ملا عبدالله یزدی

آخوند ملاعبدالله در زهد و تقوا کم نظیر بود. تعابیری از قبیل علاّمه ی زمان، فقیه منطقی، عالم فاضل، اتقی و ازهد عصر خود، شارح متفكر منطق، همه دال بر علوّ درجه و شأن و مرتبت علمی و معنوی او است. آخوند ملاعبدالله در علم فقه نیز در غایت تبحّر و استادی بود.

ولادت

ملا نجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی در اوایل قرن دهم هجری در بهاباد از توابع یزد پا به عرصه وجود گذاشت. پدرش شهاب الدین از متدینان بهاباد بود که از تمکن مالی خوب و از منزلت و مرتبتی خاص برخوردار بود.

در بعضی از مراجع، نسبت ملاعبدالله بهابادی به اشتباه شهابادی نوشته اند. چنین به نظر می رسد كه اولین اشتباه در ذكر موطن ملاعبدالله، باعث نقل آن به وسیله سایر اصحاب تراجم و تواریخ شده است، در حالی كه در استان یزد، شهر یا بخشی به نام شهاباد وجود نداشته است و ندارد. خود ملاعبدالله در بعضی عبارات، خود را به نجم بن شهاب موسوم عبدالله بهابادی معرفی کنند.

تحصیل و استادان

ملاعبدالله بعد از رشد و شكوفایی و تحصیلات مقدماتی، پس از چندی اقامت در زادگاه خود، برای فرا گرفتن علوم دینی به شهرهای شیراز و اصفهان مسافرت کرد.

ملاعبدالله در شیراز به مدرسه صدریه منصوریه رفت و نزد عالم وارسته امیر غیاث الدین منصور شیرازی تولیت مدرسه منصوریه، مشغول به كسب معارف دینی شد و در اصفهان نیز از محضر بزرگانی چون جمال الدین محمود شیرازی از مشاهیر فضل و سرآمد شاگردان علامه دوانی علوم عقلی را تلمذ کرد.

ملا عبدالله در عین حالی كه به فراگیری علوم اشتغال داشت، به تدریس نیز مشغول بود و شاگردانی را تربیت کرد. آخوند بهابادی مدتی را نیز در جوار مرقد مطهر امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف به بحث و تدریس مشغول بود. از ثمرات این اقامت، حاشیه معروف وی بر كتاب «تهذیب المنطق» سعدالدین تفتازانی است. مرحوم ملاعبدالله شرح نفیس خود را در روز چهارشنبه 27 ذوالقعده 967 هجری قمری در نجف اشرف به پایان رساند.

آخوند ملاعبدالله در شهر اصفهان با مقدس اردبیلی هم درس بوده است و هر دو نزد جمال الدین محمود (از شاگردان علامه دوانی) فرا گرفته اند. سرنوشت این دو همدرس و همكلاسی، چنین بود كه مقدس اردبیلی به راه فقه و زهد رفت و آخوند ملاعبدالله به راه ادب گام برداشت، به طوری كه ملاعبدالله از دانشمندان و مدرسان ادب و علوم كلاسیك سده دهم هجری گشت و حاشیه هایی كه این دو تن بر كتاب های كلاسیك روزگار خویش نگاشته اند، سالها در شمار كتاب های درسی حوزه است.

تدریس و شاگردان

ملاعبدالله یزدی پس از كسب تحصیل و مهارت فراوان، علامه‌ی روزگار خویش گردید و كسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسید. ملاعبدالله سال های طولانی به تدریس اشتغال داشت و در این دوران متفکران بسیاری در مكتب درس او تربیت یافتند، از جمله:

• شیخ بهایی،
• شیخ حسن بن زین الدین عاملی (فرزند شهید ثانی)،
• سید محمد بن علی عاملى، معروف به صاحب «مدارك». 

