الشواهد الربوبیه (کتاب)

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از نرم افزار های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

شواهدالربوبیة از جمله آثار صدرالدين، محمد بن ابراهيم شيرازى معروف به صدرالمتألهين متولد سال 979 هـ.ق و متوفى سال 1045 يا 1050 هـ.ق. است. بنا به تصريح خود مؤلف در مقدمه كتاب، نام كتاب عبارت است از الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، البته مؤلف كتابى ديگر با نام شواهد الربوبية دارد كه با كتاب مورد بحث ما فرق دارد. عمده مطالب كتاب در حكمت نظرى است و در پايان كتاب بخش نسبتاً مختصرى نيز به برخى مباحث حكمت عملى و مطالب مرتبط با آن اختصاص يافته است.

انگيزه تأليف

مؤلف انگيزه تأليف را امتثال فرمان آمر غيبى مى‌داند، او در مقدمه كتاب بعد از اين كه اظهار مى‌دارد كه در اثر رياضت به مطالبى دست يافته كه كمتر كسى به آن دست يافته است و بلكه او در برخى موارد منفرد و تك است. مى‌گويد: لما ورد علي أمر آمر قلبي و وقعت إلي إشارة مشير غيبي بإظهار طائفة منها... فامتثلت سمعا و طاعة و المأمور معذور...

تاريخ تأليف

كتاب الشواهد الربوبية احتمالاً بعد از شرح هدايه و اسفار و مبدأ و معاد به رشته تحرير درآمده است چون در مواضعى از اسفار از جمله ج4، ص232 از هدايه، و در مقدمه مبدأ و معاد از اسفار و در اين كتاب مشهد1، شاهد3، اشراق12، ص54 از مبدأ و معاد ياد مى‌كند، اما از ساير كتاب‌هاى معروف مؤلف مؤخر بوده است.

زيرا در حاشيه حكمة الإشراق ص309، چاپ سنگى و در عرشيه ص245 و در حاشيه الهيات شفاء ص36، چاپ سنگى از شواهد ياد مى‌كند بنابراين آنچه شهرت يافته كه شواهد از آخرين كتاب‌هاى صدرالمتألهين است، مسلماً غلط است.

به طور تقريبى می‌توان تاريخ تأليف كتاب شواهد را سال 1022 هـ.ق حدس زد زيرا چنانكه گذشت، اين كتاب بعد از مبدأ و معاد و قبل از ساير كتاب‌هاى معروف فلسفى نگارش يافته و چون بنا به تصريح خود مؤلف در صفحه 198 از كتاب مبدأ و معاد، در هنگام تأليف مبدأ و معاد، مؤلف 40 ساله بوده است پس مى‌‌توان با دو يا سه سال اضافه به اين مدت و با توجه به اين كه تولد مؤلف سال 979 هـ.ق بوده، حدس زد كه تأليف شواهد حدود سال 1022 هـ.ق بوده است.

ترتيب مطالب

كتاب الشواهد الربوبية شامل پنج مشهد و هر مشهدى شامل چند شاهد و هر شاهدى داراى اشراقاتى است:

