شفا (کتاب)

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از نرم افزار های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

کتاب گرانسنگ شفا اثری فلسفی، نگاشته حسين بن عبدالله بن حسن بن على بن سينا معروف به ابن سینا، ابوعلى سينا و شيخ الرئيس، متولد 370 هـ.ق و متوفى 428 هـ.ق. است.

موضوع

امور عامه يا الهيات به معناى عام.

تاريخ تأليف

گرچه شفاء (شامل منطق، الهيات، طبيعيات و رياضيات) در مدت زمان اندكى نوشته شده لكن به لحاظ اين كه ابن سينا اين مجموعه گرانقدر را فقط در اوقاتى كه از كارهاى ديوانى و غيره فراغت مى‌يافته، نوشته است لذا از زمان آغاز آن حداقل 12 سال طول كشيده تا اين مجموعه به پايان برسد.

تأليف شفاء بعد از اين كه شيخ الرئيس در سال 405 هـ.ق مجدداً وزارت شمس الدولة را در همدان به عهده گرفت و به درخواست شاگردش ابوعبيد جوزجانى آغاز گرديد، او در اين باره مى‌گويد.

من از شيخ التماس نمودم كه كتب ارسطوطاليس را شرح نمايد، فرمود: در اين اوقات فراغ آن ندارم اما اگر راضى مى‌شوى كتابى تصنيف نمايم كه مشتمل باشد بر آنچه از اين علوم نزد من به صحت رسيده بى‌آنكه تعرضى به مباحث مخالفين و رد اقوال ايشان كرده شود، پس من راضى شدم و شيخ شروع نمود در طبيعيات كتاب شفاء...

آخرين بخش‌هاى كتاب شفاء يعنى بحث حيوان و نبات حداقل در سال 417 هـ.ق نوشته شده زيرا اين دو بخش از شفاء و نيز كتاب نجات در سفرى كه علاءالدولة به شاپور خواست كرد و شيخ الرئيس همراه او بود، تأليف شده است.

اما بخش الهيات، در همدان و در سال 412 هـ.ق نوشته شده يعنى سالى كه سماءالدولة از شيخ تقاضاى قبول وزارت نمود ولى شيخ آن را رد كرد و در خانه شخصى به نام ابى غالب پنهان شد و چند روزى فراغت يافت تا بخش‌هايى از كتاب شفاء از جمله الهيات را به اتمام برساند.

ترتيب مطالب

مجموعه كتاب شفاء شامل چهار بخش اصلى است:

1. بخش اول منطق كه شامل نه فن مى‌باشد.
   1. المدخل
   2. المقولات
   3. العبارة
   4. القياس
   5. البرهان
   6. الجدل‌
   7. السفسطة
   8. الخطابة
   9. الشعر
2. بخش دوم طبيعيات كه شامل هشت فن مى‌باشد.
   1. السماع الطبيعي
   2. السماء والعالم‌
   3. الكون والفساد
   4. الأفعال والانفعالات‌
   5. المعادن
   6. النفس‌
   7. النبات
   8. الحيوان
3. بخش سوم رياضيات كه شامل چهار فن مى‌باشد.
   1. هندسه
   2. حساب‌
   3. موسيقى
   4. هيئت
4. بخش چهارم الهيات كه شامل يك فن مى‌باشد.

مطالب الهيات شفاء

گرچه بحسب ظاهر الهيات شفاء فقط داراى يك فن يعنى فلسفه اولى يا مابعد الطبيعة مى‌باشد ولى در حقيقت اين بخش شامل ده مقاله است كه نه مقاله اول و سه فصل از پنج فصل مقاله دهم به مابعد الطبيعة و يك فصل از مقاله دهم به علم اخلاق و يك فصل از آن به علم سياست كه دو فن مستقلند، مربوط مى‌شود.