ملاعبدالله و دربار صفوی

شاهان صفوی بنا به دلایل مختلف دینی و سیاسی و مصالح حكومتی، ضمن احترام و تقدیس علمای دین از آنان در امور مختلف نظرخواهی می كردند. این احترام ها و تقدیس ها بیشتر برای حفظ موقعیت خویش و به منظور برخورداری از حمایت و پشتیبانی جامعه شیعی بود كه سر در فرمان عالمان و فقیهان داشتند. از آن سو علما نیز از این موقعیت برای گسترش و نفوذ مكتب تشیع استفاده فراوان بردند. به طوری كه تشیع در این زمان از انزوا خارج شد و با رسمیت مذهب تشیع، نشر و تبلیغ اندیشه های شیعی رواج فراوان یافت و دانشمندان و بزرگانی مانند محقق ثانی و شیخ بهایی و علامه مجلسی، با جهت دادن سیاست های دربار صفوی به سمت ترویج و تبلیغ تشیع، خدمات بی نظیری را برای اسلام و تشیع به انجام رساندند.

ملاعبدالله نیز از جمله عالمانی است كه در پرتو رابطه با دربار صفوی بر گسترش تشیع و حل مشكلات شیعیان تلاش های فراوانی به ثمر نشاند. آخوند از طرف سلاطین صفوی، سمت خزانه داری حرم شریف حضرت علی علیه السلام را بر عهده داشت و بعد از وفات او نیز فرزندانش عهده دار این سمت شد و طایفه ای كه اكنون در نجف اشرف به «بیت الملا» معروف هستند، منسوب به آخوندند.

در گفتار دیگران

شیخ بهایی در حاشیه و تفسیر قاضی می نویسد: كه در خدمت آخوند ملا عبدالله یزدی صاحب حاشیه بر تهذیب المنطق، تلمذ كرده ام. وی، او را وصف به «علامه یزدی» كرده است.

سید علی خان كبیر در كتاب «سلافة العصر» درباره اش می نویسد: عبدالله پسر حسین یزدی، استاد شیخ بهاء الدین، علامه ی روزگار خویش است. كسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسد. وی كتاب هایی مفید در علم فقه، علم منطق و... تألیف كرده است.

ملاامین احمد رازی ساكن هند در تذكره هفت اقلیم كه به سال 1010 هجری قمری نگارش یافته، در شرح احوالات آخوند ملاعبدالله بهابادی، به استادی وی در فقه و فقاهت اشاره کرده و در بیان مرتبت فقهی آخوند در ذیل عنوان «مولانا عبدالله» چنین می نویسد: پیوسته به قلم گوهرنگار نقش تألیف و تصنیف بر لوح روزگار می نگاشت و در میدان و افاده ی لوای سبقت بر امثال و اقران می افراشت و مهارتش در فنون علم فقه به غایتی بوده كه می گفته اگر متوجه بدان علم گردم، به توفیق الله تعالی، برهان و دلایل عقلی بر مسایل فقهی گفته، چنان علم فقه را مدلّل سازم كه مجال چون و چرا نماند.

آثار و تألیفات

جناب ملا عبدالله یزدی، این فقیه منطقی ژرف نگر به نوبه خود سرآمد علمای علم منطق در زمان خویش و حتی زمان های پس از خود بوده است. عظمت آثار قلمی این فقیه فرزانه و منطقی فرهیخته بر اهل دانش و حكمت پوشیده نیست. تألیفات آخوند ملاعبدالله در عین استحكام و جلالت قدر، عبارات آسان دارد. به دو زبان عربی و فارسی کتاب نوشته است. کتاب او برخوردار از حسن ایجاز است.

"حاشیه تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی به زبان عربی" از مهمترین آثار ملاعبدالله است که باعث اشتهار و شهرت ایشان نیز شده است. از دیگر آثار این عالم فقید می توان به

"شرح تهذیب المنطق به فارسی"،

"حاشیه بر مختصر تفتازانی"،

"حاشیه بر مطوّل تفتازانی"،

"التجارة الرابحة فی تفسیر السورة و الفاتحة"،

"شرح قواعد در فقه شیعه"،

"حاشیه بر حاشیه شریفیه"،

"حاشیه بر حاشیه بر شرح شمسیه،

الدّرةالسنیة فی شرح الرسالة الالفیة الشهیدیة"،

"شرح العجاله"،

"حاشیه بر حاشیه شریفیه و جلالیه"،

"حاشیه بر مبحث جواهر از شرح تجرید"،

"حاشیه بر مبحث موضوع علم از حاشیه دوانی".

