بیت المال

بیت المال، اصطلاحی در فقه و نام یکی از نهادهای تاریخی دولت اسلامی است. اما امروز در زبان فارسی بیت المال به معنی هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند و غالباً به اموال دولتی گفته می‌شود.

پیشینه لغت بیت المال

این واژه در لغت به مکان حفاظت از اموال، اعم از عمومی و خصوصی اطلاق می شود؛ اما در اصطلاح، تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر اسلام برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی بکار می رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. به تدریج بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر این ها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود.

پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری دیوانهای اداری، بیت المال به صورت مؤسسة مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد و از آن پس نیز، همان مالیة نظام اسلامی بود.

سرنوشت بیت المال در طول تاریخ اسلام

در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مسلمانان سازمان مالی بسیار ساده ای داشتند و درآمد آنان تنها زکات انصار توانگر بود و نیز غنائم اندکی که در جنگ با قبایل کفار بدست می‌آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایمی را که در جنگ‌ها گرفته می‌شد در همان میدان جنگ یا در مدینه بین جنگجویان تقسیم می‌فرمود. بنیاد بیت المال پس از نزول آیه غنیمت (آیه خمس) (آیه 40 سوره انفال) گذاشته شد؛ یعنی زمانی که مقرر گردید یک‌ پنجم از غنائم جنگ‌ها و نیز یک‌ پنجم از اموال مازاد اشخاص به پیامبر واگذار گردد. با این همه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله چیزی از بیت المال را برای خود نیاندوخت.

نهادن مال مسلمانان در خزانه‌ای که بیت المال نام گرفت، از هنگامی آغاز گردید که مسلمانان فتوحات عراق و ایران را آغاز کردند. در این هنگام درآمدهای تازه‌ای شامل خراج، جزیه، فیء، عشر بر درآمدهای پیش افزوده شد و اموال فراوانی به مدینه سرازیر شد. از آن هنگام جامعه اسلامی رسماً دارای خزانه دولتی شد.

هنگامی که عثمان به خلافت رسید، دست خویشان خود به ویژه بنی امیه را در دست‌یازی به بیت المال مسلمانان باز گذاشت و از بیت المال به آنها بخشش‌های بی‌حساب کرد.

پس از عثمان، حضرت علی علیه السلام که در خلافت خود می‌کوشید در زمینه مالی نیز سنت پیامبر را زنده کند و به اوضاع مالی مسلمانان و بیت المال سامان بخشد، با مخالفت شدید قریش مواجه شد و دچار نخستین درگیری و جنگ‌های درونی شد.

با این همه، خود او به هیچ وجه از بیت المال استفاده نکرد و از آن فقط برای عمران و آبادی بلاد اسلامی و کمک به فقرای مسلمانان بهره جست. علی علیه السلام بیت المال را به طور مساوی بین همه مسلمانان از عرب و عجم، سیاه و سفید، مهاجران و انصار تقسیم می‌فرمود. ولی پس از شهادت امام علی علیه السلام و روی کار آمدن امپراتوری معاویه در شام، بیت المال مسلمین به سرنوشت قبل از روی کار آمدن امام علی علیه السلام دچار شد.

در دوره عباسیان نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمت هایی در نظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدت ها برقرار بود.

منابع بیت المال

منابع بیت المال دو نوع است:

1. منابعی که در شرع، مصارف خاصی برای آن تعیین نشده است.
2. منابعی که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است.

منابع نوع اوّل

این نوع منابع نیز دو گونه است:

1. منابعی که متعلق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‌شود. این منابع عبارتند از: اخراج و مقاسمه (درآمد حاصل از زمین‌های فتح شده با قهر و غلبه)، جزیه، سهم سبیل اللّه از زکات، اموالی که وصیت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلق دارد.
2. منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا صلی اللّه علیه و آله‌ یا امامان علیهم السّلام است و درآمد حاصل از آن‌ها در اختیار آنان قرار می‌گیرد تا هرگونه صلاح بدانند هزینه کنند. این نوع منابع عبارتند از: انفال و سهم امام علیه السّلام از خمس.

منابع نوع دوم

این نوع منابع عبارتند از زکات - جز سهم سبیل اللّه - و سهم سادات از خمس.

مصارف بیت المال

از آنچه در منابع بیت المال گفته شد، روشن می‌شود که مصارف آن نیز - بر حسب نوع منابع از حیث عمومیت و خصوصیت - متفاوت است.

مصارف منابع نوع اول

منابعی که به عموم تعلق دارد، در مصالح مسلمانان اعمّ از فرهنگی، سیاسی و غیر آن صرف می‌شود و منابعی که به امام علیه السّلام تعلّق دارد طبق نظر و صلاحدید ایشان به مصرف می‌رسد.

مصارف منابع نوع دوم

مصارف منابع نوع دوم، خاص است و تنها به کسانی که تحت یکی از عناوین مشخص قرار دارند، تعلق می‌گیرد.

متولی بیت المال

امام علیه السلام و نایب او متولی بیت المال است و هر گونه صلاح ببیند آن را در مصالح مسلمانان هزینه می‌کند.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "بیت المال" از محمدکاظم رحمان ستایش.
• جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام.
• بیت المال، دانشنامه رشد.

پیوندها

دیوان بیت المال