1. مشهد اول داراى پنج شاهد
   1. شاهد اول در وجود است و اشراقات آن اجمالاً عبارتند از:
      1. اصالت وجود
      2. ادراك الوجود
      3. انبساط و تشكيك وجود
      4. عينيت وجود با كمالات
      5. ملازمت ماهيت با وجود
      6. عدم اندراج وجود تحت جوهر و عرض
      7. تخصص وجود
      8. اتصاف ماهيت بوجود
      9. دفع اشكالات اصالت وجود
      10. موضوع بودن وجود براى فلسفه
      11. امور عامه
      12. مقولات
   2. شاهد دوم در مباحث وجود ذهنى و حل شبهات آن و شامل ده اشراق است.
   3. شاهد سوم در مباحث واجب و صفاتش، اشراقات آن عبارتند از:
      1. اثبات واجب
      2. وحدانيت واجب
      3. صفات واجب
      4. قدرت واجب
      5. علم واجب
      6. اسماء حسنى
      7. نفى حد و برهان از واجب
      8. فرق اسم و صفت
      9. طرق اثبات واجب
      10. قاعده بسيط الحقيقة
      11. وحدت وجود
      12. نوادر حكمى
   4. شاهد چهارم در بقيه مباحث امور عامه است، اشراقات آن عبارتند از:
      1. تقدم و تأخر
      2. وحدت و كثرت
      3. تقابل
      4. علت و معلول
      5. علل اربع
      6. الهاماتى در احوال علل
      7. امكان و وجوب، قوه و فعل، حركت جوهرى، موت طبيعى، حدوث عالم، دنيا و آخرت
      8. حركت و سكون، اثبات حركت جوهرى
      9. محرك غيرمتحرك
      10. حركت مستديره
   5. شاهد پنجم در احوال ماهيت، اشراقات آن عبارتند از:
      1. ماهيت
      2. كلى و جزئى، تشخص
      3. تكثر نوع واحد
      4. جنس و ماده
      5. فصل و جنس
      6. حقيقت فصل
      7. تشكيك در ماهيات
2. مشهد دوم شامل دو شاهد است.
   1. شاهد اول در صنع و ابداع، اشراقات آن عبارتند از:
      1. غناى واجب
      2. صفات اشياء از شؤون صفات واجب‌اند.
      3. وحدانى بودن فيض اول
      4. توسط فيض اول
      5. عدد ملائكه عقلى
      6. تنزيه واجب
      7. محبت واجب
      8. سريان حياة
      9. حكمت شرور
      10. تعدد نشئات هر شى‌ء
      11. طاعت ملائكه
      12. وحدت عالم عقل
      13. جامعيت عقل
   2. شاهد دوم در مثل افلاطونى، اشراقات آن عبارتند از:
      1. غرض افلاطون در نظريه مثل
      2. تأويلات حكما در مثل
      3. اثبات مثل
      4. رفع اشكال مثل
      5. ادله مثل در نزد شيخ اشراق
      6. مثل در كلمات ارسطو
3. مشهد سوم در معاد است و شامل سه شاهد
   1. شاهد اول در مقدمات نشأه معاد و اشراقات آن عبارتند از:
      1. قوابل تكوين
      2. اجسام اسطقسيه
      3. قبول عناصر نسبت تكوين
      4. تكون نبات
      5. تكون حيوان
      6. قواى ادراكى حيوان
      7. ادراكات باطنى
      8. تكون انسان
      9. اولين مرتبه عقل نظرى
      10. عقل بالملكه
      11. عقل بالفعل
      12. عقل مستفاد
      13. مراتب قوه عمليه
   2. شاهد دوم درباره نفس است و اشراقات آن عبارتند از:
      1. اثبات قوه عاقله
      2. جوهريت نفس
      3. تجرد نفس
      4. اقناعياتى در تجرد نفس
      5. شواهد نقلى بر تجرد نفس
      6. حدوث نفس
      7. بقاء نفس بعد از مرگ
      8. وحدت نفس
      9. تناسخ
      10. نفس فلكى
   3. شاهد سوم در تجرد، اشراقات آن عبارتند از:
      1. عقل بالفعل
      2. اتحاد عقل با معقول
      3. حصول عقل فعال در نفس
      4. مراتب استكمال انسان
      5. بسطات و جامعيت انسان عقلى
      6. سعادت حقيقى
      7. شقاوت حقيقى
      8. درجات شقاوت
      9. سعادت و شقاوت ناقصان
4. مشهد چهارم در حشر جسمانى است و شامل سه شاهد
   1. شاهد اول در اثبات حشر جسمانى و اشراقات آن عبارتند از:
      1. اصول هفتگانه براى اثبات معاد جسمانى
      2. نتيجه اصول هفتگانه
      3. فرق دنيا و آخرت در وجود جسمانى
      4. بيان مذاهب در معاد
      5. دفع شبهات معاد جسمانى
      6. مقدار باقى از بدن همراه نفس بعد از مرگ
      7. بعث
      8. اختلاف مردم در كيفيت معاد
   2. شاهد دوم در احوال آخرت، اشراقات آن عبارتند از:
      1. حقيقت مرگ
      2. ماهيت قبر و عذاب و ثواب آن
      3. بعث
      4. حشر
      5. زمين محشر
      6. صراط
      7. نشر كتب
      8. حساب و ميزان
      9. نفخ
      10. قيامت صغرى و كبرى
      11. جنت و نار
      12. مظاهر جنت و نار
      13. مواطن هفتگانه قيامت
      14. كيفيت خلود
   3. شاهد سوم در عوالم سه‌گانه دار دنيا، دار حساب و جزاء و دار قرار و اشراقات آن عبارتند از:
      1. انحصار عوالم در سه عالم
      2. حدود عوالم
      3. ملاقات ملائكه با انسان و راهبرد آنها به جنت و نار
      4. مآل و بازگشت فرق سه‌گانه انسان‌ها
      5. كيفيت تحولات در آخرت
      6. تجسم اعمال
      7. محل آلام و لذات
      8. حشر حيوانات
      9. تنوع انسان در آخرت
      10. جسم محشور در آخرت
5. مشهد پنجم در نبوت و ولايت، شامل دو شاهد
   1. شاهد اول در اوصاف نبى و اشراقات آن عبارتند از:
      1. درجه نبوت
      2. معجزه و خوارق عادات
      3. فرق نبوت و كهانت
      4. كيفيت علم به غيب
      5. فرق وحى و الهام و تعليم
      6. كيفيت اتصال نبى به عوالم بالا
      7. تفسير تردد خدا و بداء
      8. استقرار نبى در حد مشترك دو عالم عقل و حس
      9. صفات لازم در رهبر
   2. شاهد دوم در نبوت و اشراقات آن عبارتند از:
      1. اثبات نبوت
      2. وظائف مردم در شريعت
      3. حكمت سياسات و حدود
      4. فرق نبوت و شريعت و سياست
      5. أسرار شريعت
      6. منافع بعضى عبادات
      7. ضابطه گناه كبيره و صغيره
      8. ظهور و بطون شريعت و اول و آخرش
      9. انقطاع نبوت و رسالت

