خوله حنفیه

نسب

پدر خَولَه، شخصي است به نام: جعفر بن قيس بن مسلمة بن عبيد بن ثَعلبة بن يَربوع بن ثعلبة بن دُئل بن حَنفية بن لُجَيم بن صَعب بن علي بن بکر بن وائل بن قاسط بن هِنب بن اقصي بن دُعمي بن جَديلة بن اَسَد بن رَبيعة بن نِزار بن مَعَدال مادر خَولَه، اسماء، دختر عمرو بن اَرقم بن عبيد بن ثعلبة، از بني حنفيه است (3).

خَولَه، همسر امام علي (عليه السّلام) يا کنيز آن حضرت

در اينکه « خَولَه » زنِ امام علي (عليه السّلام) بود يا کنيز آن حضرت به شمار مي رفت، اقوالي هست؛ برخي گفته اند: خَولَه، زن آن حضرت است که بعد از اُمامه، او را به عقد خود درآورد، و گفته شده است: امام علي (عليه السّلام) با خَولَه ازدواج نکرد، بلکه به عنوان ام ولد، نزد آن حضرت باقي ماند. از دلايلي که خَولَه زن آزاده ي امام علي (عليه السّلام) بود، سخن سيد مرتضي در تنزيه الأنبيا است که با استناد به آنچه بَلاذُرِي در انساب الأشراف ( به سند خود از خراش بن اسماعيل عِجلي ) آورده، مي گويد: بنو اسد بن خزيمه، بر بني حنيفه حمله ور شدند و « خَولَه » (دختر جعفر ) را به اسارت گرفتند و او را در اول خلافت ابوبکر به مدينه آوردند و به علي فروختند. اين خبر، به قوم وي رسيد، به مدينه پيش علي آمدند، خَولَه را شناختند و علي را از جايگاه و منزلت خَولَه در ميان خود آگاه کردند. علي، او را آزاد ساخت و مهري برايش تعيين نمود و به همسري خود درآورد. خَولَه، براي آن حضرت، محمد ( پسرش ) را زاييد (4). در الإصابه ( اثر ابن حجر ) و ديگر منابع آمده است که اين اسارت در دوران رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) صورت گرفت و آن حضرت خَولَه را در منزلش ديد و خنديد، سپس فرمود: اي علي، بدان که بعد از من، تو خَولَه را به عقد خويش درخواهي آورد و او برايت پسري مي زايد، او را به اسم من بنام و کنيت مرا بر او گذار (5). اما سخنان کساني که گفته اند خَولَه، با اسارت به دست آمد و اسير باقي ماند، چنين است: 1. گروهي، از جمله ابوالحسن، علي بن محمد بن سيف مدائني گفته اند « خَولَه » در روزگار رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) اسير شد، مي گويند: رسول خدا، علي را به يمن فرستاد [ آن حضرت] خَولَه را در ميان [ اسيران] بني زبيد به دست آورد. آنان به همراه عَمرو بن مَعدِي کرب، مرتد شده بودند. بني زبيد، با يورشي « خَولَه » را از بني حنيفه اسير گرفت و جزو سهم علي شد. رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) به علي فرمود: اگر خَولَه، برايت پسري زاييد، او را به اسم و کنيه من بنام. خَولَه، بعد از رحلت فاطمه ( دختر پيامبر ) براي علي پسري به دنيا آورد. آن حضرت، او را « ابوالقاسم » کنيت داد (6). در نامه اي که امام علي (عليه السّلام) نگاشت تا روز جمعه براي مردم خوانده شود، جمله هايي است که بر اين معنا دلالت مي کند. امام (عليه السّلام) مي فرمايد: اگر ميان ابوبکر و عمر سازش وجود نمي داشت و براي قبضه ي خلافت با هم همدست نمي شدند، يقين دارم که آن را از من باز نمي داشتند. ابوبکر، آن گاه که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) من و خالد را سوي يمن فرستاد، سخن آن حضرت را شنيد که به بُريدة اسلمي فرمود: هرگاه از هم جدا شديد، هر کس فرمانده گروه خود باشد و آن گاه که يک جا گرد