عبارت زیر را آخوند ملا عبدالله در آغاز بعضی تألیفات خود از جمله حاشیه بر حاشیه دوانی آورده است:

«حمداً لمن خلق الانسان، علّمه البیان و شكراً لمن علّمه بدایع المعانی و روایع البیان و صلوات علی نیر المبعوث باكمل الادیان المبعوث بافصح اللسان وآله مصابیح العرفان و مفاتیع الفرقان».

*حاشیه بر حاشیه خطایی

این كتاب یكی از تألیفات مشهور دانشمند و ادیب شیعی آخوند ملاعبدالله بهابادی است. در علم معانی و بیان به زبان عربی است. آن چه آخوند ملاعبدالله به رشته ی تحریر در آورده، حاشیه بر حاشیه نظام الدین عثمان خطایی بر مختصر و مطوّل تفتازانی است. چون خطایی فقط تا باب تعریف مسندالیه به ضمیر از كتاب مختصر را حاشیه نگاشته است، ملاعبدالله نیز به همین بخش بسنده كرده و به دیگر باب های مختصر كاری نداشته است. حاشیه ملاعبدالله بر حاشیه خطایی 3000 بیت نوشته دارد، چنان كه خود ملاعبدالله در پایان آن مرقوم داشته، این كتاب در 17 ذی الحجه 962 هجری قمری در مدرسه ی منصوریه ی شیراز پایان یافته است. نسخه خطی از حاشیه بر حاشیه خطایی به خط نستعلیق و در 76 برگ در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است كه گفته می شود به خط خود آخوند ملاعبدالله است. در كتاب قاموس تراجم تصویری از یكی از صفحات همین نسخه، به عنوان نمونه خط آخوند ملاعبدالله آورده شده است.

*استقبال علما از حاشیه ملاعبدالله

علامه دانشمند شیخ آقا بزرگ تهرانی (صاحب الذریعه) در مبحث حاشیه می نویسد: تاكنون حواشی بسیاری بر حاشیه ی عالمانه آخوند ملاعبدالله بهابادی نوشته شده است. نام تعدادی از آن ها به ترتیبی كه در الذریعه آمده است، ذكر می شود.

1 ـ حاشیه ی شیخ اسحاق حویزی بر حاشیه ی ملاعبدالله كه تا بحث قیاس پیش رفته و مشتمل بر 3000 بیت است.

2 ـ حاشیه ی آقا محمد تقی بن محمّد علی كرمانشاهی

3 ـ حاشیه ی ملا محمّد حسین بن اسماعیل یزدی پاشنه طلایی معروف به صراط المستقیم است

