پانویس}}
| |
| − | | |
| − | ==منابع==
| |
| − | * دانشنامه جهان اسلام، جلد 10، ذیل مدخل ''جزء'' از حمیدرضا مستفید و ابوالفضل والازاده، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
| |
| − | | |
| − | [[رده:آیات و سور]]
| |
| − | [[رده:تاریخ قرآن]]
| |
| − | [[رده:اصطلاحات حدیثی]]
| |