روش مؤلف

شيوه‌اى كه مؤلف در نگارش كتاب الشواهد الربوبية بكار برده داراى مشخصه‌‌هاى زير است:

1. مؤلف بنا را بر اختصار نهاده يعنى كمتر متعرض آرا و نظرات ديگران مى‌گردد و نيز اصل مدعا را در هر مسأله‌اى مطرح مى‌كند و براى آن دليل روشنى ذكر مى‌كند اما به نقض و ابرام در آن نمى‌پردازد چنان كه خود در مقدمه كتاب مى‌گويد: و ترد على أمر آمر قلبي... بإظهار طائفة منها... مع إشعار ببراهينها الجلية من غير تطويل في دفع النقوض والأسئلة...

2. مؤلف در شواهد مثل اغلب كتاب‌هاى ديگرش از نظر محتوايى، نزديك به مسلك عرفان سلوك مى‌كند و از جهت دست‌يابى به براهين مسائل، شيوه او اشراقى است زيرا او چنان كه در مبدأ و معادش ص 93 تصريح مى‌كند، معتقد است براى فهم مسائل عاليه حكمت نياز به فطرت دوم بلكه سوم هست و بايد از عالم حس و خيال عبور كرد تا بتوان به حقايق عقليه چنان كه هست دسترسى يافت، در مقدمه كتاب به شيوه خود اشاره مى‌كند و مى‌گويد: إني بفضل الله و تأييده لما كثرت مراجعتي إلى عالم المعاني والأسرار و ملازمتي باب حكمة الله...، قد اطلعت على مشاهد شريفة إلهية و شواهد لطيفة قرآنية و قواعد محكمة ربانية و مسائل نقية عرفانية... هي لعمري أنوار ملكوتية يتلألأ في سماء القدس والولاية...

3. در مقام مقايسه با اسفار، اين كتاب را مى‌توان خلاصه 7 جلد از 9 جلد اسفار دانست يعنى به جز بحث‌هاى جلد 4 و 5 اسفار كه تقريباً بحث قابل توجهى در شواهد آورده نشده، بقيه مباحث اسفار به صورت خلاصه و موجز در شواهد آورده شده است.

به بيان ديگر كتاب شواهد را بهتر است ملخص كتاب مبدأ و معاد دانست زيرا تقريباً عموم مباحث مبدأ و معاد به طور خلاصه و احياناً بعضى جاها مفصل در شواهد آورده شده است و اين نكته با توجه به اين كه شواهد بعد از مبدأ و معاد نگارش يافته، قابل قبول‌تر است.

