رجس

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

"رِجس" با کسر "راء" در اصل بر اختلاط دلالت می­کند و از آن به "قَذِر" تعبیر شده، به دلیل مخلوط شدن و آلوده شدن با چیز قبیح.

در کتب لغت برای رجس معانی متعدد و مختلفی ذکر شده از جمله: قذر، نجس، خلط، هر چیزی که موجب تنفر باشد، صوت شدیدی که از اعتدال خارج شود، مثل صدای رعد؛ همچنین شک، کفر، لعنت، عذاب، قبیح. اما اکثر لغویون رجس را به شیء قذر معنا کرده­اند و قذر بر معانی زیادی اطلاق می­شود؛ از جمله: پلیدی، زشتی، ناپاکی، آلودگی، چرکین و نجاست.

بنابراین رجس در اصل به معنای چیزی است که پلیدی آن موجب تنفر مردم بوده و عملی است که قبیح باشد. در قرآن کریم نیز رجس به معانی متعددی از جمله: پلیدی، نجاست، عذاب و... تفسیر شده که در این مقاله به آن می­پردازیم.

رجس از دیدگاه قرآن

چنان­که در معناشناسی اشاره شد، برای رجس در کتب لغت مصادیق متعددی ذکر شده؛ اما با توجه به آیات قرآن، خود واژه­ی رجس بین این معانی از جامعیت برخوردار بوده و اعم از همه­ی آن معانی است و می­تواند بر تمام این معانی اطلاق شود. بنابراین رجس همان چيز مكروه و قبيحی است كه در عرف سالم و نزد عقل صحيح به شدت نامناسب و نالایق دیده شود، خواه مادّى باشد يا معنوى.

به عبارتی كلمه­ی "رجس" صفتى است به معنای قذارت و پليدى؛ هيأتى که در نفس آدمی و در ظاهر موجب تنفر و اجتناب از آن می­شود. اولى همان پليدي­هاى معنوى است؛ مانند: شرك، كفر و اعمال ناشايست و دومى همان پليدى ظاهری است؛ مانند: خوك. قرآن كريم اين لفظ را در هر دو معنا اطلاق كرده و به کار برده است.

موارد و مصادیقی که قرآن کریم از آن به رجس تعبیر نموده، می­توان به اثباتی و سلبی تقسیم نمود:

الف. معنای سلبی رجس در قرآن:

در معنا و مفهوم سلبی رجس، آیه­ی تطهیر که در شأن اهل بیت پیامبر نازل شده، ظهور کامل دارد.

خدای متعال در آیاتی از سوره­ احزاب زنان نبی مکرم اسلام را مورد خطاب قرار داده و آنان را نصیحت و سرزنش کرده است. بعد با یک جمله­ی معترضه در اثنای همین آیات، لحن آیه را تغییر داده و با نهایت مدح و تمجید، گروه دیگر را مورد خطاب قرار داده و فرموده است: «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»؛ خداوند فقط مى‌خواهد پليدى و گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملاً شما را پاك سازد.

شروع این فقره از آیه با ادات حصر (إنّما)، انحصار خواست خدا را مى‌رساند و مى‌فهماند كه اراده­ی خدا این است كه رجس و پليدى را تنها از اهل بيت دور كند و مراد از "اهل بیت" بر اساس آیات و روایات و در عرف قرآن، اسم خاص است بر پنج تن آل عبا؛ يعنى رسول خدا، على بن ابیطالب، فاطمه­ی زهرا، حسن و حسین صلوات ­الله علیهم که به تبع اینها امامان معصوم از فرزندان امام حسین علیه السلام را شامل شده و بقیه­ی افراد حتی همسران پیامبر از این مصداق خارج می­شوند.

به عبارتی كلمه­ی "أَهل البيت" با خطاب "عنكم" و با قید تطهیر به صورت تأکید و مضارع آوردن افعال که استمرار را می­رساند، دلالت بر اين دارد كه دور كردن پليدى از اهل بیت و تطهير آنها، مسأله‌اى مختص به چهارده معصوم است؛ بنابراين در آيه­ی شريفه در حقيقت دو انحصار بكار رفته است:

1. انحصار اراده­ی تکوینی خداوند در بردن پليدى و تطهير اهل بیت علیهم السلام
2. انحصار اجتناب از پليدى و تطهیر در خود اهل بيت علیهم­ السلام.

پس رجس که در آيه­ی شريفه با الف و لام آمده، به این معناست که خدا مى‌خواهد اثر رجس یعنی تمامى انواع پليدي ها و هيئت­هاى خبيثه و رذيله را از نفس اهل بیت زایل کند؛ یعنی اذهاب رجس به صورت رفعی و دفعی که در این مقام تمام انواع رجس اراده شده و اهل آن باید از خالصترین مخلَصین باشند و چنين ازاله‌اى با عصمت اهل بیت منطبق مى‌شود و عصمت همان صورت علمى است که نفس انسان را از هر باطلى (از بعد اعتقادی و عملی) حفظ مى‌كند و اثرى از اعتقاد باطل و عمل زشت در دل باقى نمی­گذارد.

