آراستگی

از آنجا که دین مقدس اسلام بر اساس فطرت الهی بنا شده است برای آراستگی که هر انسانی مطابق با فطرت خویش خواهان آن است، ارزش بسیاری قائل شده و به پیروانش دستور می‌دهد که خود را همواره پاکیزه و آراسته نگاه دارند و به ویژه در برخورد با دیگران، در این امر دقت بیشتری داشته باشند.

در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به آراستگی ظاهر تاکید و ترغیب شده و نیز مواردی به عنوان آراستگی و زینت روح، رفتار و گفتار انسان معرفی شده اند. در روایات علم و دانش به عنوان زینت انسان معرفی شده است.

تعریف آراستگی

آراستگی یعنی آراسته بودن و عمل آراسته از نظر لغوی به معنای زینت دادن و تزیین کردن است. اما معانی دیگر مانند نظم و مرتب بودن، هماهنگ بودن و آماده و مهیابودن نیز برای آن گفته شده است.

جایگاه آراستگی

در مورد جایگاه آراستگی همین جمله کافیست که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّا زَینَّا السَّمَاءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ»؛ ما آسمان نزدیک [=پایین‌] را با ستارگان آراستیم.

همان طور که از این آیه استفاده می شود، خداوند ستارگان را زینت های آسمان قرار داده و از آن با عنوان نعمت یاد می‌کند بنابراین زینت فی‌نفسه امری مذموم و ناپسند نیست. لذا خداوند در خلقت آسمانها و زمین از زینت استفاده نموده است.

همچنین بهره‌گیری از زینت را برای مسلمانان مجاز دانسته و آنها را به آراستگی فرامی‌خواند و نظر کسانی را که به غلط، آراستگی و زینت را با دین و آموزه‌های ناب آن در تضاد می‌پندارند، مردود می‌شمارد: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِيَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِي لِلَّذِينَ آمَنُواْ...»؛ ای رسول! بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگان خود بیرون آورده و نیز روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: این برای کسانی است که ایمان آورده‌اند.

از نظر قرآن كریم، استعداد درك زیبایی از جمله مواهب فطری خداوند در روح آدمی است و وجود موجودات زیبا در جهان، پاسخی به این خواسته فطری بوده و نعمتی از نعمت‌های گرانبهای آفریدگار حكیم است.

قرآن‌كریم در آیه‌ای انسان‌ها را به آراستگی و برگرفتن زینت‌های خود، هنگام رفتن به مساجد دعوت می‌كند (كه البته این توصیه منحصر به آرایش‌ ظاهری نبوده و زینت های معنوی مانند طهارت و تقوا را نیز شامل می‌شود.) سپس در آیه بعد، حكم كلی‌تری را بیان كرده و نظر كسانی را كه به غلط آراستگی و زینت را با دین و تعالیم آسمانی مغایر می‌پندارند، مردود می‌شمارد.

در سیره پیامبر خدا صلی الله ‌علیه ‌و‌ آله آمده است که هرگاه ایشان قصد خروج از خانه یا پذیرفتن کسی‌ را داشت، موی سر خود را شانه می‌زد، سر و وضع خود را مرتب می‌کرد. خویشتن را می‌آراست و برای آنکه تصویر خود را ببیند، در ظرف آبی می‌نگریست. وقتی سبب این کار را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «اِنَّ اللّه‌َ تَعالی یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذا خَرَجَ إِلی إخْوانِهِ أَنْ یَتَهَیّاَ لَهُمْ وَ یَتَجَمَّلَ»؛ خداوند متعال دوست دارد که بنده‌اش چون به سوی برادران خود بیرون می‌رود خود را برای‌ آنها منظم کند و خود را بیاراید و زیبا سازد.

