سید جعفر مرتضی عاملی

«سید جعفر مرتضى عاملى» (۱۴۴۱-۱۳۶۴ ق)، علامه محقق و نویسنده برجسته معاصر شیعه و از شاگردان شیخ مرتضى حائرى و سید موسى شبیرى زنجانى بود. آثار علمی ایشان در پیراستن و تصحیح دیدگاه‌ها نسبت به حوادث و رویدادهاى تاریخ اسلام جایگاه بلندى دارند. «الصحیح من سیرة النبى الاعظم» از مهمترین تألیفات اوست.

نام کامل	سید جعفر مرتضى عامل
زادروز	۱۳۶۴ قمری
زادگاه	لبنان
وفات	۱۴۴۱ قمری
مدفن	لبنان
اساتید	شیخ مرتضى حائرى، سید موسى شبیرى زنجانى، سید على علامه فانى، سید مهدى روحانى،...
شاگردان	شیخ حسین مرعى،...
آثار	الصحیح من سیرة النبى الاعظم، بیان الائمه و خطبة البیان فى المیزان، مأساة الزهراء، الحیاة السیاسیة للامام الحسن، الآداب الطبیة فى الاسلام، حقائق هامة حول القرآن الکریم،...

ولادت و خاندان

سید جعفر مرتضى در ۲۵ صفر ۱۳۶۴ قمرى (۱۹۴۵ م) در خانواده علم و فضیلت در روستاى دیر قانون رأس العین، نزدیک شهر صور از شهرهاى ساحلى توابع جبل عامل لبنان پا به عرصه وجود نهاد. سپس به عیتا الجبل در ۱۱۰ کیلومترى بیروت منتقل شد و بخش مهم دوره زندگى خود را در آنجا سپرى کرد.

سلسله نسب این سیّد جلیل القدر به «الحسین ذى الدمعة» فرزند زید بن على بن الحسین (علیه السلام) منتهى مى شود.

پدرش، سیّد مصطفى از عالمان روزگار خویش بود که عمر درازى را در نشر علوم اهل بیت (علیهم السلام) و هدایت مردم سپرى کرد و آثار مکتوب فراوانى از خود به یادگار گذاشت از جمله: بلغة الآمل الى الشفاء العاجل بالطب الروحانى، الحقیبة (مناظرات و محاورات)، شرح دعاى افتتاح و ... . علاّمه سیّد جعفر مرتضى در مقدمه الحقیبة پدر خویش را این گونه ستوده است: «عالم عامل، فاضل کامل، علاّمه سیّد مصطفى مرتضى حسینى العاملى...».

تحصیل و استادان

سیّد جعفر مرتضی، نزد پدر عالمش به تحصیل پرداخت و قرآن، تجوید و کتابت را آموخت و پس از آن با تشویق پدر، به درس هاى حوزوى روى آورد. نخست نزد پدر دانشمند خود مقدّمات را آموخت و با راهنمایى هاى والد در کسب کمالات و گسترش اطلاعات خویش کوشید و مدتى نیز به شعر روى آورد و اشعارى سرود، پدرش به او مى گفت: «اریدک عالماً ولا اریدک شاعراً» و او خواستِ پدر را پیروى کرد و عالمى توانا شد.

در سال ۱۳۸۲ قمرى راهى نجف اشرف شد تا به طى مدارج علمى و کسب کمالات معنوى بپردازد. ایشان تا سال ۱۳۸۸ قمرى از اساتید وقت از جمله حضرات آیات: شیخ محمدتقى جواهرى، سید محمدجواد فضل الله (۱۳۵۷ـ۱۳۹۵ق) و شیخ احمد بهادلى مؤلف کتاب «محاضرات فى العقیدة الاسلامیة» و دیگران استفاده کرد.

