رساله

اين كلمه تغيير شكل يافته واژه عربي رساله (رسالت)، در اصل به‌ معناي پيام و جمع آن رسالات و رسائل است. در اصطلاح به كتاب كوچك، كلامي كه براي غير فرستاده شود، صحيفه‌اي كه در آن سخن مورد سفارش و پيام نوشته شود، كتاب و نوشته، مرقومه، نامه و مراسله اطلاق شده است.

اين واژه در متون فارسي به‌ معناي نامه، مرقومه، پيام و كلامي كه براي غير فرستاده شود، رايج بوده است؛ چنان‌ كه سعدي در گلستان گويد "...باملوك نواحي مراسله دارد. ملك به‌ هم برآمد و كشف اين خبر فرمود و گفت: تا قاصد را گرفتند و رساله را بخواندند" و وجه تسميه رسايل ابونصر مشكان به‌ سبب وجود رسايلي چون نامه اعيان دولت غزنوي به سلطان محمود غزنوي است. شايد اطلاق اين واژه به صحيفه‌اي كه در آن سخن مورد سفارش و پيغام نوشته شود و يا كتاب كوچك ناشي از گسترش مفهوم واژه به پيام و محمل آن است.

تعاريف ديگري نيز رساله را كتابي به قطع كوچك حاوي اصول عمده علمي، كلام مشتمل بر قواعد علمي و مجلّدي شامل اندكي از مسائل علمي دانسته‌اند.

بنابراين رساله در مجموع عنوان عمومي نوشته‌هاي كوتاه و كم‌حجمي است كه به بررسي نظام‌مند يك يا چند موضوع مي‌پردازد؛ هر چند كه برخي اهل نظر در بيان تفاوت كتاب و رساله، معيار كمال و نقصان را شرط تفكيك دانسته‌اند، چنان‌كه "كتاب گفتاري است كامل در فن، و رساله همان گفتار است اما ناقص در فن".

تاريخچه

نگارش رساله در ايران پيش از اسلام رايج بوده است، چنان‌ كه ابن النديم در الفهرست تا 75 مورد از رسالات مانويه را آورده است. رساله‌نگاري در ايران پس از اسلام نيز رواج بسيار داشته و حاصل آن رسايل متعددي است كه در بيشتر حوزه‌هاي علوم و معارف نگاشته شده كه رساله آغاز و انجام در كلام از خواجه نصيرالدين طوسي، رساله در تعيين جهت قبله در موضوع فقه از شيخ بهایی، الهي‌نامه خواجه عبدالله انصاري در عرفان، شرح فتح بغداد به‌دست هلاكوخان از خواجه نصيرالدين طوسي در تاريخ و رساله نبض در پزشكي از ابن‌سينا از آن جمله‌اند. فهرست جامعي از رسايل فارسي و عربي در دانشنامه ادب فارسي و دايره‌المعارف البستاني آمده است.

انواع رساله

از انواع رسايل مي‌توان به رساله‌هاي عمليه و رساله‌هاي دانشگاهي اشاره كرد.

رساله عمليه به‌ صورت مجموعه فتاوي مجتهدان، رساله‌اي كه مراجع تقليد احكام مذهبي را براي مقلدان خود شرح دهند يا كتابي كه مراجع تقليد شيعه دستورها و احكام مذهبي را براي شيعيان مقلد خود مي‌نگارند، تعريف شده است. اين نوع رساله‌ها كه توضيح‌المسائل نيز ناميده مي‌شوند، برخلاف تعاريف اوليه از رساله، معمولاً در اندازه و حجم يك كتاب مفصل منتشر مي‌شوند. از جمله آنها مي‌توان به رساله عمليه شيخ مرتضي انصاري (تهران، 1267 ق) و رساله توضيح‌المسائل روح‌اللّه خميني (تهران، 1369) اشاره كرد.

رساله دانشگاهي يا پايان‌نامه از انواع ديگر رساله‌هاست كه از نظر تعريف، هدف نگارش و حجم مطالب با آنچه در تعاريف اوليه رساله آمده متفاوت است. رساله دانشگاهي را نوشته‌اي دانسته‌اند كه دانشجويان مقاطع بالا تدوين مي‌كنند و در واقع سند شايستگي آنان در آن دوره محسوب مي‌شود.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "رساله" از سيمين نيازي، بازیابی: 13 مرداد 1392.