جلال الدین محمد دوانی

جلال الدین محمد دوانی (۹۰۸-۸۰۳ ق)، فیلسوف، حکیم، متکلم، مفسر و فقیه بزرگ اسلامی در قرن هشتم هجری است. در روزگار او از نقاط مختلف جهان اسلام، دانش پژوهان برای بهره بردن از علم و دانش او رهسپار شیراز می شدند. علامه دوانی آثار متعددی در علوم مختلف اسلامی تألیف نمود، از جمله «نورالهدایه فی اثبات الامامه» که برخی نگارش این کتاب را دلیل بر شیعه بودن او دانسته اند.

نام کامل	جلال الدین محمد دوانی
زادروز	۸۰۳ قمری
زادگاه	دوان، کازرون
وفات	۹۰۸ قمری
مدفن	دوان
اساتید	محیی الدین کوشنکاری، خواجه حسن شاه بقال، همام الدین گلباری، صفی الدین ایجی شیرازی،...
شاگردان	جمال الدین محمود، کمال الدین حسین میبدی، شمس الدین محمد خفری، مقدس اردبیلی، قاضی میر حسین،...
آثار	نورالهدایه فی اثبات الامامه، شرح عقائد عضدی، اثبات واجب قدیم، خلق الاعمال، عرض لشگر،...

زندگی‌نامه

جلال الدین محمد دوانی کازرونی در سال ۸۰۳ قمری، در «دوان» (۸ کیلومتری شهر کازرون) متولد شد. نسب او به محمد بن ابی بکر، تربیت یافته امیرالمومنین علی علیه السلام می رسد. پدرش سعدالدین اسعد، از شاگردان محقق مشهور "میرسید شریف جرجانی" بود و در کازرون به تدریس علوم دینی و قضایای شرعیه اشتغال داشت.

در زمانی که اکثر اهالی ایران مخصوصا مردم فارس پیرو مذهب تسنن بودند، جلال الدین نیز در یک خانواده مشهور سنی شافعی بدنیا آمد. بخصوص که از اولاد خلیفه اول (ابوبکر بن ابی قحافه) بود و همانطور که از تألیفاتش مشخص است، مثل عموم مردم فارس، پیرو مذهب شافعی و از نظر اصول عقاید، اشعری بوده است. ولی کم کم به مذهب شیعه اثنی عشری گروید، لیکن به علت موقعیت اجتماعی و نفوذی که در میان مردم ایران -که آن زمان اغلب سنی مذهب بودند- داشت، عقیده اش را نتوانست اظهار کند. از آنجایی که در اواخر عمر، کتابی فارسی بنام «نورالهدایه فی اثبات الامامه» نوشت و به دلیل بعضی دیگر از تألیفاتش، علمای بزرگی چون علامه بحرالعلوم و دیگران، بی چون و چرا، آن را دلیل بر تشیع او می دانند.

علامه دوانی، مسافرتهای زیادی به تمام نقاط جهان اسلام داشت و با وسایل سخت آن روز به کاشان، قزوین، گیلان و بیشتر نقاط آذربایجان، جزیره هرمز و بندر جرون، لار، هرات و عراق رفت و همه جا از طرف دانشمندان و امرای وقت مورد استقبال بود. در کاشان به خواهش یکی از فضلا کتاب «خلق الاعمال» را در کلام نوشت. در گیلان به درخواست عده ای از علما و حاکم آنجا کتاب «شرح عقاید عضدی» را که از آثار مهم اوست، تصنیف کرد. در بین سفرها مدتی نیز به نجف اشرف رفت و به دعوت متولی روضه مبارکه امیرالمؤمنین علیه السلام (شرف الدین فتال) که خودش دانشمند بود، حکمت اشراق را تدریس و رساله «زوراء» در حکمت را تصنیف کرد.

سال ۹۰۸ ه.ق، در زمان ظهور شاه اسماعیل صفوی، که اوضاع ایران مخصوصا فارس بهم ریخته بود و ترکمانان در همه جا دست به تاراج و غارت زده بودند، جلال الدین محمد دوانی به قصد وطنش (دوان) از شیراز بیرون رفت، ولی در نزدیکی کازرون بیمار شد و بعد از ۳ روز از دنیا رفت. مزارش در دوان در مقبره ای معروف به «شیخ عالی» می باشد.

تحصیل و استادان

جلال الدین علوم مقدماتی را نزد پدرش در زادگاهش آموخت و بعد به علوم متداول و معمول زمان (فلسفه، کلام و منطق و دیگر فنون عقلی) روی آورد و اوایل جوانی به جهت هوش و استعداد زیادش به تحقیقات و مطالعات گسترده در این علوم پرداخت تا اینکه در این رشته ها مشهور شد. او برای مطالعاتش بالای کوهی بلند و سر به فلک کشیده و مشرف به دشت ارژن و دریاچه پریشان را انتخاب کرد؛ جائی که دورنمایی بسیار زیبا و دلپذیر داشت. او همانجا در تنهایی به خواندن و از برکردن و یادگیری و تحقیقات پرداخت. هم اکنون آنجا به غار مولی جلال مشهور است.