امیر‌المؤمنین علیه‌السلام که خود در غایت زهد و ساده زیستی بود، هرگز سهل‌انگاری در آراستگی و آراسته بودن را روا نمی‌دانست. روایتی از آن حضرت نقل شده که نشان می‌دهد رفاقت و صمیمیت و خویشاوندی نباید باعث کوتاهی در این امر شود. آن حضرت فرمود: «لِیتَزَینَ اَحَدُکُم لأَخیهِ الْمُسْلِمِ کما یتَزَینَ لِلْغَریبِ الَّذی یحِبُّ أَنْ یراه فی احسن الهَیئة».

هر یک از شما برای برادری که به دیدنتان آید خود را بیارائید چنانکه برای بیگانه‌ای مایلید در بهترین قیافه شما را ببیند، زینت می‌کنید.

در سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز آمده است‌ كه هرگاه ایشان قصد خروج از منزل یا پذیرفتن كسی را داشت، موی سر خود را شانه می زد، سر و وضع خود را مرتب می‌كرد، خویش را می‌آراست و برای آن كه تصویر خود را ببیند در ظرف آبی می‌نگریست وقتی علت این امور را پرسیدند، فرمود: «اِنَّ اللهَ تَعالی یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ اِذا خَرَجَ اِلی اِخوانِهِ اَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُمْ وَ‌یَتَجَمَّلَ»؛ خداوند متعال دوست دارد، هنگامی كه بنده‌اش به سوی برادرانش می‌رود خود را برای دیدار آنان آماده كند و بیاراید.

هزینه‌ای كه آن حضرت برای تهیه عطر و بوی‌ خوش مصرف می‌كرد، از هزینه خوراكش بیشتر بود و در شب تاریك قبل از آن كه با چشم دیده شود، از بوی خوشی كه از او در فضا پراكنده بود، شناخته می‌شد.

از امام باقر علیه السلام نقل شده كه رسول خدا صلی الله علیه و آله از هر كوی و برزنی كه عبور می‌كرد. تا مدتی بوی خوشی فضای آنجا را معطر می ساخت به گونه‌ای كه مردم می‌فهمیدند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن محل عبور كرده است.

در تعالیم پیشوایان اسلام در خصوص آراستگی ظاهر، توصیه‌های فراوانی مطرح شده كه این مختصر را گنجایش همه آنها نیست. از آن جمله است توصیه به پوشیدن لباس پاكیزه و آراسته، شانه‌زدن و مراقبت از موی سر و محاسن، تمیز نگه داشتن بدن و زدودن موهای زاید آن، كوتاه‌كردن‌ ناخن و موی شارب و درون‌بینی و پرهیز از آنچه كه موجب نفرت و كراهت دیگران می‌شود، از قبیل بوی بد دهان كه ناشی از مسواك نزدن و خلال نكردن دندان هاست.

نتیجه آن كه اسلام، روی اصل آراستگی ظاهر (همچون آراستگی باطن) تأكید كرده است. بنابراین باید توجه داشت كه اگر مسلمانی با وضع آشفته و ظاهری زشت و پریشان در جامعه ظاهر شود، به خصوص اگر از نظر شغلی، وابستگی به حكومت اسلامی داشته باشد، وجود او یكی از وسایل تبلیغ علیه اسلام خواهد بود. وارستگی از قید ظواهر هرگز به این معنا نیست كه شخص خود را از هر گونه آرایش ظاهری محروم كند و بدین وسیله در نظر دیگران خوار و بی مقدار جلوه نماید.

البته باید به این نکته هم توجه داشت که در این امر نباید از حد افراط و تفریط بیرون رفت. از این رو مرزهایی برای آن بیان شده است، مثلاً در فقه پوشیدن لباس شهرت، خود را در پوشش، شبیه کافران در آوردن و پوشش با هدف فتنه‌انگیزی و... جایز دانسته نشده است. بر این اساس، همان طور که آراستگی حلال و شایسته موجب استحکام و ایجاد نشاط و سلامت در ارتباطها می‌شود، آراستگی ناشایست و حرام، با این امور منافات دارد و موجب مفسده برای فرد و جامعه می‌شود.