آرزوى دیگر پدرش این بود که سیّد جعفر در حوزه علمیه قم ادامه تحصیل دهد. از این رو سیّد جعفر تفألى به قرآن مجید زد و پس از موافقت استخاره، عراق را به قصد ایران ترک گفت و در شهر مقدّس قم رحل اقامت افکند و به ادامه تحصیل همّت گماشت و سطوح عالى را نزد دو تن از اعضاء جامعه مدرسین، آیت الله سیّد ابوالفضل میرمحمّدى (مؤلف بحوث فى تاریخ القرآن و علومه) و آیت الله میرزا علی احمدی میانجی (صاحب مکاتیب الرسول) تکمیل کرد. سپس به درس خارج آیات عظام: شیخ مرتضى حائرى یزدى، سید على علامه فانى، سید مهدى روحانى، میرزا هاشم آملى لاریجانى، سید موسى شبیرى زنجانى، و کمى هم درس آیت الله سید محمدرضا موسوى گلپایگانى راه یافت و پایه هاى علمى خود را استوار ساخت و به درجات علمى بالا دست یافت.

فعالیت‌های اجتماعی

علامه جعفر مرتضى عاملی بعد از مدتها دورى از دیار، در اواخر سال ۱۹۹۳ میلادى به لبنان عزیمت کرد و افزون بر کار تألیف و تدریس و ایراد سخنرانى و احداث مراکز عبادى فرهنگى، سرپرستى یک مرکز پژوهشى فرهنگى را عهده دار شد.

معظم له در بعضى مدارس علمیه قم و منتدى جبل عامل الاسلامى و نیز دانشگاه تربیت مدرّس، و مرکز تحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامى قم، شاگردان بسیارى پرورد، از جمله مرحوم شیخ حسین مرعى که تقریرات بحث خارج اجتهاد و تقلید استاد را نوشته است.

در حاشیه زندگى علمى استاد باید این نکته را افزود که معظم له به منظور شناساندن هر چه بیشتر فرهنگ پربار شیعه در همایش هاى علمى و فرهنگى در کشورهاى مختلف شرکت و به ارائه مقاله و سخنرانى پرداخت که از آن جمله کنگره جهانى امام رضا(علیه السلام) و کنگره شیخ مفید بود.

ایشان علاوه بر تألیف کتاب، بنیادهاى مختلف فرهنگى و... براى رفاه طلاّب و تعالى رشد و فرهنگ عمومى جامعه را نیز پایه گذارى کرد که نمودار تلاش معظم له در راستاى خدمت به فرهنگ و حوزویان است از جمله در روستاى زادگاه خود با کمک مؤمنان نیکوکار حسینیه اى بنیاد نهاد که در طبقه زیرین آن مدرسه اى براى طلاب علوم دینى احداث نمود. و نیز مسجد قدیمى همین روستا را بازسازى کرد و مسجد دیگرى نزدیک منزل مسکونى خود احداث نمود. و در بیروت حوزه علمیه اى به نام «حوزة الامام على بن ابی‌طالب(علیه السلام)» تأسیس کرد و مرکز تحقیقات اسلامى به نام «المرکز الاسلامى للدراسات» را نیز بنیاد نهاد.

آثار و تألیفات

نوشته هاى علامه جعفر مرتضى عاملی داراى ویژگى هاى خاصى است که بررسى اسناد و متون اصلى تاریخ و تحلیل وقایع از جمله آنها مى باشد. استاد، کثرت تحقیق و کثرت تألیف را که جمعشان مشکل و نزدیک به محال است، با یکدیگر جمع کرده است، علاوه بر اینها نثرى شیوا، ساده و استوار و دلنشین دارد و حوصله فوق العاده اى در جستجو دارد.

آثار استاد که با نگرش نقادانه به بازشناسى حوادث تاریخى پرداخته، در پیراستن و تصحیح دیدگاهها نسبت به حوادث و رویدادهاى تاریخ اسلام جایگاه بلندى دارد. تتبع وسیع، ارزیابى دقیق، ریشه یابى هوشمندانه از حوادث و سیر آنها، تحریف زدایى و نمایاندن حقایق و واقعیتها، نشان دادن دستهاى جعل و تحریف و افشاء چهره هاى مزدور و فریبگر از ویژگى هاى برجسته آثار او است. استاد جعفر مرتضى بر خلاف کسانى که در جاده هاى هموار تحقیقات تاریخى قدم مى گذارند، بیشتر به مسایلى که قبلاً چندان مورد توجه دیگران نبوده است پرداخته است.