مدتی بعد برای تکمیل علوم به دارالعلم شیراز آمد و در رشته های مختلف فلسفه، ریاضی، کلام و منطق از محضر حکما و دانشمندان استفاده نمود و حکمت و فقه و اصول و تفسیر و حدیث و ادبیات عرب و عجم را یاد گرفت.

برخی از اساتید ایشان عبارتند از:

• محیی الدین کوشنکاری (فلسفه، کلام، منطق، ریاضی)
• خواجه حسن شاه بقال (شاگرد میرسید شریف جرجانی)
• همام الدین گلباری
• شیخ صفی الدین ایجی شیرازی (علم حدیث)

تدریس و شاگردان

علامه دوانی بعد از رسیدن مراتب بالای علمی به تدریس مشغول شد. مجلس درس او، چون افکار و ابتکارات جدید و دلپذیری داشت خیلی زود خواستاران زیادی پیدا کرد و از همه جا، طالب علم و دانشجو به محضرش آمدند و کم کم به واسطه همین علوم گوناگون و افکارش، آوازه او در همه جا پیچید و مشهور شد. در زمان حکومت امیر حسن بیک و یعقوب میرزا (بایندری) بسیاری از بزرگان، علما و فضلا از تمام نقاط جهان، از روم، آذربایجان، بغداد و کرمان و طبرستان و خراسان به شیراز آمدند و در مجالس درسی او شرکت کردند.

جلال الدین دوانی در شیراز از صبح تا ظهر در مدرسه «دارالایتام» مشغول تدریس بود و از ظهر به بعد به قضاوت می نشست. او هر روز هفته را به تدریس یک علم اختصاص داد. یک روز تفسیر قرآن، یک روز فقه، یک روز اصول و یک روز حکمت و فلسفه و از این قبیل.

از جمله شاگردان او عبارتند از:

• جمال الدین محمود، از حکمای نامدار و بزرگترین شاگرد دوانی
• کمال الدین حسین میبدی یزدی
• شمس الدین محمد خفری
• جمال الدین محمد استرآبادی
• شیخ منصور باغنوی شیرازی
• کمال الدین حسین لاری
• مقدس اردبیلی
• قاضی میر حسین؛ میرزای صفوی می گوید: قاضی میر حسین که از بزرگان یزد است در زمان جوانی به شیراز رفت و نزد علامه دوانی تحصیل علم کرد و در اکثر علوم خصوصا احکام حکمی، فیلسوف شد و در میان همردیفان خود به بالاترین رتبه رسید.

جایگاه علمی و اجتماعی

در مقام و جایگاه علمی اش باید بدانیم که از زمان او با زمان "صدرالمتالهین شیرازی" حدود ۱۵۰ مدار درس و بحث های عقلی براساس افکار او استوار بوده است و باید گفت تنها کسی که می توانست با او برابری کند حکیم مشهور "سید صدرالدین دشتکی شیرازی" معروف به "سید سند" بود که قبل از جلال الدین، حوزه درس و بحث و شاگردان زیادی داشت، ولی با روی کار آمدن او، به طرز قابل توجهی حوزه درسی و موقعیت سید صدرالدین از رونق افتاد.

قاضی نورالله شوشتری می نویسد: او از حکمای اسلام و متکلمان اعلام است که بعد از سالها به جایی رسید که اکابر زمان غاشیه مطاوعتش بر دوش و علمای اوان، حلقه بندگیش در گوش کشیدند، فضائلش به اعلی و ادنی رسید و سامانش زیاد.

علامه دوانی در دوران زندگی اش زمان حکومت سلطان یعقوب بایندری مورد احترام سلطان بود و به تبریز دعوت شد و آنجا به سمت قاضی فارس انتخاب و تا آخر عمر در این منصب باقی بود. گذشته از این سلاطین و حکام آن روز ایران، سلطان ابوسعید گورکانی و بایسنقر و سلطان بایزید عثمانی و سلطان مراد او را می شناختند و با او مکاتبه داشته و به او احترام زیاد می گذاشتند.

آثار و تألیفات

علامه جلال الدین دوانی بیشتر از ۶۰ کتاب در علوم مختلف عقلی و نقلی نوشته که به تصدیق دانشمندان اهل فن، آثار او، دلیل بر احاطه او بر علوم اسلامی متداول آن زمان است. فهرست موضوعی تألیفات او به این ترتیب است:

• تفسیر قرآن، ۷ کتاب
• فلسفه و کلام، ۲۴ کتاب
• منطق، ۷ کتاب
• فقه و اصول و حدیث، ۸ کتاب
• هیئت و هندسه و ریاضی، ۵ کتاب
• اخلاق و ادبیات فارسی و علوم غریبه، ۷ کتاب و ... .

از میان این آثار، کتابهای: شرح عقائد عضدی، اثبات واجب قدیم، خلق الاعمال، نورالهدایه فی اثبات الامامه، عرض لشگر، شرح یکی از غزل های حافظ، در ترکیه، هندوستان، ایران و عراق به چاپ رسیده است.

منابع

• "علامه جلال الدین دوانی"، سایت طهور