بنابراین ازاله­ی تمامیت رجس از وجود مقدس اهل بیت علیهم السلام، سلب مطلق است؛ چنان­که اثبات تمامیت طهارت برای اهل بیت، ایجاب مطلق است.

ب. معنای اثباتی رجس در قرآن

1. رجس در احکام شرعی:

در قرآن کریم برخی مسائل از حیث حکم شرعی رجس خوانده شده­اند که در کتب فقهی مفصل مورد بحث واقع شده است. از جمله آیاتِ اولیه­ای که در شأن محرمات انعام در مکه نازل شده، رجس بودن حکم شرعی این گروه از حیوانات است که خدای متعال در سوره­ انعام می­فرماید:

«قُل لاَّ أَجِدُ فِي مَا أُوْحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ...»؛ بگو: در آنچه بر من وحى شده، هيچ غذاى حرامى نمى‌يابم به ­جز اين كه مردار باشد يا خونى كه (از بدن حيوان) بيرون ريخته يا گوشت خوك - كه اين ها همه پليدند - يا حيوانى كه به گناه، هنگام سر بريدن، نام غير خدا (نام بتها) بر آن برده شده است...

شروع کلام الهی در این آیه، ردی بر مشرکان است که در ارتباط با محرمات مسلمانان نظر می­دادند تا این که آیه نازل شد و حکم واقعی محرمات را بیان نمود؛ با این بیان که تحریم فقط از ناحیه­ی خداست و خداوند بر اساس علم و حکمت خودش چیزی را حلال یا حرام می­کند و اعلام آن تنها از طریق وحی صورت می­گیرد.

آیه­ی شریفه چهار چیز را که جزو خوردنی­هاست، از مأکولات حلال استثناء نموده و حرام اعلام کرده است. در اینجا استثناء حقیقی صورت گرفته و استثناء از عموم کائنات است؛ اما این که الفاظ به صورت نکره بیان شده، در سیاق نفی است و محرمات را در این موارد مذکور منحصر نمی­کند؛ بلکه تحریم این موارد بر حسب زمان نزول است؛ لذا در سوره­های بعدی که برخی در مدینه نازل شده­اند، الفاظ به صورت معرفه آورده شده و این محرمات را تفصیل داده است.

"میته" حیوانی است که بدون ذبح شرعی بمیرد و "دم مسفوح" خون حیوانی است که از رگها با فشار به بیرون ریخته می­شود؛ اما خونی که عادتاً در داخل گوشت می­ماند، مسفوح نیست و شرعاً حلال است که حرمت خون مسفوح بر حلیت آن دلالت دارد.

"فَإِنَّهُ رِجْسٌ" جمله­ی معترضه است و "رجس" که در آیه به معنای خباثت و قذارت است، البته برخی به معنای عذاب گرفته­اند، برگشت آن به موارد مذکورِ در آیه دو حالت دارد:

1. ضمیر فقط به "لحم خنزیر" برگردد؛ چون در قرآن تصریح به نجاست آن شده است. در این صورت رجس بودن، مذمت زائدی بر تحریم شدن گوشت خوک هست که عرب به خوردن آن گرفتار بودند.
2. ضمیر به هر سه مورد (میته، دم مسفوح و لحم خنزیر) برگردد؛ در این صورت رجس بودن این موارد علاوه بر این که علتی بر تحریم اینهاست، علتی بر دفع مفسده­ای است که از خوردن آنها حاصل می­شود؛ یعنی دفع مفسده­ی بدنی که مضرات و بیماری های زیادی از خوردن این موارد، وارد بدن انسان می­شود.

قرآن در سوره­ مائده مصادیق دیگری از موارد رجس را مطرح کرده و خطاب به مؤمنان می­فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! شراب و قمار و بتها و ازلام (نوعى بخت‌آزمايى‌)، پليد و از عمل شيطان است، از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد!

"خمر" هر نوع شرابی است که مست کننده باشد و ظاهراً اختصاص به شراب انگور ندارد و مراد از خمر، شُرب آن است با این که برخی قائل به این است که کلام دلالت بر تحریم سایر تصرفات و استعمالات شراب نیز دارد؛ حتی برخی رجس را به نجس بودن شراب نیز تفسیر کرده است، "میسر" تمام اقسام قمار را شامل می­شود، "انصاب" بتهایی هستند که مردم برای عبادت نصب کرده­اند و "ازلام" تیرهایی هستند که جهت قمار در سهام گوشت از آنها استفاده می­کردند.