بیش از ۶۰ اثر ارزنده تألیفى از استاد در دست است. آثارى که مورد نیاز پژوهشگران است و براساس نیاز تهیه شده است. پاره اى از آثار ایشان که توفیق انتشار یافته اند اینها هستند:

1. الآداب الطبیة فى الاسلام؛ این کتاب با عنوان «آداب طب و پزشکى در اسلام» توسط آقاى لطیف راشدى به فارسى برگردانده شده است.
2. ابن عباس و اموال البصرة؛ چاپ قم، مطبعه حکمت ۱۳۹۶ هجرى قمرى، جیبى و در بیروت در ۹۲ صفحه منتشر شده است.
3. ابن عربى سنّى متعصّب؛ ۲۷۵ صفحه، چاپ بیروت.
4. ابوذر، مسلمان یا سوسیالیست؛ چاپ قم، بى نا، ۱۳۶۱، این کتاب توسط آقاى مرتضى عاملى ترجمه شده است. رقعى، ۶۴ صفحه.
5. احیوا أمرنا؛ ۹۶ صفحه، چاپ بیروت.
6. ادارة الحرمین الشریفین فى القرآن؛ چاپ بیروت.
7. الاسلام و مبدا المقابلة بالمثل؛ چاپ بیروت، الوکالة العالمیة للتوزیع، ۱۴۰۹، رقعى ۱۳۶ صفحه. این کتاب تحت عنوان «اصل مقابله به مثل در اسلام» توسط آقاى محمّد سپهرى به فارسى ترجمه و منتشر شده است.
8. اکذوبتان حول الشریف الرضى التقى الزاهد؛ چاپ قم، مطبعة الهدى، ۱۴۰۷ قمرى، ۵۲ صفحه.
9. أفلا تذکّرون؟؛ ۴۰۸ صفحه، چاپ بیروت.
10. اهل البیت(علیهم السلام) فى آیة التطهیر؛ چاپ دارالامیر بیروت. این کتاب نیز توسط آقاى محمّد سپهرى با عنوان «اهل بیت در آیه تطهیر» به فارسى برگردان شده و به وسیله دفتر تبلیغات اسلامى منتشر شده است.
11. اعرف الکتب المحرفة (مقاله اى است در کتاب دراسات و بحوث) چاپ شده است.
12. براءة آدم (علیه السلام) حقیقة قرآنیة؛ چاپ بیروت، المرکز الاسلامى للدراسات، ۱۲۸ صفحه، وزیرى در چاپ جدید در ۱۷۰ صفحه با اضافات.
13. بنات النبى (صلى الله علیه وآله) أم ربائبه؛ استاد در این اثر همسران عثمان به نام رقیه و ام کلثوم را دختران همسر «هاله» (خواهر حضرت خدیجه(علیها السلام)) معرفى کرده است.
14. بیان الائمه و خطبة البیان فى المیزان؛ در قم و بیروت در ۲۳ صفحه چاپ شده است.
15. تحقیق درباره تاریخ هجرى
16. تفسیر سورة الفاتحة
17. تفسیر سورة الکوثر
18. تفسیر سورة الماعون؛ ۹۵ صفحه
19. تفسیر سورة الناس، ۱۰۸ صفحه
20. تفسیر سورة «هل أتى»، دو جلد
21. توضیح الواضحات من اشکل المشکلات
22. حدیث إلافک، ۲۸۷ صفحه
23. حقائق هامة حول القرآن الکریم، ۴۷۷ صفحه
24. حقوق الحیوان فى الاسلام، ۹۱ صفحه، چاپ بیروت
25. الحیاة السیاسیة للامام الجواد(علیه السلام)، این اثر با عنوان «زندگانى سیاسى امام جواد(علیه السلام)» توسط سیّد محمّد حسینى به فارسى ترجمه شد.
26. الحیاة السیاسیة للامام الحسن(علیه السلام). آقاى محمّد سپهرى این کتاب را با عنوان «تحلیلى از زندگانى سیاسى امام حسن(علیه السلام)» به فارسى ترجمه کرده است.
27. حدیث الکساء فى مصادره، وزیرى، ۸ صفحه
28. زواج المتعة، ۳ جلد
29. الزواج الموقت فى الاسلام
30. سلمان الفارسى فى مواجهة التحدى؛ این کتاب را سیّد محمّد حسینى، به فارسى ترجمه کرده است.
31. سنابل المجد؛ قصیده اى است در ۱۲۰ بیت که سراینده آن را به روح ملکوتى امام خمینى (قدس سره) اهداء کرده است.
32. السوق فى ظل الدولة الاسلامیة؛ این کتاب را استاد در مدت کوتاهى در مشهد مقدّس تألیف و آقاى سیّد محمّد حسینى آن را با عنوان «بازار در سایه حکومت اسلامى» به فارسى ترجمه کرده است.
33. الشهادة الثالثة فى الأذان و الإقامة