4. مؤلف، بسيارى از مباحث خود در اين كتاب را با تعبير حكمة عرشية و نيز حكمة مشرقية عنوان گذارى كرده است. در فرق بين اين دو عنوان حكيم سبزوارى در تعليقه‌اش صفحه 476 مى‌گويد: مراد از عرشى، تحقيقاتى است كه مبتنى بر اصول شخصى خود مؤلف است و مراد از مشرقى، چيزهايى است كه مؤلف از اصول مقرر در نزد حكما اتخاذ كرده است.

ولى به نظر مى‌رسد اين تفكيك صحيح نباشد، زيرا در بسيارى از بحث‌هاى با عنوان حكمت مشرقى مطلب مورد بحث از ابتكارات شخصى خود مؤلف است به عنوان نمونه رجوع شود به صفحات 197، 223، 225، 229.

آنچه از قرائن مى‌توان حدس زد اين است كه مؤلف، هر دو تعبير را در مورد مطالبى بكار مى‌برد كه آنها را به كمك نوعى شهود عرفانى بدست آورده است با اين تفاوت كه مطالبى كه براى شهود حقايق آنها به لطافت بيشتر نفس و تجرد قوى‌تر آن نياز بوده از آنها با كلمه عرشى تعبير مى‌كند و مطالبى كه سهل الوصول‌تر بوده و به تجرد و لطافت كمترى نياز بوده از آنها با كلمه مشرقى تعبير مى‌كند.

تعليقات

بر اساس مقدمه دانشمند گرامى آقاى سيد جلال آشتيانى صفحه 154، سه نفر از بزرگان بر الشواهد الربوبية تعليقه دارند كه عبارتند از:

1. حكيم متأله حاجى سبزوارى‌
2. عارف محقق آقا محمدرضا قمشه‌اى‌
3. فيلسوف مؤسس آقا على مدرس‌

از سه تعليقه مذكور تعليقه حكيم سبزوارى كامل و بر تمام ابواب شواهد است، اين تعليقه بيشتر توضيحى است، در مواردى هم مثل بحث وحدت وجود، حاجى مطالب را با تحقيقات شخصى خود تحكيم مى‌كند و در مواردى نيز مثل كيفيت خلود، نظرى مخالف مؤلف ارائه مى‌دهد.

تعليقات آقا محمدرضا قمشه‌اى و آقا على مدرس بخاطر عدم چاپ در دسترس نيست ولى بحسب قاعده هر يك از آنها بايد از ارزش علمى خوبى برخوردار باشند.

چاپ‌ها

كتاب الشواهد الربوبية در سال 1346 هـ.ش توسط انتشارات دانشگاه مشهد با مقدمه تفصيلى آقاى سيد جلال آشتيانى و همراه با تعليقات حكيم سبزوارى چاپ شده است.

مقدمه آقاى آشتيانى علاوه بر بيان اجمالى مطالب كتاب، مشتمل است بر شرح حال صدرالمتألهين و اساتيد و معاصران او و نيز ناشران و منتقدان افكار او. اين بخش از مقدمه مخصوصاً از اين جهت حائز اهميت است كه در شناسايى بسيارى از فلاسفه و عرفاى چهار قرن اخير كه در حوزه تعليماتى اصفهان و سپس تهران نقش مؤثرى داشته‌اند گام نسبتا بزرگى را برداشته است.

اين چاپ در سال 1360 هـ.ش توسط مركز نشر دانشگاهى با كمى تغييرات تجديد چاپ شده است. همچنين مقدمه فارسى اين چاپ تعريب شده و همراه با متن كتاب و تعليقات سبزوارى در دو جلد مجزا، جلد اول شامل مقدمه و متن كتاب و جلد دوم شامل تعليقات حكيم سبزوارى، توسط مؤسسه التاريخ العربي در سال 1417 هـ.ق در بيروت چاپ شده است.

فهرست‌ها

در چاپ فارسى و عربى، فهرست تفصيلى متن كتاب و مطالب تعليقات حكيم سبزوارى و مقدمه آقاى آشتيانى و نيز فهرستى از اعلام متن و مقدمه به اصل كتاب ضميمه شده است.

منبع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3)، بخش اطلاعات جانبی (کتابشناسی).