مطالب مقالات ده‌گانه الهيات مجملا بشرح زير است‌:

1. مقاله اول شامل هشت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. موضوع و مرتبه و منفعت فلسفه اولى‌
   2. اعاده معدوم‌
   3. خواص واجب و ممكن‌
   4. توحيد و ابطال سفسطه
2. مقاله دوم شامل چهار فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. جوهر و اقسام آن‌
   2. اجزاء جسم‌
   3. ابطال جزء لايتجزى‌
   4. اثبات هيولى‌
   5. روابط هيولى و صورت.
3. مقاله سوم شامل ده فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. اعراض‌
   2. وحدت و اقسامش‌
   3. مقادير و اعداد
   4. تقابل‌هاى چهارگانه‌
   5. علم‌
   6. كيفيت‌هاى مختص به كميت‌
   7. اثبات دائره و اضافه
4. مقاله چهارم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. تقدم و اقسام آن‌
   2. قدرت‌
   3. مسبوقيت حادث به ماده‌
   4. شر
   5. تام و ناقص
5. مقاله پنجم شامل نه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. كلى و نحوه وجود آن‌
   2. فرق جنس و ماده‌
   3. نوع‌
   4. فصل‌
   5. حد و محدود
6. مقاله ششم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. علل چهارگانه‌
   2. روابط بين علت و معلول‌
   3. غايت و شكوك پيرامون آن
7. مقاله هفتم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. لواحق وحدت و كثرت‌
   2. ابطال مثل و تعليميات
8. مقاله هشتم شامل هفت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. ابطال تسلسل‌
   2. اثبات واجب‌
   3. وحدت واجب‌
   4. نفى ماهيت از واجب‌
   5. علم واجب‌
   6. عاشقيت و معشوقيت واجب
9. مقاله نهم شامل هفت فصل است و بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
   1. قدم عالم‌
   2. نفس فلكى‌
   3. ترتيب عقول و نفوس‌
   4. تكون اسطقسات‌
   5. دخول شر در قضاء الهى‌
   6. معاد
10. مقاله دهم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. قوس نزول و صعود
    2. نبوت‌
    3. عبادت‌
    4. تدبير مدينه و خانه‌
    5. خليفه و امام

شيوه تأليف

از نظر سبك استدلال، ابن سينا در تمامى تأليفاتش و از جمله الهيات شفاء از روش بحثى صرف استفاده مى‌كند يعنى براى اثبات مسائل، صرفا از قياس‌هايى استفاده مى‌كند كه در بدست آوردن مقدماتش از سلوك عملى و ذوقيات كمك نگرفته است.

و از نظر استقلال رأى مى‌توان گفت: گرچه ابن سينا نقطه عطفى در انتقال فلسفه يونان به عالم اسلام است اما او صرفاً ناقل و شارح فلسفه يونانيان نبوده بلكه چنانچه خودش تصريح دارد. او فلسفه را گام‌هايى به جلو برده است.

او در مقدمه و مدخل كتاب شفاء مى‌گويد: لايوجد في كتب القدماء شي‌ء يعتد به إلا و قد ضممناه كتابنا هذا فإن لم يوجد في الموضع الجاري بإثباته فيه العادة وجد في موضع آخر رأيت أنه أليق به، و قد أضفت إلى ذلك مما أدركته بفكري و حصلته بنظري و خصوصا في علم الطبيعة و ما بعدها و في علم المنطق.

اعتبار كتاب

كتاب الهيات شفاء عالى‌ترين متنى است كه در فلسفه مشائى در دوره اسلامى تأليف شده است، در اهميت اين متن كافى است بدانيم‌:

اولاً اين كتاب در تمامى كتب فلسفى و كلامى بعد از خود حضور خود را به شكلى از اشكال نشان مى‌دهد و مطالب آن مورد بحث و گفتگوى علمى است تا جايى كه تقريباً كتاب معتبرى در فلسفه و كلام پيدا نمى‌شود مگر اين كه در آن از الهيات شفاء چيزى نقل شده و سپس مورد بحث قرار گرفته است.

ثانياً افرادى بر اين كتاب شرح و حاشيه نوشته‌اند كه در عالم علم، خود از فحول فلسفه و از اركان حكمت بوده‌اند مثل ابن رشد و ميرداماد و صدرالمتألهين.

ثالثاً اين كتاب از همان سال تأليف (412 هـ.ق) تا به امروز در حوزه‌هاى علمى و دانشگاه‌ها هم به صورت تدريس و تدرس و هم به صورت شرح و حاشيه نويسى و ترجمه رائج بوده و گذشت زمان نتوانسته اين كتاب گرانقدر را در موزه علم و دانش محبوس و زندانى كند.

اين ويژگى‌ها نشان مى‌دهد كه ابن سينا با نوشتن اين كتاب سفره‌اى را گستراند كه تاكنون بيش از هزار سال است كه خردورزان و انديشمندان از آن بهره مى‌گيرند.