34. الصحیح من سیرة النبى الاعظم؛ مؤلف با تألیف این اثر که در بیان آثار استاد اثرى بدیع و شاخص است، سهم وافرى از مطالب تاریخى را به کتابخانه ها و علم و تاریخ تقدیم نموده است، آنچنان که این کتاب از زمان تألیف تاکنون در کانون توجه دوستداران، تاریخ و سیره پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) قرار گرفته و مقام ارجمند و چشم گیرى را در بیان کتب تاریخ و سیره بدست آورده است.
35. صراع الحریة فى عصر المفید، ۱۳۱ صفحه که توسط آقاى محمّد سپهرى با عنوان «مبارزه براى آزادى بیان و عقیده در عصر شیخ مفید» به فارسى برگردان و به وسیله انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، منتشر شده است.
36. ظاهرة القارونیة من این و الى این؟ چاپ بیروت، مرکز الجواد، ۶۲ صفحه.
37. ظلامة ابى طالب(علیه السلام)، ۱۳۵ صفحه.
38. ظلامة ام کلثوم، ۱۵۹ صفحه.
39. عاشوراء بین الصلح الحسنى و الکید السفیانى، ۱۵۶ صفحه.
40. على(علیه السلام) و الخوارج، ۲ جلد؛ این کتاب با عنوان امام على و خوارج توسط دکتر محمّد سپهرى به فارسى ترجمه شده است.
41. الغدیر و المعارضون، عواصف على صفاف الغدیر؛ چاپ اوّل آل البیت، ۱۴۱ ق چاپ دوم بیروت، دارالامیر، ۱۲۸ صفحه وزیرى. قبلاً در مجله تراثنا، ش ۲۱، با نام الغدیر فى ظل التهدیدات الالهیة للمعارفة» چاپ شده است.
42. القول الصائب فى اثبات الربائب.
43. کربلاء فوق الشبهات، چاپ بیروت، المرکز الاسلامى للدراسات، ۱۸۴ صفحه، چاپ جدید با اضافات و تنقیحات در ۱۲۰ صفحه.
44. لست بفوق ان اُخطىء من کلام الامام على(علیه السلام). چاپ بیروت، المرکز الاسلامى للدراسات، ۵۶ صفحه.
45. لماذا کتاب مأساة الزهراء(علیها السلام)؟ مؤلف محترم در این اثر به بیان انگیزه تألیف کتاب «مأسا الزهراء» پرداخته است.
46. مأساة الزهراء، شبهات و ردود، در ۲ جلد؛ «رنج هاى زهرا سلام الله علیها» عنوان ترجمه کتاب فوق است که توسط آقاى محمّد سپهرى انجام شده است. انگیزه نگارش این اثر از سوى مؤلف محترم، بررسى و پاسخگویى به اظهار نظرها و شبهاتى است که اخیراً از سوى برخى نویسندگان غیر مورخ مطرح گردیده است.
47. ماذا عن الجزیرة الخضراء و مثلث برموداء؟!
48. الصحیح من سیرة الامام على(علیه السلام).
49. المدخل لدراسة السیرة النبویة؛ جلد اوّل الصحیح است که به صورت مستقل چاپ شده است.
50. مراسم عاشوراء، شبهات و ردود، ۱۰۳ صفحه، چاپ بیروت.
51. المسجد الأقصى این؟، ۹۹ صفحه، چاپ بیروت.
52. مقالات و دراسات، ۱۲۶ صفحه، چاپ بیروت.
53. منطلقات البحث العلمى فى السیرة النبویه، چاپ بیروت، المرکز الاسلامى للدراسات، صفحه۴۶ رقعى. رد یکى از علماى معاصر لبنان است.
54. المواسم و المراسم، چاپ تهران سازمان تبلیغات اسلامى، ۱۳۶ صفحه؛ این کتاب را آقاى محمّد سپهرى به فارسى ترجمه و با عنوان «بزرگداشت ها در اسلام» منتشر ساخته است.
55. موقع ولایة الفقیه من نظریة الحکم فى الاسلام، چاپ بیروت، دارالسیرة، ۶۲ صفحه، رقعى.
56. موقف على(علیه السلام) فى الحدیبیة، چاپ بیروت، دارالمرکز الاسلامى للدراسات
57. نقش الخواتیم لدى الائمة(علیهم السلام)، چاپ دوم، بیروت، ۹۸ صفحه.
58. الولایة التشریعیة، ۱۱۸ صفحه چاپ بیروت.
59. ولایة الفقیه فى صحیحة عمر بن حنظلة، ۱۴۴ صفحه، چاپ بیروت.
60. تصحیح کتاب «الالغاز» تألیف ابن هشام نحوى و تقریر ابحاث خارج استاد، توسط برخى از شاگردان فاضل ایشان به رشته تحریر درآمده است.