آمديد، علي بر همه تان امير است. ما [ بر دشمن ] شبيخون زديم و اسيراني را به چنگ آورديم که در ميانشان خَولَه ( دختر جعفر ) جار الصفا بود ( به جهت زيبارويي اش جار الصفا ناميده مي شد ) من خَولَه ي حنفيه را برگرفتم و خالد اين فرصت را براي بدگويي از من مغتنم شمرد و بريده را پيش پيامبر فرستاد تا آن حضرت را عليه من تحريک کند و رفتار مرا زشت بنماياند. بريده نزد پيامبر رفت و ماجراي خويله [ خَولَه] را براي او باز گفت و اينکه من او را براي خود ستاندم، پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: اي بريده، سهم علي از خمس بيش از اين است! او، ولي [ و سرپرست] شما بعد از من است. اين سخن را ابوبکر و عمر شنيدند، بريده زنده است و نمرده [ و شاهد اين ماجرا است] آيا بعد از اين حقيقت، جايي براي سخن [ و ترديد] باقي مي ماند؟! (7). 2. از اسماء ( دختر عُميَس ) رسيده که گفت: حنفيه را زني ديدم سبزه، زيباموي؛ اميرالمؤمنين، علي هنگامِ باز آمدن از يمن، در « ذو المجاز » (8) ( يکي از بازارهاي عرب ) او را خريد و به فاطمه هديه کرد (9). 3. ديدگاه ديگر اين است که « خَولَه » از اسراي يمامه است که در جنگي که با مُسَيلِمة کذاب ميان بني حنيفه و ابوبکر ( در زمان حکومتش ) رخ داد، به اسارت درآمد (10). صاحب المجدي مي گويد: برايم حکايت شد که ابن کلبي به نقل از خراش بن اسماعيل بيان داشت که: گروهي از عرب، در سلطنت ابوبکر، خَولَه را اسير کردند. اسامة بن زيد او را خريد و به علي فروخت. چون علي سيماي او را شناخت، آزادش کرد و برايش مهر نهاد و او را به ازدواج خويش درآورد. ابن کلبي، درباره ي پنداري که بخاري کرده است، مي گويد: هر که بر اين باور باشد که « خَولَه » از اسيران يمامه است، عقيده ي باطلي دارد (11). بلاذري، به سندش از خراش بن اسماعيل عجلي، روايت کرده است که گفت: بني اسد بن خزيمه، بر بني حنيفه يورش آوردند [ در اين يورش] خَولَه ( دختر جعفر ) را اسير کردند و در آغازِ خلافت ابوبکر او را به مدينه آوردند و به علي فروختند. خبر اين ماجرا به قوم خَولَه رسيد، در مدينه پيش علي آمدند و خَولَه را شناختند و آن حضرت را به موقعيتي که خَولَه نزد آنان داشت، باخبر ساختند. علي او را آزاد کرد و مهري برايش گذاشت و عقدش نمود. خَولَه براي علي، محمد را زاييد، علي او را به ابوالقاسم کنيت نهاد (12). احمد بن يحيي بَلاذُري در انساب الأشراف اين قول را بر مي گزيند؛ زيرا مي گويد: اين خبر، از خبر مدائني استوارتر است (13). در معارف ابن قتيبه و طبقات ابن سعد ( و ديگر منابع ) آمده است که: خَولَه، کنيزي از اسيران « يمامه » بود که به دست علي افتاد. وي کنيز بني حنيفه و از سياهان سندي به شمار مي آمد و از [ مردمان ] بني حنيفه نبود. خالد بن وليد، با آنها بر گرفتنِ برده مصالحه کرد، نه اينکه خودشان را به بردگي گيرد (14). 