انواع آراستگی

آراستگی به دو نوع است: آراستگی باطنی (روحی) و ظاهری.

آراستگی روحی

قبل از پرداختن به آراستگی جسمی و ظاهری از منظر معصومان به پاکیزگی روح و آراستن باطن در کلام آن بزرگواران می‌پردازیم. آراستگی روح را به سه بخش می‌توان تقسیم کرد:

1- آراستگی اندیشه: این آراستگی را می‌توان به سه زینت اساسی خلاصه کرد: علم، حکمت و ادب.

• علم: امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «الْعِلْمُ زَینُ الْأَغْنِیاءِ وَ غِنَی الْفُقَرَاء»؛ دانش، زینت دهنده ثروتمندان است (منظور از ثروتمندان یعنی کسانی که علم دارند) و بی‌نیاز کننده فقرا (یعنی کسانی که علم ندارند و جاهل هستند).

در حدیثی دیگر فرمود: «الْعِلْمُ أَشْرَفُ حِلْیةٍ وَ عَطِیة»؛ دانش والاترین و بلندترین زیور و هدیه (بخشیده شده) است.

• حکمت: «عَلَیکَ بِالْحِکْمَةِ فَإِنَّهَا الْحِلْیةُ الْفَاخِرَة»؛ فراگیر حکمت را پس بدرستی که آن زیوری است فاخر. مراد از حکمت، «علم راست و کردار درست است» و فاخر، هر چیز نفیس و نیکوئیست.

• ادب: امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: «حُسْنُ الْأَدَبِ زِینَةُ الْعَقْل‌»؛ ادب نیکو، زیور و زینت خرد و عقل است.

2- آراستگی گفتار: در این باره بحث فراوانی وجود دارد، اما خلاصه‌ای از آن را بیان می‌کنیم. منظور از آراستگی در گفتار، دروغ نگفتن، ناسزا نگفتن، دشنام ندادن، غیبت نکردن، تهمت نزدن، آبرو نریختن و غیر اینهاست. چاره همه این گناهان سکوت است.

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «الصَّمْتُ کَنْزٌ وَافِرٌ وَ زَینُ الْحَلِیمِ وَ سَتْرُ الْجَاهِل‌»؛ سکوت گنجی است فراوان و زینت شخص حلیم و بردبار و پوششی است برای جاهل و نادان‌.

3- آراستگی رفتار: منظور از آراستگی در رفتار، انصاف، وفا و بردباری، سخاوت و... است. در این زمینه روایات فراوانی هست.

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «رَأَیتُ الْوَفَاءَ یزَینُ الرِّجَال‌»؛ چنین است که وفا، مردان را زینت می‌دهد.

امام علی علیه السلام می‌فرماید: «زَینُ الْمُصَاحَبَةِ الِاحْتِمَال‌» زینت مصاحبت، تحمل کردن است؛ یعنی تحمل کردن بی‌ادبیهای مصاحب (دوست) یا تحمل دیون و اخراجات و مؤنات او هرگاه و هر زمان که محتاج باشد.

همچنین امیرمؤمنان علیه السلام می‌فرماید: «السَّخَاءُ یکْسِبُ الْمَحَبَّةَ وَ یزَینُ الْأَخْلَاق‌»؛ سخاوت دوستی را کسب می‌کند؛ یعنی باعث می‌شود که مردم با او دوست شوند و خوبیها و خصلتها را زینت و آرایش می‌دهد.

آراستگی ظاهری

1- پاکیزگی عمومی: پاکیزگی گذشته از تأثیر بسزایی که در سلامت شخصی و اجتماعی انسان دارد، موجب دلپذیری و جلب نظر بیننده می‌شود بلکه یکی از خواسته‌های فطری انسان است و با سرشت انسان آمیخته شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «النَّظَافَةُ مِنَ الْإِیمَان‌»؛ پاکیزگی جزئی از ایمان است. یعنی یکی از نشانه‌های مؤمن، پاکیزگی و آراستگی است.