از نگاه دیگران

• آیت الله سید محمد سعید طباطبایى حکیم از سیّد جعفر مرتضى این گونه یاد کرده است: «العلامة المحقق البحاثه حجة السلام والمسلمین سیّد جعفر مرتضى دام تأییده...».
• علاّمه متتبع باقر شریف قرشى درباره او مى نویسد: «نابغه عصر، فخر بنى هاشم سیّدنا المعظم السیّد جعفر مرتضى دامت برکاته».
• علاّمه سید محمدحسین فضل الله نویسنده لبنانى طبق نقل مؤلف کتاب الفصیحة او را «شرف الدّین عصر حاضر» معرفى کرده است.
• علامه سید مرتضی عسکری، درباره علامه سیّد جعفر مرتضى مى فرماید: «لا اعرف فى من یعاصرنى محققاً مثله».
• نویسنده دانشمند سید عبّاس على موسوى مى گوید: «عالم فاضل محقق مدقق عالج الکثیر من الموضوعات الخلافیة و حقّق فیها... و سیّدنا السید جعفر شعر ظریف... فقد کتب الکثیر ما ینفع و یفید و لایزال یمارس هذه المهمة ـ و خصوصاً الدفاع عن المذهب ـ حتّى یومنا هذا من سنة ۱۹۹۹م».

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله جعفر مرتضى عاملی گذشته از مقام علمى، مثل اعلاى فضائل اخلاقى بود؛ سرشت نیک، مهربانى، محبت و شفقت نسبت به دیگران، گره گشائى در کارهاى فروبسته، رعایت اعتدال در گفتار و کردار و آداب دانى.

اهتمام شدید در نشر علم و فضیلت و حقیقت صدق و صفا و حیاء و امانت از مشخصه هاى بارز و فضائل ستودنى اوست، تبسمى مهرآمیز داشت. با هر گفتار یا پاسخى، لبخندى بر لب داشت.