4. گروهي بر اين باورند که « خَولَه » اسيري از اسراي « رَده » است. آن گاه که بسياري از عرب از پرداختِ زکات خودداري کردند و بني حنيفه مرتد شدند و مسيلمه ادعاي نبوت کرد، ابوبکر بن خالد بن وليد را به جنگ آنها فرستاد و خاندان خَولَة به دست [ سپاه] وي کشته شدند [ و خود وي اسير شد] ابوبکر، خَولَه را به عنوان سهم علي از غنيمت، به او داد (15). ابن سعد مي گويد: از حسن بن صالح روايت شده که گفت: شنيدم عبدالله بن حسن، يادآور مي شد که: ابوبکر، مادر محمد بن حنفيه را به علي داد. (16) در البداية و النهايه مي خوانيم: خَولَه را در زمان ابوبکر و در واقعه رده، خالد از « بني حنيفه » اسير کرد. وي، سهم علي شد و محمد را براي او به دنيا آورد (17). سمعاني، درباره ي محمد بن حنفيه و مادرش خَولَه، مي نگارد: خَولَه، از اُسراي بني حنيفه بود، ابوبکر او را به علي داد. اگر ابوبکر امام نمي بود، قسمتِ غنايم او نبايد صحيح باشد. به اين امر، اهل سنت بر شيعه استدلال مي کند که خَولَه، از اسيران بني حنيفه بود و ابوبکر او را تقسيم کرد. اگر ابوبکر امام نبود، نبايد قسمت او و تصرفش در خمس غنيمت درست باشد. علي، خَولَه را گرفت و آزاد ساخت و با او ازدواج کرد (18). ابن شهر آشوب و سيد مرتضي ( و ديگران ) شبهات سمعاني ( و امثالِ او ) را رد کرده اند. ابن شهر آشوب حکايت مي کند که ابوبکر گفت: اي ابو الحسن، اين زن را برگير، خدا او را برايت مبارک کناد! جضرت علي (عليه السّلام) او را به اسماء [ سلمي] بنت عميس سپرد و گفت: اين زن را داشته باش و گرامي اش دار و از او محافظت کن. خَولَه، نزد وي بود تا اينکه برادرش آمد، حضرت علي (عليه السّلام) از او پيوند زناشويي با خَولَه را خواستار شد، برايش مهر معين کرد و او را عقد نمود (19). سيد مرتضي در الشافي مي گويد: [ خَولَه] حنفيه، در واقع اسير نبود و امام علي (عليه السّلام) به عنوان اسير او را در اختيار نگرفت؛ زيرا وي، با آوردن اسلام آزاد شد و مالک امر خود گشت. از اين رو، امام (عليه السّلام) او را از دست کسي که به بردگي گرفت، درآورد و سپس با او عقدِ نکاح بست. اين سخن از کجاست که [ مي گويند] حضرت علي (عليه السّلام) به عنوان اسير ( و نه عقد زناشويي ) خَولَه را بر خود مباح دانست؟! در ميان اصحاب ما کساني بر اين عقيده اند که ستمگران هرگاه بر سرزميني چيره شدند و امور را به زور در اختيار گرفتند و مؤمن نتوانست از احکام آن بيرون آيد. آميزش جنسي با اسيرانِ آنها برايش جايز است و با وجود غلبه و قهر، احکام آنان در رابطه به محکوم عليه ( کسي که حکم بر او واقع مي شود ) به منزله ي احکام حاکمان حق مي باشد، هر چند در آنچه به حاکم بر مي گردد، گناه و کيفر دارد (20). ارتدادي که در پندار ابوبکر براي گروهي از مردم پديد آمد، موجب اجراي احکام کافر در حق آنان نمي شد. آنها براي نپرداختن زکات ( و چيزهايي مانند آن ) دلايلي داشتند و خودداري از دادن زکات، آنان را از مسلماني خارج نمي ساخت. نيز اين اسير گرفتن به فرمان ولي امر واقعي که امام علي (عليه السّلام) بود، صورت نگرفت. از اين رو امام (عليه السّلام) در ظاهر [ و به طور نمايشي ] او را آزاد کرد و سپس با تعيين مهر، با خَولَه عقد زناشويي بست. ابن حزم در الإحکام مي گويد: اختلاف عمر با ابوبکر، مشهورتر از آن است که کسي که کمترين آگاهي به روايات دارد، آنان را نداند. از آن جمله است اختلاف عمر با ابوبکر در اسارت اهل رده، که ابوبکر آنها را اسير به شمار آورد و خلاف آن از عمر رسيده که وي حکم ابوبکر را نقض کرد و آنان را به عنوان زنان آزاد به خانواده هاشان برگرداند مگر کساني که ام ولد شده بودند، و از آنهاست خَولَه حنفيه، مادر محمد بن علي (21). در الخرائج و الجرائح از دعبل بن خزاعي نقل شده که گفت: براي من حديث کرد حضرت رضا (عليه السّلام) از پدرش از جدش [ امام صادق (عليه السّلام) ] که فرمود: نزد پدرم امام باقر (عليه السّلام) بودم، گروهي از شيعه که در ميان آنها جابر بن يزيد وجود داشت، وارد شدند، پرسيدند: آيا پدرت علي (عليه السّلام) به امامت ابوبکر و عمر، راضي بود؟ فرمود: البته که نه. گفتند: اگر امامت آنها را بر نمي تافت، چرا با خَولَه حنفيه- که به دست آنها به اسارات درآمد- آميزش جنسي کرد؟ امام باقر (عليه السّلام) فرمود: اي جابر بن يزيد، به منزل جابر بن عبدالله انصاري برو و به او بگو: محمد بن علي تو را فرا مي خواند. جابر بن يزيد مي گويد: سوي منزل جابر بن عبدالله روانه شدم و کوبه ي در را کوفتم، وي از داخل خانه صدا زد: « صبر کن، اي جابر بن يزيد؟ » با خود گفتم: از کجا دانست که من جابر بن يزيدم؟ اين نشانه ها را جز امامان آل محمد در نمي يابند. به خدا سوگند، وقتي آمد، اين را از او خواهم پرسيد. چون وي بيرون آمد، گفتم: از کجا دانستي که من جابرم؟ در حالي که من پشت در و تو داخل خانه بودي! گفت: مولايم باقر (عليه السّلام) ديشب به من خبر داد که تو او را امروز از حنفيه سؤال مي کني، فرمود: اي جابر، بامداد فردا جابر بن يزيد را سويت مي فرستم و تو را فرا مي خوانم، گفتم: راست مي فرمايي [ مولاي من]. جابر بن عبدالله گفت: برويم، پس با هم به راه افتاديم تا به مسجد درآمديم. چون مولايم باقر (عليه السّلام) ما را ديد، سوي ما نگاه کرد و به آن جماعت گفت: سوي اين شيخ برويد و از او سؤال کنيد تا به آنچه شنيده و ديده و حديث کرده، باخبرتان سازد. آنان پرسيدند: اي جابر، آيا پيشوايت علي (عليه السّلام) به امامت کساني که پيش افتادند خرسند بود؟ جابر پاسخ داد: « البته که نه ». گفتند: اگر به امامت آنان تن نمي داد، پس چرا اسير آنان [ خَولَه حنفيه] را در اختيار گرفت؟ جابر چند بار آه کشيد و گفت: بر اين گمان بودم که مي ميرم و از اين موضوع پرسيده نخواهم شد! اکنون که سؤال کرديد، بشنويد و به خاطر بسپاريد؛ وقتي که اسيران را [ براي تقسيم ] آوردند، من در آنجا حاضر بودم. حنفيه، در ميان آنها بود، چون به مردم نگريست، نگاهش را سوي تربت رسول خدا برد، فغان و آه و ناله سر داد و آشکارا و زار گريست، سپس صدا زد: سلام بر تو اي رسول خدا، صلوات خدا بر تو و بر اهل بيتت بعد از تو باد! اين امت توست که ما را چون اسيران « نُوب » و « دَيلَم » به اسارت گرفتند! به خدا سوگند، ما گناهي نداريم جز اينکه دست به دامانِ اهل بيت توايم [ چه کنيم که] کار نيک، بد شد و زشتي ها، زيبا رخ نمود، در نتيجه ما را به اسارت درآوردند. سپس رو به مردم کرد و پرسيد: چرا ريسمان اسارت را بر ما افکنديد؟ در حالي که به يگانگي خدا و پيامبري محمد اقرار داريم. پاسخ دادند: زکات را به ما نپرداختيد. حنفيه گفت: گيريم که مردان ما اين کار را کردند، زنان چه گناهي داشتند؟! گوينده خاموش ماند، چنان که گويي در گلويش قلوه سنگ افتاد. سپس طلحه و خالد، سوي او براي ازدواج رفتند و هر کدان پارچه اي را بر وي انداختند. خَولَه گفت: برهنه نيستم که مرا بپوشانيد! گفته شد: آنان قصد دارند بر تو مزايده کنند، هر کدامشان که بر ديگري فزوني گيرد تو را از اسيري مي ستاند. خَولَه گفت: پندار خامي است، به خدا هرگز چنين نخواهد شد، مرا در اختيار نمي گيرد ( و شوهرم نخواهد شد ) مگر کسي که به من خبر دهد ساعتي که از شکم مادر بيرون آمدم، چه سخني را بر زبان آوردم! مردم، ساکت ماندند، بعضي به بعض ديگر نگاه مي کردند و از اين سخن، عقل هاشان حيران ماند و زبانشان بند آمد و از اين ماجرا در دهشت فرو رفتند. ابوبکر گفت: چرا به يکديگر نگاه مي کنيد؟ زبير گفت: به جهت سخني که شنيدي! ابوبکر گفت: اين امري که ذهن و فهم شما را دربند کرده، چيست؟ اين زن، کنيزي از بزرگان قوم خويش است؛ به آنچه دريافت و ديد، عادت نداشت، بي گمان ترس او را فرا گرفت و سخنان بيهوده اي را بر زبان آورد. خَولَه گفت: سخني بيجا بر زبان آوردي و به هدف نزدي! به خدا سوگند، جزع و فزعي در درونم نيست، جز حق نگفتم و غير از فصل سخن را بر زبان نياوردم، و بايد چنين امري تحقق يابد، به حق صاحب اين قبر، نه دروغ گفتم و نه دروغ شنفتم. سپس خَولَه، ساکت شد. طلحه و خالد، جامه هاشان را گرفتند و خَولَه در کنار آن گروه نشست. [ در اين هنگام ] علي بن ابي طالب (عليه السّلام) درآمد، ماجراي او را بازگفتند، فرمود: راست مي گويد، حال و قصه ي وي- در زمان ولادتش- چنين و چنان است، و فرمود: همه آنچه در هنگام خروج از شکم مادرش گفت: فلان کلام و فلان سخن مي باشد و همه ي اينها در لوح مِسيني که به همراه دارد، نوشته شده است. چون خَولَه، اين سخن امام را شنيد، لوح را سوي آنان انداخت، آنها نوشته ي لوح را خواندند، بي آنکه حرفي کم يا زياد باشد، همان گونه بود که حضرت علي (عليه السّلام) حکايت کرد. ابوبکر گفت: اي ابوالحسن، اين زن را برگير، خدا براي تو در او برکت قرار دهد. سلمان برجست و گفت: به خدا سوگند، براي هيچ کس- در اينجا منتي بر اميرالمؤمنين نيست، بلکه خدا و پيامبر و اميرالمؤمنين است که حق منت بر ديگران دارند. به خدا سوگند، علي (عليه السّلام) او را نستاند مگر با معجزه روشن و علمي که بر هر دانشي چيره است و فضلي که هر صاحب فضلي از [ مثلِ] آن در مي ماند. سپس مقداد برخاست و گفت: اقوامي را چه مي شود که خدا طريق هدايت را برايشان روشن مي سازد و آنها آن را وا مي گذارند و مسير کوري [ و گمراهي ] را مي چسبند! روزي نمي گذرد مگر اينکه دلايل [ حقانيت] اميرالمؤمنين براي آنها آشکار مي گردد. ابوذر گفت: شگفتا از کساني که با حق عناد مي ورزند! زماني نيست که نيازمند بيان او نباشند، اي مردم، خدا فضل اهل فضل را برايتان روشن ساخت. سپس ابوذر گفت: اي فلاني، آيا بر اهل حق، به حق خودشان منت مي گذاري؟! آنان به آنچه تو در دست گرفته اي، سزاوارتر و اولي ترند. عمار گفت: شما را به خدا سوگند، آيا در زمان حياتِ پيامبر، امارت اميرالمؤمنين ( علي بن ابي طالب ) را بر او تبريک نگفتيد؟! عمر، به ميان جهيد و عمار را از سخن بازداشت، و ابوبکر برخاست [ و از آنجا رفت و جمعيت پراکنده شدند ] حضرت علي (عليه السّلام) خَولَه را به خانه ي اسماء ( دختر عميس ) فرستاد (22) و به او گفت: اين زن را بگيرد و گرامي اش دار. خَولَه، نزد اسما بود که تا اينکه برادرش آمد و او را به ازدواج حضرت علي (عليه السّلام) درآورد. اين ماجرا، دليلي است بر علم اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و نادرستي سخني که قوم درباره ي اسيرشان بيان مي دارند؛ و اينکه امام (عليه السّلام) خَولَه را با ازدواج، زن خود ساخت. آن گروه گفتند: اي جابر بن عبدالله، خدا تو را از آتش دوزخ برهاند؛ چنان که ما را از تب شک بيرون آوردي (23).