امام رضا علیه السلام می‌فرماید: «مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیاءِ التَّنَظُّف‌»؛ پاکیزگی از اخلاق انبیاست.

در بعضی از روایات به موارد خاص نظافت اشاره شده است.

امام صادق علیه السلام در قسمتی از حدیث خود می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یحِبُّ الْجَمَالَ وَالتَّجَمُّلَ وَ یکْرَهُ الْبُؤْسَ وَالتَّبَاؤُسَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَنْعَمَ عَلَی عَبْدٍ نِعْمَةً - أَحَبَّ أَنْ یرَی عَلَیهِ أَثَرَهَا - قِیلَ وَ کَیفَ ذَلِکَ قَالَ ینَظِّفُ ثَوْبَهُ وَ یطَیبُ رِیحَهُ - وَ یحَسِّنُ دَارَهُ وَ یکْنُسُ أَفْنِیتَهُ - حَتَّی إِنَّ السِّرَاجَ قَبْلَ مَغِیبِ الشَّمْسِ ینْفِی الْفَقْرَ - وَ یزِیدُ فِی الرِّزْقِ»؛ همانا خدا دوست دارد زیبائی و زیبانمائی را و زشت می‌دارد. بدحالی و بدنمائی را زیرا خدا عزوجل چون نعمتی به بنده دهد دوست دارد اثرش را در او بیند، گفته شد، چگونه؟ فرمود: جامه خوب و پاکیزه و بوی خوش بزند و خانه خوب و گرد و غبار خانه را جاروب کند، تا این که چراغ را پیش از غروب خورشید روشن کند که فقر را ببرد و روزی را بیفزاید.

در حدیثی از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد شخصی آلوده چنین آمده است: «اِنّ اللهَ تَعالی یبغِضُ الوَسِخَ والشَعِثَ».

خداوند متعال شخص آلوده و ژولیده را دشمن می‌دارد.

2- رسیدگی به موی سر: موی سر یکی از جلوه‌گرترین اجزای بدن است. زیبایی رو و صورت با موی سر جلوه پیدا می‌کند مخصوصاً در نزد بانوان. اگر فردی صورت، ابرو، چشم، لب و بینی زیبا داشته باشد ولی موی سر نداشته باشد، آن زیبایی جلوه نمی‌کند و چه بسا آن فرد را زشت نشان دهد. به همین دلیل، امامان معصوم علیهم السلام سفارش‌هایی درباره موی سر بیان کرده‌اند.

امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ مِنْ أَجْمَلِ الْجَمَالِ الشَّعْرَ الْحَسَن‌»؛ از زیباترین زیبایی‌ها، موی نیکو و قشنگ است.

در جای دیگر می‌فرماید: «الشَّعْرُ الْحَسَنُ مِنْ کِسْوَةِ اللَّهِ فَأَکْرِمُوه‌»؛ موی خوب و زیبا یک پوشاک خدائیست پس آن را گرامی دارید.

امام رضا علیه السلام فرمود: «ثَلَاثٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ الْعِطْرُ وَ إِحْفَاءُ الشَّعْرِ وَ کَثْرَةُ الطَّرُوقَة»؛ سه چیز است که از آداب و سنن پیامبران است، عطر زدن، مو گذاشتن و بسیار همبستر شدن (فزونی همسر).

حضرت امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یحِبُّ الْجَمَالَ وَ یحِبُّ أَنْ یرَی أَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَی عَبْدِه‌»؛ خداوند جمیل است و جمال را دوست دارد و دوست دارد آثار نعمت خود را بر بنده‌اش ببیند.

منابع

• علی اصغر الهامی نيا، اخلاق اسلامی.
• علی اکبریان تبریزی، آراستگی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: 20 اسفند 1392.