استاد با وجود معلومات سرشار، از آموختن از هیچ کس احساس شرمندگى نمى کرد، هر نکته آموختنى را از هر کس فرا مى گرفت و از پرسیدن پروائى نداشت.

یکى از سجایاى اخلاقى آن بزرگوار، تواضع و فروتنى اوست. به ویژه اگر احساس می کرد کسى شوق آموختن دارد، از مقام و علوّ استادى خود پایین مى آمد و مشفقانه او را راهنمایى مى کرد.

آیتى از دقّت و حوصله در کار بوده و در هر موضوعى که به تحقیق پرداخته، با کنجکاوى و استقصاى در کتب حق مطلب را ادا کرده و نکته اى باقى نگذاشته است. و از شگردهاى شگرف استاد در امر تحقیق، ارجاع بسیار دقیق و همه جانبه خواننده است به مأخذ مورد استناد نویسنده. روحیه اسلام خواهى و دیندارى او به حدى است که حاضر نمى شود در برابر بى حرمتى قلمى اشخاص به معتقدات شیعى، سکوت اختیار نماید.

در بیان حق و حقیقت فوق العاده صریح بود و عشق او به حقیقت به درجه اى بود که با احدى مساهله و مسامحه روا نمى دانست و از خرده گرفتن بر مطالب علمى مشاهیر و بى بهره گان از تاریخ نمى هراسید و ملاحظه دوستان قدیم را نمى کرد.

از ویژگى هاى ستودنى استاد میهمان نوازى اوست. خانه اش گوئى مهمانسراى افاضل واردان بود و چون دریچه قلب مهربانش همیشه و هر لحظه به روى اهل علم و ادب لبنان باز بود و آنان از خوان نعمت بى زوال معظم له برخوردار مى شدند. با طلاّب مانند فرزندان خود سلوک مى کرد. اگر مى فهمید طلبه اى با مشکلات دست و پنجه نرم مى کند خوابش نمى برد. و گاه برخى از افراد که دچار مشکل شده بودند به مدت هفت یا هشت ماه در منزل وى میهمان بودند.

دوست و یاورى نیک اندیش و شایسته براى کسانى بود که همواره محضرش را مغتنم مى شمردند و جهت حل مشکلات علمى خود از وى چاره جویى مى کردند و ایشان تا آخرین حد توان، راهگشاى مشکلات آنان مى شد، و تجربت ها و آموخته هاى خویش را بدون تنگ نظرى در اختیار همگان قرار مى داد.

احسان نسبت به والدینش زبانزد نزدیکان و دوستانش بود و معروف است که به خاطر پدر و مادر به لبنان کوچ کرد آنگاه به خاطر رعایت خواست مادر در آنجا ماندگار شد.

از صفات بارز استاد، همّت بلند، ثبات او در کار و پشتکار اعجاب انگیز و استمرار در تحقیق بود، چنان که قریب ۳۰ سال روزگار عمر بابرکت خود را با بصیرت و دقّت و بدون فتور فداى مطالعه و تألیف نمود.

نسبت به دروغ خیلى حساس بود و آن را آفت جان و مانع سعادت و ترقى مى دانست و در تربیت فرزندان بر قبح آن به دفعات تأکید مى کرد.

به تعلیم و تربیت و نظارت در پرورش فرزندان توجه کافى مبذول مى داشت. مردم دارى با خلق حمیده و جذب طلبه هاى لبنانى از امتیازات اخلاقى ایشان بود.

وفات

مرحوم سید جعفر مرتضى عاملی، سرانجام در ۲۷ صفر ۱۴۴۱ قمری (۱۳۹۸ ش) در بیروت درگذشت و در زادگاهش در عیتا الجَبَل به خاک سپرده شد.

منابع

• "سید جعفر مرتضى عاملی"، پایگاه فرهیختگان تمدن شیعه، ناصر باقرى بیدهندى.
• "عاملی، جعفر مرتضی"، ویکی نور.