4 ـ حاشیه ی شیخ محمد حسن فرزند ملا محمد جعفر شریعتمدار

5 ـ حاشیه ی شیخ محمد سعید فرزند سید محمد طباطبایی

6 ـ حاشیه ی میرصدرالدین مدرس یزدی به نام مرصع الحواشی

7 ـ حاشیه ی معروف به كشف الاستار

8 ـ حاشیه ی معروف به تعدیل المیزان

9 ـ حاشیه ی شیخ عبدالرحیم

10 ـ حاشیه ی ملاعبدالرزاق لاهیجی

11 ـ حاشیه ی میرزا عبدالغفّار

12 ـ حاشیه ی میرزا علی رضافرزند كمال الدین حسین

13 ـ حاشیه ی میرزا محمّدفرزند احمد علی قراچه داغی تبریزی

14 ـ حاشیه ی محمد علی فرزند قربان علی اردبیلی

15 ـ حاشیه ی ملا محسن تهرانی

16 ـ حاشیه ی ملا محسن فرزند محمد طاهر قزوینی

17 ـ حاشیه ی میرزا محمد تنكابنی

18 ـ حاشیه ی میرزا محمد یزدی

19 ـ حاشیه ی سید محمد مهدی موسوی

20 ـ ملا نظر علی فرزند محسن گیلانی

21 ـ حاشیه ی یعقوب بختیاری حویزی

*یادگارهایی از ملاعبدالله در بهاباد

یكی از نوادگان آخوند ملاعبدالله تا چند سال پیش در حدود محلی كه هم اكنون به مزار ملاعبدالله( صاحب حاشیه) در بهابادمشهور و معروف است، می زیست و به تقوا و دیانت معروف بوده است.

همچنین از همین خاندان، قرآنی خطی به یادگار مانده كه گفته می شود قرآن شخصی آخوند ملاعبدالله بوده كه در بین نوادگان او دست به دست شده و به «قرآن ملاعبدالله» مشهور است. این قرآن هم اكنون در كتابخانه ی فاطمیه ی بهاباد نگهداری می شود.

*غروب غم انگیز

آخوند ملاعبدالله بهابادی بعد از عمری تلاش و مجاهدت در راه تعلیم و تعلّم، سرانجام در سال 981 هجری قمری در اواخر حكومت شاه طهماسب صفوی، چشم از جهان فرو بست و به دیار باقی شتافت.

در بهاباد زادگاه آخوند، بقعه ای متبركه وجود دارد كه به مزار ملاعبدالله بهابادی یزدی (صاحب حاشیه) مشهور و منسوب است. این بقعه زیارت گاه خاص و عام و مورد توجه اهالی بهاباد و سایر مناطق اطراف بود. كراماتی نیز از صاحب آن مزار نقل می شود. مزار آخوند ملاعبدالله در محدوده ای واقع شده كه بنابر قولی، سابقاً جزء املاك پدری این عالم شهیر بوده است

دعایی كه آخوند ملاعبدالله در پایان یكی از حواشی خود، نوشته چنین است "والحمدلله علی توفیق الاتمام والسلام علی سید الانام وعترته ذوالكرام".

یزدی، نجم‌الدین عبداللَّه

قرن: 10 (وفات: 981 ق)

عالم دینى، فقیه و منطقى. جامع معقول و منقول بود. وى همدرس ملا احمد مقدس اردبیلى و ملا میرزا جان باغنوى شیرازى بود و در فراگیرى علوم عقلى نزد ملا جمال‌الدین محمود شاگرد علامه دوانى تلمذ نمود.

شیخ حسن بن شهید ثانى، صاحب «معالم» و سید محمد بن علی عاملى، صاحب «مدارك» بر او قرائت كرده‌اند. او نیز به نوبه‌ى خود نزد ایشان علوم شرعیه را فراگرفته است.

در «هفت اقلیم» از خود وى نقل شده كه گفته است اگر برهان و دلایل عقلى بر مسائل فقهى بیاورم علم فقه را چنان مدلل سازم كه مجال چون و چرا نماند. وى صاحب حاشیه‌ى معروف بر «تهذیب المنطق» تفتازانى مشهور به «حاشیه ملا عبداللَّه» و از اساتید شیخ‌بهائى مى‌باشد.

اصحاب تراجم مراتب علم، تقوى، زهد و ورع او را ستوده‌اند. در اواخر دولت شاه طهماسب صفوى در عراق عرب درگذشت. در «الاعلام» و «معجم‌المؤلفین» وفات وى 1015 ق در اصفهان ذكر شده است.

از دیگر آثار او: «التجارة الرابحة فى تفسیر السورة الفاتحة»؛ «الدرة السنیة فى شرح الرسالة الالفیة» كه شرح «الفیه» شهید اول است؛ حاشیه بر «حاشیه خطائى»؛ حاشیه بر «شرح شمسیه» قطبى؛ حاشیه بر «استبصار»؛ شرح «القواعد» در فقه؛ حاشیه بر «مطول»؛ شرح «العجالة» محقق دوانى.

منابع

• سایت خبرگزاری رسمی حوزه.
• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج6، ص159.