پانویس

3- مناقل الکوفي 48:2؛ و بنگريد به، سر السلسلة العلويه:81؛ عمدة الطالب: 353. 4- تنزيه الأنبيا: 191؛ انساب الأشراف 422:2. 5- الإصابه 617:7، ترجمه 11108. 6- شرح نهج البلاغه 244:1؛ بحار الأنوار 99:42؛ بنگريد به، انساب الأشراف 421:2. 7- کشف المحجه: 177-178 ( به نقل از رسائل کليني )؛ بحارالأنوار 12:30، حديث 1. بخش هايي از اين سخن، در نهج البلاغه هست. 8- نام بازاري در دوره ي جاهلي، که در يک فرسخي عرفات، هشت روز برپا مي شد ( معجم البلدان 55:5 ) (م). 9- سر السلسلة العلويه: 81؛ عمدة الطالب: 353. در « سير اعلام النُبلاء 110:4 » از واقدي اين زيادت آمده است: فاطمه، خَولَه را به مکمل غفاري فروخت، خَولَه براي مکمل « عونه »، را زاييد. بلاذري در « انساب الأشراف 424:2 » مي گويد: بعضي پنداشته اند که خواهر مادري محمد بن علي « عَوانَه » دختر ابومکمل از بني عفان مي باشد. به اعتقاد نگارنده، کسي که اين خبر را روايت مي کند، سلمي (دختر عميس ) يا سلامه است ( نه اَسماء ) زيرا اسماء ( دختر عميس ) به همراه همسرش جعفر بن ابي طالب، در حبشه به سر مي برد. 10- تاريخ دمشق 323:54؛ سير اعلام النبلاء 110:4؛ المنتظم 228:6؛ عمدة القاري 187:16؛ ذخائر العقبي: 117؛ عون المعبود 59:1؛ الرياض النضرة 297:1؛ سِمط النجوم العوالي 73:3. 11- المنمق: 401؛ المجدي: 196؛ عمدة الطالب: 352-353؛ نيز بنگريد به، مثالب العرب: 109-110. 12- انساب الأشراف 422:2. 13- بنگريد به، شرح نهج البلاغه 244:1- 245؛ بحار الانوار 99:42- 100. 14- المعارف: 210؛ الطبقات الکبري 91:5؛ تاريخ دمشق 323:54؛ وفيات الأعيان 169:4. 15- شرح نهج البلاغه 244:1- 245؛ بحار الانوار 99:4- 100؛ و بنگريد به، عمدة الطالب: 352-353؛ البدء و التاريخ 74:5. پوشيده نماند که « اسيران يمامه » و « رده » يک چيزاند، ما به جهت اختلاف نصوص، آن دو را جدا آورديم. 16- الطبقات الکبري 91:5؛ تاريخ دمشق 323:54؛ ذخائر العقبي: 117. 17- البداية و النهايه 332:7. 18- الأنساب 281:2. 19- مناقب آل ابي طالب 111:2-112. 20- الشافي في الإمامه 271:3. 21- الإحکام 232:6؛ اعلام الموقعين 235:2؛ أضواء البيان 325:7. در « وفيات الأعيان 170:4 » آمده است: ابوبکر به اسارتِ کودکان و زنان آنها [ کساني که به نظر وي مرتد شمرده مي شدند ] رأي داد و بيشتر صحابه با او همراه شدند. علي، کنيزي از اسيران بني حنيفه را باردار ساخت، محمد بن علي ( که محمد بن حنفيه ناميده مي شود ) از وي به دنيا آمد. سپس صحابه انقراض نيافتند تا اينکه اجماع کردند و [ خانواده شخص] مرتد به اسارت در نمي آيد. 22- به نظر مي رسد درست اين است که امام (عليه السّلام) او را به خانه ي « سلمي » يا « سلامه » ( دو خواهر اسماء ) فرستاد، نه به خانه ي اسماء. 23- الخرائج و الجرائح 589:2- 593، حديث 1 ( نزديک به اين سخن در « مناقب آل ابي طالب 111:2- 112) آمده است ).

منبع

شهرستاني، سيدعلي، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام) ( بن مايه ها، پيراهه ها )، ترجمه: سيد هادي حسيني، قم: انتشارات دليل ما، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.