چاپ‌ها

كتاب الهيات شفاء تاكنون چندين بار چاپ شده است كه عبارتند از:

1. چاپ سنگى دارالفنون در قطع رحلى، تاريخ پايان كتابت آن محرم 1303 هـ.ق ثبت شده است ولى در پايان تعليقه‌اى در صفحه آخر، ربيع الثانی 1305 به چشم مى‌خورد، كه روى اين حساب بايد گفت چاپ كتاب بعد از اين تاريخ به انجام رسيده است.

تعليقه صدرالمتألهين به طور مستقل در ابتداى كتاب و تعليقه‌هاى ملا سليمان، سيد احمد علوى و ملا اوليا در حاشيه كتاب آورده شده است.

2. چاپ قاهره، اين چاپ در سال 1380 هـ.ق همراه ساير قسمت‌هاى شفاء توسط وزارت فرهنگ مصر انجام گرفته و در سال 1404 هـ.ق توسط كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى نجفى قده تجديد چاپ گرديده است.

3. چاپ مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گيل، ملا مهدى نراقى الهيات شفاء را از اول تا فصل دوم از مقاله دوم شرح مزجى كرده كه متن اين قسمت همراه اين شرح توسط مؤسسه مذكور با همكارى دانشگاه تهران در سال 1368 هـ.ش در تهران چاپ شده است.

4. چاپ دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در سال 1376 هـ.ش، اين چاپ بهترين چاپى است كه اخيراً در ايران انجام گرفته است. متن كتاب توسط حضرت آيت الله حسن زاده آملى تحقيق و با حواشى مختصرى از ايشان تحشيه شده است.

تعليقات، شروح، تلخيص

بر كتاب الهيات شفاء شروح و تعليقات فراوانى نوشته شده كه ذيلاً تعدادى از آنها را ذكر مى‌كنيم.

1. الفحص عن مسائل وقعت في العلم الإلهي في كتاب الشفاء: شرح ابن رشد اندلسى، متوفى 595 هـ.ق
2. كشف الخفاء في شرح الشفاء: شرح علامه حلى، متوفى 726 هـ.ق.
3. تعليقه ملا شاه طاهر شاگرد علامه خفرى، متوفى 952 هـ.ق.
4. مغلقات إلهيات الشفاء: تعليقه غياث الدين منصور دشتكى، متوفى 948 هـ.ق.
5. تعليقه ميرداماد، متوفى 1040 هـ.ق.
6. مفتاح الشفاء والعروة الوثقى في شرح إلهيات كتاب الشفاء: تعليقه سيد احمد علوى عاملى شاگرد و داماد ميرداماد، اين كتاب مفصل‌ترين شرح الهيات شمرده شده است.
7. تعليقه صدرالمتألهين شيرازى‌: متوفى 1050 هـ.ق، اين تعليقه كه از بهترين شروح شفاء است متأسفانه ناقص است و فقط تا پايان مقاله ششم ادامه يافته است.
8. تعليقه محقق محمدباقر سبزوارى، متوفى 1090 هـ.ق.
9. تعليقه محقق آقا حسين خوانسارى‌: متوفى 1098 هـ.ق، كه در اين تعليقه مؤلف متعرض آراء محقق سبزوارى و صدرالمتألهين در حواشى آنها بر شفاء شده است.
10. تعليقه ملا اولياء، شاگرد آقا حسين خوانسارى.
11. تعليقه ملا سليمان بحرانى.
12. شرح ملا محمدمهدى نراقى‌: متوفى 1205 هـ.ق و مؤلف كتاب معروف جامع السعادات در اخلاق، اين شرح كه بصورت مزجى و ناقص است، از ابتدا تا فصل دوم از مقاله دوم ادامه يافته است.
13. تعليقه ميرزا ابوالحسن جلوه
14. تعليقه مير قوام الدين
15. تعليقه مير صادق خاتون‌آبادى
16. شرح استاد شهيد مرتضى مطهرى‌: اين شرح مجموعه‌اى است از درس‌هاى استاد كه از نوار پياده شده و از ابتداى مقاله چهارم تا فصل هفتم از مقاله نهم بعضى فصول آن انتخاب و توضيح داده شده است.
17. تلخيص شفاء بنام عون إخوان الصفاء في تلخيص الشفاء: به قلم شيواى بهاءالدين محمد اصفهانى. او تمام شفاء را از اول تا آخر با قلمى روان و بدون پيچيدگى خلاصه كرده است.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3)، بخش اطلاعات جانبی (کتابشناسی).