"رِجس" که به هر چيز پليدى گويند در اینجا به معناى وصف پليدى است، مانند نجاست و قذارت؛ يعنى حالت و وصفى كه طبع انسان از هر چيزى كه داراى آن حالت و وصف باشد، از روى نفرت دورى مى‌كند که پليد بودن موارد مذکور در آيه از همين باب است؛ چون هيچ خاصيت و اثرى كه در سعادت انسان دخيل باشد در آن چیز وجود ندارد.

تحریم خمر بر دو وجه است: نخست به خاطر رجس بودن که در شرع مقدس بر چیز تنفرآور و نجس اطلاق می­شود و لازمه­ی آن وجوب اجتناب است و دوم امر به اجتناب شده که امر مقتضی ایجاب بوده و دال بر تحریم خمر است.

پلیدی و شيطانى بودن شراب و ساير مذكورات در آيه به دلیل مرتكب نمودن انسان به اعمال زشتِ شيطانی است كه دلها را وسوسه کرده و گمراه می­كند؛ به همين جهت در آيه­ی 125 سوره انعام گمراهى را رجس خوانده و آن­گاه در آيه­ی بعدى اين معنا را كه پلید بودن اين موارد ناشى از عمل شيطاني است، با دعوت و اراده­ی شیطان دانسته و بيان نموده است.

2. رجس بودن منافقان

قرآن کریم در مقام معرفى منافقان از اين بُعد که رذيله­ی خودپرستى و نفاق سيرتشان و محروميت از خير و نيك­بختى که هدف و مسير آنهاست، به مؤمنان امر می­کند که از آنها اعراض کنند:

«...فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ»؛ ...از آنها اعراض كنيد (و روى بگردانيد) چرا كه پليدند!

زيرا منافق تا نفاقش ظاهر نشده، احكام ظاهرى اسلام بر او بار مي­شود؛ اما پس از ظهور نفاق بايد آنها را دور انداخت و به خود راه نداد. خداوند علت اعراض را پلید بودن آنها بيان مي­کند؛ چون منافقان در باطن كه كافر و نجس هستند، بر حسب ظاهر نیز نجس، خبيث و پليد می­شوند؛ لذا اعراض و اجتناب از آنها واجب است.

در آیه­ی دیگر با عبارت دیگری به ازدیاد پلیدی منافقان اشاره کرده و می­فرماید: «وَ أَمَّا الَّذينَ في‌ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ»؛ و امّا آنها كه در دلهايشان بيمارى است، پليدى بر پليديشان افزوده!

مقابله‌اى كه در ميان دو جمله­ی «الَّذِينَ آمَنُوا» و «الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» برقرار است، اين معنا را افاده مى‌كند كه آيه­ی شریفه درباره­ی كسانى سخن می­گوید كه در دلهایشان ايمان صحيحى وجود ندارد؛ بلکه قلب آنها گرفتار شك و انكار است كه خود منجر به كفر مى‌شود؛ لذا در ادامه­ی آیه مى‌فرمايد: منافقان در حالی ­که کافر هستند می­میرند. بنابراین مرضی که در دل آنهاست، همان شك و نفاق بوده که در ادامه بر افزودن رجس بر رجس آنها اشاره نموده است. به عبارتی رجس به معناى ضلالت است به این معنا که ضلالتى جديد بر ضلالت قديم آنها افزوده مى‌شود.

3. رجس بودن بت­ها

از جمله مواردی که رجس در آن بکار رفته، آیه­ی مربوط به مناسک حج است. در این آیه خدای متعال بعد از بیان حلیت چهارپایان در ارتباط با سنت­های جاهلی در مراسم حج می­فرماید:

«فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ»؛ از پليدي هاى بت­ها اجتناب كنيد!

اوثان جمع وثن است به معنای بُتی که پرستش می­شود. توصیف بُت به پلیدی، رجس معنوی است؛ چون اعتقاد نفوس به الوهیت بت­ها به منزله­ی تعلق خباثت به جسدهاست که اطلاق پلیدی بر آن رساترین تشبیه است. اما این که "اوثان" را با "مِن" آورده (من الاوثان)، جهت بیان مجمل و مبهم بودن رجس است که در اینجا بعض انواع آن رجس مد نظر هست، نه این که عین اوثان رجس باشد. البته مراد این نیست که برخی بت­ها رجس نیستند؛ بلکه به این معناست: رجس و پلیدی که از آن باید اجتناب شود، همان بت­ها هستند؛ پس دلیل اجتناب از اوثان رجس بودن آن است و رجس از عمل شیطانی بوده که باید از آن اجتناب شود؛ چنان­که در آیه­ی 90 سوره­ مائده به آن اشاره شد.

مصادیق دیگر در معنای رجس

از جمله مصادیقی که برای رجس بیان شده و در قرآن کریم به آنها اشاره شده است، معنای عذاب، کفر، ضلالت، رسوایی و امثال اینهاست که در ذیل به این معانی و مصادیق می­پردازیم: حضرت هود علیه السلام قوم خود را به یگانه­پرستی و توحید دعوت می­کرد و از بت­پرستی نهی می­نمود؛ هنگامی که با تکذیب قوم مواجه شد، آنان را از نزول عذاب الهی ترساند؛ اما قوم هود از پیروی از آئین پدران خود دست برنداشته و به گمراهی خود ادامه دادند و در برابر تهدید پیامبرشان، با روی­گردانی و تکذیب ایشان، خواستار عذاب الهی شدند. پیامبر خدا در برابر این خواسته خطاب به قوم خود فرمود:

«قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ»؛ گفت: پليدى و غضب پروردگارتان، شما را فراگرفته است!

نظر غالب مفسران بر این است که رجس در این آیه به معنای عذاب است. عذاب قوم هود، همان باد سوزانى بود كه تار و مارشان كرد. البته برخی دیگر پلیدی قوم هود را، کفر آنها می­دانند و آن کفر همان امر عذاب بود که در آینده­ی نزدیک واقع شد و به آنها رو آورد. همچنین قرآن کریم در بیان کیفر افراد بی­ایمان و گمراه، تصریح می­کند که خداوند می­خواهد اینها را گمراه سازد و سینه­ی آنان را آن­چنان تنگ و سخت می­کند که گویا می­خواهند از آسمان بالا روند. آیه­ی شریفه در ادامه­ی این بیان و در تشبیه این اضلال می­فرماید:

«كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لايُؤْمِنُونَ»؛ اين­گونه خداوند پليدى را بر افرادى كه ايمان نمى‌آورند، قرار مى‌دهد!

غالب مفسران باز "رجس" را در اینجا به عذاب و عقاب الهی معنا کرده­اند و می­گویند: خداوند اين­گونه عذاب و بدبختى را دامن­گير مردم بى‌ايمان مى‌كند.

بر اساس این استدلال و تشبیه، مراد از گمراهی، اجبار بر کفر نیست؛ بلکه این اضلال کیفر این کفر است؛ زیرا می­فرماید: خداوند پليدى را بر دل كسانى مى‌نهد كه ايمان ندارند. پس منظور از تشبيه اين است: همان­طوری­ كه خداوند آنها را تنگدل مى‌كند، پليدى و عذاب را نيز بر آنها مى‌افكند که خود مستحق آن هستند.

برخی دیگر از مفسران رجس را در اینجا به ضلالت معنا کرده­اند و این استدلال را قاعده­ی کلی در مسأله­ی اضلال بر افرادی می­دانند که از ایمان امتناع می­ورزند؛ لذا ضلالت كه همان ايمان نياوردن آنهاست و در این آیه "رجس" خوانده شده، نصيب كسانى مى‌شود كه فاقد حالت تسليم بودن در برابر خدا و رام بودن در برابر حقند. همچنین تعبیر دیگری که از این جمله فهمیده می­شود این است که قذارت و پلیدی به حدی بر این نوع افراد احاطه دارد که میان آنان و دیگران حائل شده و دیگران از نزدیکی به اینها نفرت دارند.

در جای دیگر خداوند رجس را که همان عذاب باشد، برای کسانی که تفکر نمی­کنند، قرار داده تا عقل خود را کار انداخته و بیندیشند:

«وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لايَعْقِلُونَ»؛ و پليدى (كفر و گناه) را بر كسانى قرار مى‌دهد كه نمى‌انديشند.

رجس در این آیه، رجس عذاب است که نتیجه­ی پلیدی کفرشان بود؛ چون این نوع انسانها به عمد عقل خود را کار نمی­اندازند، پاداش عملشان جز رجس چیز دیگری نخواهد بود که از جمله­ی آن، ارسال شیاطین به سوی آنها و مهر زدن بر دلهایشان بود.

پس در حقیقت رجس در اینجا همان خذلان و رسوایی آنهاست، درحالی­که اصرار بر کفر دارند. خذلان که رجس نامیده شده، همان عذاب است به دلیل این که عذاب سبب رسوایی کفار می­شد. يعنى نخست افرادى از تعقل، تفكر و انديشه سرباز مى‌زنند، سرانجام به اين مجازات گرفتار شده و پليدى بر آنها چيره گشته و آوردن ايمان از آنها سلب مى‌گردد؛ رجسی که مقدمات آن را خودشان فراهم كرده‌اند.

منابع

رجس، اباذر بشیر زاده، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی) تاریخ بازیابی: 7 اسفند 1391.